Kim byli kapłani w starożytnym Egipcie i na czym polegała ich rola? Czy była opłacalna? Z jakimi obowiązkami się wiązała? W Egipcie faraońskim świątynia nie funkcjonowała w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. Oznacza to, że nie była miejscem gromadzenia się wiernych, a stanowiła dom dla boga. Dostęp do niej zastrzeżony był tylko dla kapłana i personelu świątynnego.
Bóg znajdował się w najbardziej oddalonej części przybytku w postaci posągu, który tylko na specjalne okazje wynoszono w przenośnej barce na zewnątrz z zaciemnionego sanktuarium. Ze względu na rozbudowany panteon wierzeń w kraju nad Nilem kapłan odgrywał bardzo ważną rolę, zajmując jedno z najważniejszych miejsc w hierarchii społecznej. Jego funkcja nie miała jednak nic wspólnego z powołaniem, głoszeniem wiary czy nawracaniem ludzi.
Kapłani golą sobie co drugi dzień całe ciało, ażeby ani wesz, ani żaden inny obrzydliwy owad nie pokazał się u nich podczas sprawowania służby bożej. Szatę noszą kapłani tylko z płótna, a obuwie z łyka papirusowego; innej szaty nie wolno im wdziewać ani innego obuwia. Kąpią się w zimnej wodzie dwa razy każdego dnia i dwa razy każdej nocy. Inne też tysiączne, żeby tak powiedzieć, spełniają obrzędy. Za to jednak niemało mają korzyści[1].
– pisał grecki historyk Herodot w V w. p.n.e.
Faraon jako kapłan
W starożytnym Egipcie faraon uważany był za boga, któremu tylko chwilowo powierzono władzę na ziemi. Po śmierci powracał do nieba i stawał się jedną z nieśmiertelnych gwiazd wśród swoich boskich braci i sióstr.
Jako boski przedstawiciel miał w obowiązku utrzymywanie świata w równowadze, dbając o harmonię zwaną maat. Aby równowaga ta była w pełni zachowana, król musiał zapewnić przychylność boskiej sfery, która polegała na sprawowaniu kultu, a mówiąc dokładniej, na składaniu ofiar poszczególnym bogom w świątyniach im poświęconych.
Tylko taka relacja króla z bogami zapewniała Egiptowi ich łaskę i ochronę. Oznacza to, że król był najwyższym kapłanem i jedyną osobą uprzywilejowaną do tego aktu. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że w Egipcie znajdowała się ogromna ilość boskich przybytków: kaplic, sanktuariów czy samodzielnych świątyń, dedykowanych licznym bogom z egipskiego panteonu i zmarłym królom, składanie ofiar bezpośrednio przez króla w każdym z nich nie byłoby możliwe.
Z tego powodu władca zlecał de facto swoją rolę arcykapłanom świętych przybytków, którzy składali ofiary w jego imieniu. Dowodem na to, że kult był obowiązkiem tylko i wyłącznie króla, są dekoracje znajdujące się we wnętrzu zachowanych do dzisiaj świątyń; można dostrzec w nich niezliczone sceny kultowe, w których król dokonuje szeregu czynności przed wizerunkami bóstw: ofiarowuje im pożywienie, napoje lub okadza kadzidłem, w zamian zaś otrzymuje pomyślność dla siebie i całego kraju.
Kapłani w starożytnym Egipcie – typy urzędów
Do czasów Nowego Państwa (ok. 1550- 1070 r. p.n.e.) nie istniała odrębna klasa kapłańska. W okresie Starego (ok. 2575- 2152 r. p.n.e.) i Średniego Państwa (ok. 2040-1745 r. p.n.e.) wiele osób zatrudnionych w państwowej strukturze administracyjnej pełniło funkcję kapłanów przez kilka miesięcy w roku, a następnie wracało do swoich normalnych świeckich obowiązków.
Oznacza to, że organizowali się oni w grupy zmianowe i pełnili posługę przez kilka godzin dziennie. W czasach Nowego Państwa kapłaństwo zawodowe stało się powszechne, ale wówczas i tak większość kapłanów organizowała się w grupy pracujące na zmianę.
Kapłani zatrudnieni na stałe stanowili znaczną mniejszość, jednak to właśnie oni odpowiedzialni byli za najważniejsze czynności kultowe i podejmowanie istotnych decyzji w obrębie świątyni. Tytuły i role kapłańskie zmieniały się na przestrzeni tysięcy lat, jednak można poczynić pewne uogólnienie dotyczące większej części historii Egiptu.
Najważniejszym kapłanem był tzw. pierwszy prorok, którego pozycja zależała od znaczenia danego bóstwa. Pierwsi prorocy Re, Ptaha czy Amona stanowili osoby o największym prestiżu w państwie. Kapłani niższego stanu pełnili rolę pomocniczą.
Do tej kategorii zaliczano m.in. kapłanów-lektorów, kapłanów odpowiedzialnych za wybór (według ścisłych kryteriów) zwierząt, mających zostać złożone w ofierze, kapłanów noszących sprzęty kultowe w czasie procesji, kapłanów interpretujących sny czy kapłanów, którzy obserwowali zjawiska astronomiczne i tym samym ustalali początek danego święta lub aktu kultowego. Grupa ta była bardzo liczna i różnorodna.
Mianowanie kapłanów w starożytnym Egipcie
Istniały tendencje do przekazywania urzędu kapłańskiego z ojca na syna, jednak w praktyce to faraon mianował kapłanów z grona swoich bliskich dostojników. W czasach XVIII dynastii (ok. 1550-1292 r. p.n.e.) np. wielu zaufanych oficerów wojskowych zostało wprowadzonych do posług arcykapłańskich.
Prawdopodobne jest, że zrobiono to, aby zapobiec dziedziczeniu tych stanowisk i tym samym ograniczyć rosnącą władzę kapłaństwa. Historia zna przypadek, kiedy kapłan przejął władzę w państwie, stając się królem. Mowa o Herhorze – arcykapłanie Amona, któremu przypadło władać pod koniec XX dynastii (ok. 1190-1070 r. p.n.e.). To właśnie Herhor jest jednym z bohaterów książki Bolesława Prusa pt. „Faraon”.
Wybór arcykapłana Amona był związany z obecnością króla i miał bardzo uroczysty charakter. Król osobiście mianował kapłana na ten urząd. Mianowanie obejmowało m.in. kąpiel rytualną w świętym jeziorze na terenie świątyni, namaszczanie i odziewanie w czyste szaty. Następnie kapłan był przedstawiany bogu w sanktuarium.
Kapłanki w starożytnym Egipcie
Nie tylko mężczyźni pełnili funkcje kapłańskie. Badacze dysponują szeregiem dowodów, potwierdzających, że kobiety także pracowały na rzecz bogów i to nie tylko tych żeńskich. Istnieją przesłanki sugerujące, że kapłanki odpowiadały za muzyczną scenerię świątyni, śpiewając, grając na instrumentach lub tańcząc.
Egipska kobieta mogła odgrywać rolę tzw. „małżonki boga”, stanowiąc dopełnienie bóstwa. W III Okresie Przejściowym (ok. 1070- 712 r. p.n.e.) i Okresie Późnym (ok. 712-343 r. p.n.r.) tzw. „boska małżonka Amona”, miała równy lub nawet wyższy status od pierwszego proroka Amona.
Kapłani w starożytnym Egipcie – prawa i obowiązki
Urząd kapłański wiązał się ze złożeniem przysięgi nienadużywania kapłańskich przywilejów. Zanim kapłan wszedł na teren świątyni musiał obowiązkowo poddać się puryfikacji poprzez obmycie się w świętym jeziorze, usunąć jakiekolwiek owłosienie z ciała i obciąć paznokcie, jeśli były zbyt długie.
Aby utrzymać wewnętrzną czystość kapłan powinien regularnie żuć natron. Powinien także nosić szaty i obuwie ze z góry określonego materiału- pod żadnym pozorem nie powinien chodzić boso, aby podeszwy jego stóp nie stykały się z nieczystym podłożem. Nie mógł także jeść niektórych rodzajów mięsa i roślin. Nie obowiązywał go celibat; stosunek płciowy czynił go nieczystym do czasu oczyszczenia.
Kapłani pracujący na pół etatu mieszkali w swoich domach z dala od świątyni, pełnoetatowi często zamieszkiwali blisko świętego przybytku lub w jego obrębie. Niezależnie od kategorii, do jakiej należeli, otrzymywali wynagrodzenie za swoją pracę- była nim ziemia uprawna z majątku świątynnego. Jako, że w tamtych czasach system monetarny jeszcze nie istniał, do wynagrodzenia zaliczały się także przydziały żywności z codziennych ofiar.
Świątynna posługa
Codzienny kult świątynny sprawowany przez kapłanów polegał na wykonywaniu szeregu czynności przed wizerunkiem bóstwa. Pierwszym etapem było rozłożenie uprzednio przygotowanych ofiar zwierzęcych i roślinnych na stołach ofiarnych, mieszczących się na terenie świątyni. Następnie, w czasie wschodu słońca, otwierano drzwi sanktuarium, w którym znajdował się posąg bóstwa.
Czynnościom tym towarzyszyły pieśni i recytowane hymny przez kapłanów- lektorów. Wówczas, najwyższy pod względem rangi kapłan otwierał naos, w którym mieścił się posąg. Bóstwo syciło się niematerialną częścią ofiary, reszta mogła zostać spożyta przez kapłanów i personel świątynny. W następnej kolejności posąg poddawano porannej toalecie, podczas której był myty, namaszczany olejami, upiększany kosmetykami i ubierany w świeże szaty jak żywy człowiek.
Po dokonaniu jeszcze kilku czynności, naos zamykano, pieczętowano i w takich okolicznościach bóstwo czekało do ranka dnia następnego, kiedy rytuał był powtarzany. Kolejne liturgie odbywały się w południe i wieczorem jednak nie miały tak skomplikowanego przebiegu jak ta dokonywana rano.
Kapłani odpowiedzialni byli także za organizację wypraw posągu poza granicę świętego przybytku w czasie większych świąt religijnych np. święta opet[2]. W tych dniach zwykli śmiertelnicy mieli okazję, aby zbliżyć się do boga i zadać mu nurtujące pytania. To właśnie kapłani stawali się wówczas pośrednikami między bogiem a ludźmi i wyjaśniali enigmatyczne odpowiedzi udzielone przez bóstwo.
Bibliografia:
- Donadoni S., Człowiek Egiptu, W kręgu codzienności, Warszawa 2000.
- Niwiński A., Bóstwa, kulty, rytuały starożytnego Egiptu, Warszawa 2004.
- Wilkinson R.H, The Complete Temples of Ancient Egypt, Nowy Jork 2000.
- Herodot, Dzieje, Microsoft Word – herodot_dzieje_ks_V-IX.doc [dostęp: 21.11.24].
Fot. Arcykapłan Amona ukazany jako równy Ramzesowi IX. Scena pochodzi ze świątyni w Karnaku.
[1] Herodot, II.
[2] Coroczne święto polegające na transportowaniu barki z triadą tebańską ze świątyni Amona w Karnaku do Luksoru.
Olga Ignatowska
