Cedergren, pierwszy wieżowiec w Polsce, to budynek, którego bryłę tego budynku kojarzy chyba każdy z nas. Wielu warszawiaków nadal mija go codziennie w drodze do pracy, lub szkoły. Wielu kojarzy go choćby przez jego historię związaną z powstaniem warszawskim. Jednakże niewielu zna historię jego początków i budowy.
Dlaczego ,,Cedergren”?
Żeby wyjaśnić, skąd się tu pojawia taka, a nie inna nazwa wieżowca przy Zielnej 39, wypada się cofnąć do roku 1901. W Warszawie wygasła koncesja amerykańskiej firmy telefonicznej Bell, zarządzającej liniami telefonicznymi w mieście.
Przetarg na przejęcie koncesji, a zarazem rozbudowanie sieci telefonicznej w Warszawie, wygrała firma szwedzka, należąca do Henrika Tore Cedergrena. Rząd rosyjski udzielił Towarzystwu Akcyjnemu Telefonów ,,Cedergren” koncesji na 18 lat, a ,,Cedergren” przejął po Bellu infrastrukturę, łącznie z centralą przy ulicy Próżnej 10. ,
Cedergren jednak rzeczywiście planował rozbudowę sieci. Od razu po przejęciu koncesji w listopadzie rozpoczął rozmowy z firmą Ericsson, w celu rozpoczęcia modernizacji linii telefonicznych w Warszawie już w następnym roku. Centrala na Próżnej działała zaś jedynie do 1904 roku – wtedy ukończono nowy budynek centrali telefonicznej na Zielnej 37, wybudowany z myślą o ciągle powiększającej się grupie abonentów.
Jednakże towarzystwo ,,Cedergrena”, będące firmą już wtedy działającą prężnie nie tylko w Warszawie, ale i też w innych miastach Cesarstwa Rosyjskiego (w tym w Moskwie), nie poprzestawało na jednej nowoczesnej centrali.
Liczba abonentów, po części też dzięki obniżeniom kosztów abonamentu, rosła bardzo szybko – z 2.248 aparatów w roku przejęcia sieci od Bella, do 1908 roku urosła do około 8000. Obok centrali na Zielnej 37, miał powstać nowy gmach.
Skomplikowaną może być sprawa projektu pierwszego warszawskiego wieżowca. Dzisiaj można już stwierdzić, że wstępny projekt możemy zawdzięczać Isakowi Gustafowi Clasonowi, odpowiedzialnemu za centralę przylegającą do nowego gmachu, aczkolwiek finalna, zrealizowana już bryła, wedle Adama Miłobędzkiego wyszła spod ręki Bronisława Brochwicz-Rogoyskiego.
Niemniej, prace budowlane, realizowane przez przedsiębiorstwo Władysława Czosnowskiego, przebiegły bardzo sprawnie. Od marca 1908 roku do jesieni wzniesiono już pięć pięter, do zimy 1909 roku zaczęto już budować górny taras, a w 1910 roku, kosztujący 300 000 rubli gmach oddano do użytku.
Pierwszy wieżowiec w Polsce
Osiem pięter, 51,5 metra wysokości. Pierwsza w Europie budowla wzorowana na tzw. ,,szkole chicagowskiej”, powstała w stylu historyzmu. ,,Baszta Cedergrenu”, bo taką nazwą okrzyknięto wieżowiec, górowała nad całą Warszawą, i przez długi czas pozostawała najwyższym budynkiem w Cesarstwie Rosyjskim, a w już niepodległej Polsce – najwyższym budynkiem w Warszawie i na terenie Polski.
Dopiero w latach 30. zaszczytne miejsce odebrały jej katowicki ,,Drapacz Chmur” i ,,Prudential House”. Sam budynek pełnił, poza oczywiście solidną funkcją reprezentacyjną, głównie funkcje biurowe dla spółki, jednakże na piątym piętrze znalazła się także ogromna centrala telefoniczna.
Stąd warszawskie telefonistki zaczęto nazywać właśnie ,,pannami z wieży”. I dzięki takiej infrastrukturze właśnie, Towarzystwo ,,Cedergren” mogło się pochwalić już w 1911 roku liczbą 25 000 aparatów w swojej warszawskiej sieci, i 435 telefonistkami na stanowiskach w centrali.
Centrala telefoniczna na 5 piętrze wieżowca, circa 1927, źródło: NAC (domena publiczna)
Jak na jedynie 10 lat działalności – imponujący rozwój. A ,,Baszta Cedergrenu”, choć w teorii, wzorowana na budynkach realizowanych w Stanach Zjednoczonych około 20 lat wcześniej – uchodziła w tej części Europy za szczyt nowoczesności.
Jak więc ,,Cedergren” stał się ,,PAST-ą”?
Prawdopodobnie najważniejsza kwestia – w końcu nazwa ,,PASTA” do zespołu budynków przy Zielnej przylgnęła już tak bardzo, że utrzymuje się do dnia dzisiejszego. Tak jak w listopadzie 1901 roku ,,Cedergren” dostał koncesję na 18 lat, tak w listopadzie 1919 roku, tą koncesję stracił.
I choć Ministerstwo Poczt i Telegrafów wyraziło zgodę, żeby spółka dalej eksploatowała sieć w Warszawie, państwo chciało i tu posiadać swoje udziały. Po powołaniu najpierw w 1921 roku zarządu tymczasowego, 1 lipca 1922 roku powstała Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna.
,,Cedergren”, powiązany już na dobre z Ericssonem, w wyniku negocjacji otrzymał po równo ze Skarbem Państwa po 3/7 akcji nowo powstałej spółki. 1/7 udziałów trafiła do prywatnych akcjonariuszy (choć później zostały one wykupione przez szwedzkiego akcjonariusza).
Nowo powstała spółka otrzymała koncesję na 25 lat, zaś budynki przy Zielnej 37 i 39, zostały jej siedzibą. Od skrótu nazwy spółki zaczęły być nazywane odpowiednio małą i dużą ,,PAST-ą” lub też łącznie po prostu ,,PAST-ą”.
Oczywiście, Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna nie działała już tylko w Warszawie – zasięgiem objęła już także Białystok, Lwów, Łódź czy choćby Lublin. Sieć rozszerzyła się także w Warszawie, gdyż poza zespołem ,,PAST-y” powstało pięć nowych centrali, a także centrala międzymiastowa przy Nowogrodzkiej 45.
Wieżowiec, wciąż jako siedziba zarządu spółki i jedna z kilku central, nadal odgrywał ważną rolę. Jednakże, dawny symbol rozwijającej się Warszawy, miał nabrać jednak zgoła innego znaczenia.
Pierwszy wieżowiec w Polsce i II wojna światowa
Po zajęciu Warszawy w 1939 roku ,, PAST-a” zaczęła być wykorzystywana przez Niemców. Najpierw jako zaplecze łączności między Generalną Gubernią a Berlinem, zaś po 1941 roku jako jeden z węzłów komunikacyjnych na zapleczu frontu wschodniego.
Okupant dokonał także modyfikacji w wysokościowcu i jego obrębie – od strony zielnej powstały bunkry, parter został okratowany, a w podziemiach urządzono schron. W 1944 roku zaś, w trakcie -powstania warszawskiego, rozpoczął się najtragiczniejszy rozdział w historii pierwszego w Polsce wieżowca.
Płonący wieżowiec ,,PAST-y” , 20 sierpnia 1944 roku, źródło: Wikimedia Commons.
Powstańcy wiedzieli, że zdobycie budynków ,,PAST-y” było bardzo kluczowe. Powodami były duże znaczenie strategiczne, a także liczna i silnie uzbrojona załoga niemiecka, która się tam znajdowała.
Niemcy z okien budynku mogli łatwo śledzić ruchy oddziałów powstańczych i ostrzeliwać zarówno powstańców jak i ludność cywilną, a dalej działająca centrala nadal zapewniała łączność. Powstańcy próbowali już szturmować ,,PAST-ę” pierwszego dnia powstania, jednak zakończyło się to fiaskiem.
Kolejne szturmy 3, 4, 5, i 6 sierpnia przynosiły nadal jedynie ciężkie straty własne. Sytuacja dla powstańców zaczęła się poprawiać dopiero po 13 sierpnia. Po zdobyciu szkoły przy Królewskiej 16, zabarykadowani Niemcy zostali odcięci od zaopatrzenia w żywność i amunicję, nie mogli już także ewakuować rannych. W kolejnych dniach powstańcy zdołali odciąć dopływ prądu i wody, a także linie telefoniczne.
Decydujący szturm 250 powstańców z batalionu ,,Kiliński”, kompanii ,,Koszta” i oddziałów saperskich i minerskich nastąpił w nocy z 19 na 20 sierpnia. Po ataku z trzech stron jednocześnie, powstańcy nie dali rady przedostać się do środka.
Aczkolwiek po wlaniu do wnętrz budynku przy pomocy motopompy strażackiej dużych ilości benzyny i ropy, a następnie ich podpaleniu, Niemcy około godziny 10:00 zaczęli się ewakuować z budynku. Resztki obrońców schroniły się w piwnicach, z których ostatni Niemcy wyszli około godziny 12:00.
,,PAST-a”, choć poważnie uszkodzona, została zdobyta. Co więcej, pozostała w polskich rękach aż do kapitulacji powstania. Był to jeden z największych sukcesów powstańców, a ,,PAST-a” stała się symbolem ich poświęcenia, waleczności i męstwa. Jednak budynki zostały ogromnie zniszczone w trakcie walk, a zniszczenia pogłębiły się w kolejnych dniach powstania przez wzmożony ostrzał niemiecki.
,,PAST-a” po wojnie…
Majątek Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej oczywiście został w całości przejęty przez Skarb Państwa w 1948 roku. Pojawiały się różne plany wykorzystania zniszczonych budynków przy Zielnej.
Budynki PAST w trakcie prac remontowych i zabezpieczających, 1948 rok, źródło: NAC (domena publiczna)
Jednym z pierwszych było ponowne utworzenie tam centrali telefonicznej, w 1949 roku poczyniono nawet w tym kierunku odpowiednie prace, zabezpieczając wieżowiec. Odbudowano także wtedy ,,Małą PAST-ę”, jednak bez najwyższej kondygnacji, gdzie znajdowała się wcześniej centrala.
Plan centrali w wieżowcu został odrzucony przez władze. Myślano także nad przebudową dawnej ,,Baszty Cedergrenu” na wieżę ratuszową z zegarem, łącząc to z jedną koncepcji poszerzenia ulicy Marszałkowskiej.
Pojawił się także najczarniejszy scenariusz – rozważano albowiem również wyburzenie wieżowca. Szczęśliwie, w 1954 roku zapadła decyzja o odbudowie.
Finalnie, wieżowiec ,,PAST-y” odbudowano na przełomie lat 50. i 60., jednak ze zmianami. Zlikwidowano wysokie piętra, z 8 wysokich zrobiono 14 mniejszych, wliczając także nową, najwyższą, przeszkloną kondygnację. Zmiany nastąpiły także w elewacji, zniknęło także blankowanie, widoczne na historycznych zdjęciach wieżowca sprzed II wojny światowej.
Budynek przez lata istnienia PRL pełnił rozmaite funkcje biurowe. W 2000 roku wieżowiec przy Zielnej 39 trafił w ręce Fundacji Polskiego Państwa Podziemnego. Siedziba fundacji znajduje się w nim do dnia dzisiejszego, a dach budynku od 2003 roku zdobi powstańcza kotwica.
Niższy budynek przy Zielnej 37, odzyskała w podobnym czasie firma Ericsson – dzięki niej ,,Mała PAST-a” doczekała się remontu, a także odbudowy najwyższej, historycznej kondygnacji.
Budynki PAST-y współcześnie, zdjęcie z 2011 roku, źródło: Wikimedia Commons
I tak, dawniej ,,Baszta Cedergrena”, później ,,PAST-a”, kiedyś symbol postępu i nowoczesności, po wojnie symbol zaciętości i męstwa powstańców warszawskich, do dzisiaj towarzyszy mieszkańcom Warszawy.
Bibliografia:
- Miłobędzki A., Wieżowiec Towarzystwa Telefonów ,,Cedergren” w Warszawie, ,,Rocznik Historii Sztuki” 10, 1974, s. 98-115.
- Warszawa w powodzi jubileuszów, ,,Nowości Illustrowane” 49, 1911, s. 7-8.
- Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego, red. nauk. P. Rozwadowski, T.1., Warszawa 2005.
- Zieliński J., Marszałkowska, róg Świętokrzyskiej i okolice, Warszawa 2014.
Fot. Ulica Zielna, widoczna Centrala i ,,Baszta Cedergrenu”, źródło: Wikimedia commons
