Satyra, stereotypy i propaganda. Rzecz o XIX-wiecznych mapkach humorystycznych Europy

XIX wiek był epoką masowej prasy, a co za tym idzie, szybszej transmisji przekazywanych informacji. Sprzyjało to prowadzeniu skutecznej propagandy politycznej, która przybierała najrozmaitsze formy. Jedną z takich form, która zyskała ogromną popularność w ówczesnej Europie, były tzw. mapki humorystyczne Europy, bazujące głównie na stereotypach i uprzedzeniach.

Mapki humorystyczne Europy

Tradycyjne mapki humorystyczne prezentowały kontury Europy, na której poszczególne państwa przedstawione były w postaci zwierząt, czołowych polityków czy też przedmiotów mających budzić pierwsze skojarzenia. Drukowane były w formie plakatów i pocztówek, czasem pojawiały się także w prasie.

Powstawały zwykle niezależnie od władz, dlatego charakter danej mapki odzwierciedlał najczęściej poglądy polityczne twórcy, które były oczywiście reprezentowane również przez pewną liczbę obywateli. W założeniu miały owe mapki być specyficzną formą satyry politycznej. Techniki stosowane przez rysowników zwykle odbiegały jednak od samej satyry, przechodząc w propagandę.

Szczególnie często stosowano w mapkach humorystycznych propagandę poprzedzającą[1] (czyli taką, która zwracała uwagę na zagrożenie ze strony innych państw) oraz towarzyszącą (opisującą wydarzenia bieżące; ten typ propagandy występował szczególnie na mapkach z okresu I wojny światowej[2]).

Rzadziej stosowano propagandę post factum (występującą po zakończeniu opisywanych wydarzeń). Powodem była zapewne mniejsza siła perswazji, jednak nie rezygnowano z niej całkowicie. Pozwalała ona bowiem wzmocnić pewne uprzedzenia poprzez odwoływanie się do niechlubnej historii danych państw.

Oprócz uwypuklania wad poszczególnych nacji, rysownicy podkreślali też zazwyczaj zalety własnego narodu. W niniejszym cyklu artykułów zestawiłem wyselekcjonowane mapki humorystyczne z poszczególnych państw i okresów. W tej części przedstawiam mapki niemieckie oraz francuskie.

Niemieckie mapki humorystyczne

Mapki humorystyczne cieszyły się szczególnie sporą popularnością na terenach niemieckich, o czym świadczy liczba wyprodukowanych z nimi plakatów, nieporównywalnie wyższa w stosunku do innych państw. Cechami szczególnymi mapek niemieckich były negatywne, praktycznie w każdym okresie, wizerunki Rosji, Wielkiej Brytanii oraz Francji. Były to też przede wszystkim prace bardzo szczegółowe, przepełnione ostrą satyrą i krytyką.

1. Neumann A., Humoristische Karte von Europa im Jahre 1870, Niemcy 1870

Wojna francusko-pruska na mapie

Kluczowym wydarzeniem, które zostało przedstawione na tej mapce jest wojna francusko- pruska. Skupmy się zatem na początku na dwóch najważniejszych postaciach konfliktu. Tym co najbardziej przykuwa uwagę to fakt, że dopiero jednoczące się ziemie są na mapce już podpisane jako Deutschland, podczas kiedy w tym czasie istniał dopiero Związek Północnoniemiecki.

Propagandzista chciał zapewne upowszechnić opinię, że można już mówić półoficjalnie o Niemczech, gdyż całkowite zjednoczenie jest tylko formalnością. Starano się za wszelką cenę podkreślić, że była to wojna, w której uczestniczyli Niemcy jako cały naród. Na tej berlińskiej mapce kraj ten przedstawiono w postaci żołdaka, który chwyta za szaty uciekającego w popłochu Francuza.

Tak zobrazowana sytuacja wiąże się ze stanem faktycznym – w czasie trwającego konfliktu Niemcy były stroną wygrywającą. Można by zatem rzec, że taki wizerunek państwa Bismarcka został wykreowany ku pokrzepieniu serc, wzbudzeniu w obywatelach poczucia jedności w obliczu wspaniałych zwycięstw. Mapka miała zatem w jakimś stopniu promować proces unifikacyjny.

Na kawałku szat będących w niemieckiej garści są napisy: Alzacja i Lotaryngia. Nie są one bez znaczenia. Prowincje te dostały się po wojnie w dużej części Niemcom, które utworzyły z nich prowincję Alzacja- Lotaryngia[3]. Jeżeli przypatrzymy się dobrze niemieckiemu żołdakowi, to spostrzeżemy kieszeń na jego pasku z napisem Cassel i małą postać, która się z niej wychyla. Tą postacią jest nie kto inny jak cesarz francuski Napoleon III.

W 1870 dostał się po przegranej bitwie pod Sedanem do niewoli pruskiej, i był przetrzymywany w twierdzy Wilhelmshohe mieszczącej się właśnie w miejscowości Cassel[4]. Na mapce ta sytuacja ma charakter bardzo wymowny – Niemcy mają wygraną w kieszeni, gdyż siedzi w niej ich przetargowa karta, w osobie władcy ich wroga. Nie można też nie wspomnieć o ciekawym wizerunku Francji, który nie tyko ma pokazywać porażkę tego kraju w toczącym się konflikcie, ale także kreować pewien stereotyp.

Oprócz złamanego miecza- symbolu przegrywanej bitwy, zainteresować nas może nakrycie głowy Francuza. Jest nim orientalna czapka zwana fezem od marokańskiej miejscowości o tej samej nazwie, z której prawdopodobnie się wywodzi. Taki wizerunek kraju był niewątpliwie związany z rywalizacją Francji o wpływy w Maroku, oraz jej próbami uzyskania kontroli nad Algierią.

Wielka Brytania

Bardzo ciekawie została na mapce przedstawiona Wielka Brytania. W tym okresie coraz wyraźniej dało się zauważyć brak zainteresowania tego kraju sprawami europejskimi i skupianie się na kwestiach kolonialnych. Pragmatyczni Anglicy izolowali się od Starego Kontynentu w myśl zasady zwanej splendid isolation, czyli wspaniałe odosobnienie. Premier Palmerston powiadał, że Wielka Brytania nie ma stałych przyjaciół czy wrogów, a tylko stałe interesy[5].

Na kontynencie zaczęto postrzegać Brytyjczyków jako egoistów i oportunistów. Wizerunek tego kraju na mapce niemieckiej odzwierciedla wszystkie te stereotypy. Wielka Brytania zostaje przedstawiona jako nadęty bogacz siedzący na worku, obok którego leży coś przypominającego beczkę. W lewej dłoni trzyma mały transparent z napisem: neutralność. Wbrew pozorom worek, na którym siedzi nie zawiera złota, o czym świadczy napis na nim umieszczony, znaczący mniej więcej tyle co: Bawełna dla Paryża.

Napis na beczce wskazuje z kolei, że jest w niej proch. Pomimo neutralności, możemy wywnioskować, że kraj ów chciano przedstawić jako ten, który pomaga pośrednio wrogowi Niemiec. W końcu produkty handlowe, które eksportuje do Francji są tymi najbardziej pożądanymi w czasie wojny. Oprócz tego brytyjski bogacz trzyma w jednej dłoni smycz, do której uwiązana jest obdarta i nędznie wyglądająca Irlandia, której to mizerny wizerunek miał, być może, wzbudzać współczucie dla uciskanego kraju.

Szwecja, Norwegia i Rosja

Szwecja i Norwegia są na mapce przedstawione w postaci elegancko ubranych przedsiębiorców, którzy przyglądają się jedynie sytuacji na kontynencie przez lornetki. W ten sposób zobrazowano izolację i neutralność tych skandynawskich państw.

Rosja jest z kolei przedstawiona jako nieobliczalny olbrzym ostrzący miecz, jakby przygotowywał się do jakiejś wojny. W jednej ręce trzyma kartkę z napisem Orientalische Frage? (A może kierunek orientalny?), co wskazywać może na to, że już wtedy spodziewano się jakiegoś konfliktu rosyjsko- tureckiego. Takowy nadszedł siedem lat później.

Jeżeli znowu dobrze się przypatrzymy, zauważymy malutką postać, przygniataną przez rosyjskiego olbrzyma. Bez wątpienia jest to symbol uciskanej Polski. Kwestia ta przysparza nam jednak pewnych problemów interpretacyjnych. Wydawać się bowiem może, że autor mapy opowiada się za niepodległą Polską, którą nieprawa Rosja okupuje.

Czy nie jest to jednak w hipokryzja?

Wszak Prusy Królewskie, które zostaną ostatecznie włączone do zjednoczonych Niemiec także okupują pewną część Polski. Myślę, że taką pozorną niekonsekwencję w niemieckim myśleniu należy tłumaczyć tym, że dawne tereny polskie leżące w obrębie Prus, były już w tym czasie uważane za nierozerwalną część tego kraju. Nikt nie próbował im nadawać nawet pozorów autonomii. W Rosji zaś istniało Królestwo Kongresowe z częściową autonomią. Tym należy zapewne tłumaczyć tak nietypowe postrzeganie sprawy polskiej przez niemieckiego rysownika.

Imperium Osmańskie, Grecja, Turcja

Imperium Osmańskie, na którym Rosja próbuje skupić swoją uwagę, najwidoczniej nie dostrzega zagrożenia. Turecki mężczyzna wylegujący się na Bałkanach pali sobie spokojnie fajkę wodną, zaś kobieta (hurysa) umieszczona w miejscu Azji Mniejszej relaksuje się, leżąc na brzuchu i opierając ręce na orientalnej poduszce.

Kiedy spojrzymy na Grecję, dostrzeżemy z pewnością pewne elementy świadczące o jej burzliwej sytuacji w tym okresie. Wbita na pal głowa nawiązywać ma bez wątpienia do rewolucji w tureckiej części kraju, zaś dziecko na tronie przedstawia trzyletniego wówczas króla Konstantyna I Glücksburga. Widoczna kolumna w porządku jońskim wiążę się z antycznymi tradycjami, które dla wielu ludzi, także w tamtych czasach, są jednym z pierwszych skojarzeń z tym państwem.

Na poduszce, na której leży Turek palący fajkę, została zaznaczona Rumunia. Spoglądający przez lornetkę jegomość, ubrany w typowy pruski mundur, to niemiecki książę Karol Hohenzollern- Sigmaringen, który od 1866 roku włada tym krajem[6]. Jego wzrok zwrócony jest w stronę Turcji – być może próbuje oszacować kondycję Turcji i szanse na odzyskanie przez Rumunię niepodległości.

Włochy

W podobny, pejoratywny sposób, jak chociażby Wielka Brytania, zostają przedstawione Włochy: dostrzec możemy małego, miotającego się papieża w rękach włoskiego rzezimieszka. Taka scenka ma nawiązywać do włączenia w 1870 roku Państwa Kościelnego do jednoczącego się kraju, ograniczonego do Watykanu, którego Pius IX ogłosił się więźniem[7].

Wszystko wskazuje na to, że owym rzezimieszkiem, przedstawionym na mapce miał być sam wielki inicjator zjednoczenia Włoch, Giuseppe Garibaldi. Trudno dziwić się temu negatywnemu obrazowi. W czasie trwania wojny Garibaldi przyłączył się bowiem do walki po stronie Francji[8].

Holandia, Belgia, Szwajcaria, Dania, Austria, Portugalia, Hiszpania

Holandia i Belgia są przedstawione jako dwaj żołdacy. Przyglądają się oni uważnie potyczce francusko- pruskiej, będąc w gotowości na wypadek zagrożenia którejś ze stron. Trudno się dziwić tym niepokojom – granicząc ze stronami konfliktu trzeba było się liczyć z tym, że jako małe państwa, zaatakowane znienacka w trakcie wojennej zawieruchy, mogłyby sobie nie poradzić z tak silnymi wrogami.

Szwajcaria jest przedstawiona jako flaga z czerwonym krzyżem – zapewne jest to symbol organizacji Czerwonego Krzyża. Dania i Austria spoglądają zaciekawione na działania Niemców, zachowując przy tym stoicki spokój. Chciano zapewne przekonać w ten sposób opinię publiczną, że państwa te nie stanowią na chwilę obecną zagrożenia, o czym nie można było mówić jeszcze kilka lat temu. Podpisane w 1866 porozumienie zapewniło póki co bezpieczeństwo z ich strony[9].

Portugalia odwraca się na mapce plecami, co musi świadczyć o jej izolacji względem Europy. Hiszpania uosabia z kolei starego żołdaka, który z koroną i latarnią w rękach zdaje się szukać monarchy. Tak jest w istocie – po detronizacji Izabeli II Hiszpańskiej 18 listopada 1868 roku, aż do 1870 roku panowało w państwie praktycznie bezkrólewie[10].

Tak zobrazowana sytuacja pozwala nam względnie datować powstanie samej mapki – na pewno musiało mieć to miejsce przed 30 grudnia 1870 roku, kiedy to przybył Hiszpanii Amadeusz I Sabaudzki, obrany w trzy dni później nowym monarchą[11].

Kolory

Na zakończenie warto dodać, że pewną rolę na mapie odgrywają również kolory. Tak więc Irlandia, dla podkreślenia swojej przynależności, ma ten sam kolor co Anglia. To samo tyczy się wysp leżących w pobliżu Półwyspu Apenińskiego.

Chociaż Korsyka i Sardynia zostały przedstawione w postaci jednej osoby, to jej czerwony kolor głowy – ten sam co kolor Francji, nawiązuje o jej przynależności do tego kraju. Tułów osoby, który stanowi z kolei Sardynia, jako region administracyjny Włoch, jest tak jak i one w brązowawej barwie. Ten sam brązowawy kolor ma także Sycylia.

Mapki humorystyczne Europy – Niemcy 1898

2.Europa wie es wirklich ist, Niemcy 1898

Na wydanej w 1898 roku niemieckiej mapie najpoważniejszym zagrożeniem jest znowu Rosja, tutaj w postaci samego cara Mikołaja II. Przedstawiony jako woźnica pogania przywiązanych lejcami władców: Franciszka Józefa I, Wilhelma II Hohenzollerna oraz Félixa Faure’a.

Niewątpliwie chodziło po raz kolejny o ukazanie niebezpieczeństwa ze strony samodzierżawcy, który prowadził bardzo ekspansywną politykę. Być może przedstawienie ważnych europejskich monarchów jako zależnych od niego miało w rzeczy samej zwrócić uwagę na to, że nie podejmują oni żadnych skutecznych kroków, aby go powstrzymać. Z kolei król Humbert I, klękając, błaga cara o litość. W kieszeni trzyma papieża, co jest znanym już nam z poprzedniej mapki motywem.

Sytuacja poszczególnych państw przedstawiona na mapie

Oprócz wskazywania niepokojów autor mapy przedstawił także ogólną sytuację w poszczególnych krajach europejskich. Tak więc w Rosji dostrzec możemy tłumionych przez wojsko krajan, domagających się reform. W ten sposób autor nawiązał do polityki wewnętrznej cara, który był przeciwnikiem wszelkich reform.

Zaprezentowane zostają również niepokoje w Finlandii – subtelna aluzja rysownika polega w tym wypadku na tym, że napis pokój ( Friege), jest tu zestawiony z kostuchą. Tak więc płynie stąd jasny przekaz – car Mikołaj II jest groźny zarówno dla innych państw, jak i dla własnych obywateli. We Francji z kolei widzimy młodą kobietę, która całuje w głowę prezydenta Faure’ a. Wbrew pozorom nie należy w niej doszukiwać się Marianne[12] (chociaż jej frygijska czapka może budzić takie skojarzenia).

W tym czasie bardzo głośne były pogłoski o romansie prezydenta z Marguerite Steinheil i to ją najprawdopodobniej umieścił karykaturzysta na mapie[13]. Jak więc widać na tym przykładzie, plotki wokół słynnych osobistości były wówczas równie popularne jak obecnie. Podsycanie pogłosek o romansie przez rysownika tej mapki, przypomina mechanizm funkcjonowania współczesnego tabloidu. Po raz pierwszy przedstawiono też Wielką Brytanię w postaci monarchini Wiktorii Hanowerskiej.

Na mapie czyta artykuł w gazecie poświęcony Indiom. Jest to niewątpliwie nawiązanie do złej sytuacji tego kondominium brytyjskiego w owym czasie – na lata 1896-1897 przypada kryzys głodu w Bengalu[14]. Królowa Wiktoria nie musi się jednak na razie martwić o Irlandię, która w wizji rysownika póki co spokojnie sobie śpi. Hiszpania z kolei nie jest tym razem przedstawiona jako kraj neutralny – moczy nogi w balii z kubańskim kałamarzem.

W ten sposób rysownik nawiązał do pogromu kubańskich rewolucjonistów z 1897 roku, który skierowany był przeciwko ruchom narodowowyzwoleńczym na wyspie[15]. Te brutalne rozwiązania przyczyniły się do utraty Kuby przez Hiszpanów na rzecz Stanów Zjednoczonych. W każdym razie mówiło się wówczas o interwencji hiszpańskiej bardzo sporo, a w Ameryce domagano się odebrania kolonii oprawcom[16]. Nic więc dziwnego, że te głośne wydarzenia zostały uwiecznione na mapie.

Serbia i Rumunia są przedstawione w postaci warchlaków, które wymknęły się spod kontroli Habsburgów. Na wizerunek Turcji na mapce również wpłynęły kluczowe wydarzenia z jej udziałem w tym czasie. Chodzi mianowicie o trwającą od 17 kwietnia do 4 grudnia 1897 roku wojnę turecko- grecką. Turek szarpiący za Grecję nawiązywać ma zapewne do drobnej korekty granic tego państwa na rzecz Osmanów, co znalazło się w jednym z punktów traktatu pokojowego. W traktacie tym przyznano także Turcji protektorat nad Kretą[17].

Państwa skandynawskie

Bardzo oryginalne są na mapce wizerunki państw skandynawskich. Szwecja jest przedstawiona w postaci ponczu, który w wieku XIX był już uznawany za narodowy napój alkoholowy mieszkańców tego kraju[18]. Z kolei Norwegia i Islandia mają nawiązywać do słynnych podróżników, którzy w tym czasie przeprowadzili ekspedycje na Biegun Północny.

Pierwsze z tych państw, zostało skojarzone z nazwiskiem Fridtjofa Nansena. Wsławił się on ekspedycją z lat 1893-1896 skierowaną ku arktycznym rejonom Rosji, położonym na Morzu Barentsa. Dotarł aż do archipelagu zwanego Ziemią Franciszka Józefa[19], docierając do wysp położonych zaledwie 300 km od Bieguna. Z kolei Islandia przedstawiona jako balon z napisem Andrée jest nawiązaniem do ekspedycji balonowej na Biegun Północny Szweda Salomona Augusta Andrée z 1897 roku.

W 1898 roku musiało być o niej wciąż bardzo głośno, gdyż uczestnicy wyprawy zaginęli, a ich ciała zostały odnalezione dopiero w roku 1930[20]. Wyprawa była wprawdzie skierowana ku położonemu na Morzu Barentsa archipelagowi Svalbard (na jednej z jego wysp zginęli uczestnicy) , w związku z czym nie było najmniejszych szans aby balon Andrée leciał nad Islandią. Wydaje się jednak, że rysownik chciał w ten sposób po prostu nawiązać do tego, że kraj ten leży aż na dalekim Biegunie Północnym.

Mapki humorystyczne Europy – Niemcy 1914

3.Dumont-Lehmann K., Humoristische Karte von Europa im Jahre 1914, Niemcy 1914

Przedstawiona mapa autorstwa Karla Dumonta-Lehmanna została wydana w 1914 roku w Dreźnie. Dziarski niemiecki wojak rozpycha się na mapie, gromiąc swoich wrogów. Na jego hełmie znajduje się wieniec laurowy – symbol zwycięstwa, który ma zapewne wskazywać na niekwestionowanego faworyta Wielkiej Wojny. Pięścią uderza w rosyjskiego niedźwiedzia[21], zaś drugą ręką chwyta w popłochu uciekającą Francję.

Ponadto wypuszcza z roju pszczoły z bagnetami, nacierające na te państwa oraz okręty podwodne atakujące Wielką Brytanię. Wspiera go mały żołnierz, będący zapewne nawiązaniem do Polski, który szturcha niedźwiedzia w tylną część ciała. Austro – Węgry w postaci kolejnego dzielnego żołnierza, są nie mniej waleczne na mapce Dumonta-Lehmanna. Bagnetem kłują Rosję, kopiąc przy tym Czarnogórę.

Dwugłowy orzeł dziobie serbskiego żołnierza, który trzyma w jednej ręce bombę, nawiązującą niewątpliwie w ten sposób do zamachu Gawriło Principa, który stał się przyczyną wybuchu wojny. Tymczasem Imperium Osmańskie jest przedstawione jako bierne państwo bloku. Palący fajkę Turek trzyma wprawdzie szablę w dłoni, lecz zabandażowana prawa ręka, będąca nawiązaniem do niedawno zakończonej wojny bałkańskiej, uniemożliwia mu póki co włączenie się do walki.

Rosja

Rosja na tej niemieckiej mapie to jednak nie tylko niedźwiedź. Jego łańcuch jest przywiązany do obręczy w nosie dzikiego, brodatego żołdaka trzymającego charakterystyczny bicz, symbol despotycznego ucisku. W drugiej ręce trzyma butelkę wódki, będącą utrwaleniem stereotypu pijanego Rosjanina. Z wiszącej na jego szyi beczki wysypało się troszkę prochu, uformowanego w kształt Krymu.

Znajdująca się w pobliżu zapalona świeczka ma nawiązywać zapewne do problemów, jakie przysparza Rosji ten półwysep. Zaznaczona na mapie Finlandia domaga się niepodległości. Na uciekającego z kolei Francuza pieje galicyjski kogut, domagając się od niego odwetu za przegraną wojnę francusko-pruską. Tymczasem marokański żołdak poddaje się przed grożącą jej bagnetem osą.

Wielka Brytania

Oportunistyczna Wielka Brytania siedzi na workach złota mając założone na ręce rękawice bokserskie, zdecydowanie niewystarczające na skuteczne prowadzenie wojny. Stojąc bezradnie dostaje w kość od Kriegsmarine, które przedstawione jest na mapie w postaci podwodnej łodzi oraz żelaznej niemieckiej pięści, wynurzającej się z Morza Północnego.

Karykaturzysta wskazał też na problemy wysp z Irlandią i Indiami. Zapijaczona Irlandia, pijąca zapewne z powodu własnej niedoli, wyjmuje nożyczki, którymi próbuje odciąć krępujący ją łańcuch. Angielski buldog jest z kolei zaduszany przez hinduskiego węża. Wielka Brytania nie jest jednak całkowicie bez szans – za sznurek przyciąga do siebie właśnie siedzącego na pancerniku Japończyka.

W wyniku podpisanego w 1902 roku sojuszu między tymi państwami doszło do dyplomatycznego zbliżenia, które zadecydowało o przyłączeniu się Kraju Kwitnącej Wiśni do wojny po stronie ententy. Nie bez powodu Japończyk jest też zapewne w samych majtkach – rysownik chciał chyba wskazać na dzikość i prostactwo kraju, który był dla Niemiec zagrożeniem o tyle, że interesowały go zamorskie posiadłości cesarstwa na Pacyfiku.

Kraje neutralne

Kraje neutralne przyjmują na mapce różne postawy. Włochy siedzą schowane w swoim bucie, czekając na rozwój wydarzeń. Zapewne rysownik nie kryje też pretensji do tej chwilowej neutralności, która jest pogwałceniem Trójprzymierza z 1882 roku. Sycylia jest przywiązana do owego buta, czym Lehmann wskazywał na niezadowolenie społeczeństwa wyspy z przynależności do Włoch.

Pogrążona w modlitwie Albania zdaje się być przeciwna wojnie. Jest to w pełni, zrozumiałe – w czasie jej trwania była w końcu okupowana. Nie wydaje się jednak aby rysownik był przeciwny jej okupacji, raczej starał się pokazać jej niepewną sytuację, która mogłaby się zakończyć wraz z wojną. Należy bowiem wziąć pod uwagę, że wśród okupantów był także sojusznik Niemiec czyli Austro-Węgry.

Bałkany

W innych krajach bałkańskich wciąż jeszcze pamięta się o niedawno zakończonej wojnie. Rumunia wykuwa miecz, tym samym nie jest jeszcze w stanie przyłączyć się do któregoś z bloków, ale jej militarna regeneracja zdaje się sugerować, że bierze to pod uwagę w najbliższym czasie.

Grecja wygląda na roztropną, toteż stara się nie podejmować żadnych pochopnych wniosków, zaś w Bułgarii car Ferdynand I Koburg czyści pieczołowicie swą szablę, wciąż zakrwawioną po wojnach bałkańskich.

Skandynawia

Norwegia i Szwecja są przedstawione w symboliczny sposób jako pierwotni Skandynawowie. Pierwsze z państw przypomina na mapie typowego Lapończyka, zaś drugie wikinga, który w razie potrzeby ma zamiar bronić się przed bezwzględną Rosją.

Hiszpania, Francja i Portugalia

W Hiszpanii król Alfons XIII jest powstrzymywany przez swoją rodzinę przed niepotrzebnymi wydatkami, jakie przyniosłoby przyłączenie się do wojny. Jednak rycerz Don Kichote jest już gotowy do walki. Chociaż przez pokolenia postać ta kojarzona była z obłędem i fanatyzmem, w późniejszym czasie nabrała także pozytywnego znaczenia.

Biorąc pod uwagę, że rycerz rzuca się widocznie na mapie na Francję, można przypuszczać, że tutaj ma być ucieleśnieniem szlachetnej walki ze złem. Portugalia w tym czasie czyta raporty wojenne z frontów.

Francuskie mapki humorystyczne

Mapki humorystyczne były we Francji popularne niemal tak samo jak w Niemczech. Nie zdobyły jednak zbytniej popularności poza granicami kraju. Jedynie mapki Paula Hadola były chętnie rozpowszechniane i tłumaczone zagranicą; co ciekawe dotarły one także do negatywnie na nich przedstawianych terenów niemieckich.

Mapki humorystyczne Europy – Francja 1870

1.Hadol P., Nouvelle Carte d’Europe dressée pour 1870, Francja 1870

Francja na mapce Paula Hadola jest dzielnym żołnierzem, próbującym odeprzeć groźnego pruskiego imperialistę. Same Prusy są utożsamione z postacią żelaznego kanclerza Otto von Bismarcka.

Rozpycha się na wszystkie strony, jedną rękę opiera na Belgii, zaś kolanem przygniata Austrię. Hadol zastosował zarówno w wypadku Francji jak i Prus propagandę poprzedzającą – wskazał na zbliżający się konflikt oraz na zagrożenie dla Europy ze strony ekspansywnych planów Bismarcka. Mapa została bowiem wykonana nie w czasie trwania wojny, lecz tuż przed jej wybuchem[22].

Rosja i Wielka Brytania

Wiele elementów symbolicznych zawarł autor w stosunku do Rosji i Wielkiej Brytanii. Anglia w postaci starej, nieco zgryźliwej kobiety, ma być niewątpliwie nawiązaniem do epoki wiktoriańskiej. Jej ponury wyraz i odwracanie się plecami do Europy to z kolei odniesienie do splendid isolation. Nie jest jednak w pełni konsekwentna w swej izolacji – jednym okiem spogląda bowiem za siebie.

Sędziwa staruszka na smyczy trzyma małego niedźwiadka, mającego symbolizować Irlandię. Czyżby kolejna propaganda poprzedzająca wyrażona we wskazaniu zagrożenia dla Wielkiej Brytanii ze strony irlandzkich ruchów niepodległościowych?

Wydaje się być to prawdopodobne.

Rosja przedstawiona jest z kolei w postaci obdartego wędrownego dziada, kumulującego w sobie same negatywne skojarzenia. Zmierza on na zachód, z koszykiem na kijku, dając adresatom jasny przekaz – biedna i dzika Rosja będzie prowadzić ekspansję by uzupełnić swe braki. Bez wątpienia kolejna propaganda poprzedzająca.

Za plecami wędrownego dziada jest kraj dziki i barbarzyński wyrażony w postaci znanych nam już niedźwiedzi. Elementem, który powinien szczególnie przykuć naszą uwagę to Krym w postaci łaty przyszytej do ubrania obdartego wędrowca. Najprawdopodobniej ma to być nawiązanie do zakończonej 24 lata wcześniej wojny krymskiej, która kosztowała Rosję bardzo wiele.

Tak wiele, że świat wciąż o tym pamięta. Zresztą podobny zabieg został zastosowany również na wydanej kilka lat później mapie brytyjskiej. Jest to charakterystyczny przykład zastosowania propagandy post factum na mapach humorystycznych.

Turcja

Zupełnie inaczej, niż na mapie niemieckiej, przedstawiono również Turcję. O ile małoazjatycka część imperium w postaci palącej fajkę hurysy nie musi obawiać się niczego, to sytuacja na Bałkanach wygląda już o wiele mniej ciekawie. Tutaj mamy Turka załamanego ciężarem europejskim.

Z jednej strony możemy doszukiwać się problemów Osmanów z krajami bałkańskimi, z drugiej zaś, malejącej pozycji mocarstwowej Osmanów w Europie, które pod presją innych imperiów, są już tylko cieniem dawnej potęgi. Ta widoczna słabość Osmanów sprawiła, że w XIX wieku powszechnie nazywano ich państwo chorym człowiekiem Europy[23].

Zestawiając turecki wizerunek z tej mapki, z wizerunkiem z mapy niemieckiej nasuwa się jeden wniosek – Hadol chciał pokazać, że Osmanie są świadomi swoich problemów na Bałkanach, zaś drugi autor, że sytuacja jest względnie opanowana. Z całą pewnością można stwierdzić, że niemiecki rysownik chciał nieco nagiąć rzeczywistość. Nie można jednak powiedzieć, że był sympatykiem Osmanów.

Trupia czaszka w Grecji nasuwa na myśl zupełnie co innego. Raczej chciał on jedynie zasugerować, że Turcja nie spodziewa się rosyjskiego zagrożenia. Nie sądzę jednak by tak było w istocie – polityka Rosji nakazywała raczej Osmanom ciągłe trzymanie ręki na pulsie.

Szwajcaria, Portugalia i Hiszpania

Ciekawie przedstawił też Hadol neutralność i izolację Szwajcarii, Portugalii i Hiszpanii. Pierwszy z tych krajów został przedstawiony symbolicznie w postaci domku. W literaturze jest on symbolem między innymi schronienia i bezpieczeństwa. I zapewne to chciał przekazać Hadol- Szwajcaria jako kraj neutralny stanowiła schronienie dla ludzi uciskanych, jak też nie musiała się obawiać żadnej napaści zbrojnej.

Symbol ten będzie wykorzystywany również w innych mapach, na których będzie mieć jeszcze mocniejszy wydźwięk – od zakończenia wojny pruskiej nikt nie śmiał nawet pomyśleć o napaści na to państwo. Utworzony wówczas słynny bank szwajcarski chronił bowiem majątki wielu ważnych person, łącznie z głowami państw. Hiszpania zaś to odbywająca siestę seniorita, paląca papierosa, która spoglądając w niebo, nie jest zainteresowana sytuacją na kontynencie.

W ironiczny sposób w takiej samej izolacji pozostaje Portugalia – jest to jednak izolacja wymuszona. Mały portugalski żołnierz pozostaje w hiszpańskim cieniu, a izolacja jest wynikiem zasłaniania mu Europy przez ciało owej seniority. Jego grymas na twarzy zdaje się też świadczyć o jakiejś niechęci do Hiszpanii, o której rzeczywiście Portugalczycy nie mieli najlepszego zdania. Słynne portugalskie porzekadło tego czasu brzmiało: Z Hiszpanii ani dobry wiatr, ani dobre małżeństwo[24].

Austria i Dania

Ciekawe są odmienne wizerunki Austrii i Danii. Pierwsza jest przedstawiona w postaci żołnierza przygniatanego przez Bismarcka, zaś druga jako żołnierz pewny siebie, patrzący na przyszłość z wielkimi nadziejami. I chyba był to zabieg celowy. Kiedy w 1866 roku zawarto porozumienie kończące wojnę prusko – austriacką, Austria teoretycznie straciła więcej.

Wprawdzie nie ucierpiała terytorialnie, ale odtąd zmniejszyła się jej mocarstwowa pozycja – musiała zrzec się wtrącania w sprawy niemieckie, i odtąd to Bismarck był władcą silniejszym[25]. Hadol starał się zatem najprawdopodobniej pokazać w symboliczny sposób wzrost pozycji żelaznego kanclerza kosztem załamywania się pozycji Austrii.

Dania, która w wyniku porozumienia z 1866 musiała zrzec się na rzecz Prus Holsztyna[26], zdaje się w wizji francuskiego karykaturzysty mieć wciąż nadzieję na jego odzyskanie.

Włochy, Norwegia i Szwecja

Na koniec Włochy oraz Norwegia i Szwecja. Wizerunek pierwszego z wymienionych państw, zdaje się być dosyć jednoznaczny – triumfujący Garibaldi, świętuje zjednoczenie kraju. Norwegia i Szwecja są przedstawione zaś jako jedna postać, co ma wskazywać na łączącą je unię.

Sama postać jest w rzeczy samej dosyć ciekawa – najbardziej podobna jest z wyglądu do rosomaka. Skąd akurat taki wizerunek? Cóż, wydaje mi się, że wynika on jedynie z małej wiedzy mieszkańców Europy Zachodniej na temat tych terenów.

Stąd użyto pierwszego lepszego skojarzenia. A od stuleci były one mniej więcej podobne – Skandynawia to kraina zamieszkiwana przez łosie, foki, polarne niedźwiedzie oraz jelenie. Czemu więc nie skojarzyć Skandynawii z rosomakiem? Wszak są to zwierzęta zamieszkujące chłodne rejony Europy – powszechnie występują w Rosji oraz właśnie w Szwecji i Norwegii[27].

Mapki humorystyczne Europy – Francja 1871

2.Hadol P., L’Europe en 1871. Carte Psychologique, Francja 1871

Rok później Hadol wydał następną mapę, która tym razem ukazywała sytuację po zakończeniu wojny francusko – pruskiej.

Bismarck jako zwycięzca leży sobie spokojnie na brzuchu. Wyciąga ręce w stronę niemowlęcia, będącego w tym samym błękitnym kolorze. W ten sposób Hadol nawiązał do świeżych zdobyczy terytorialnych zagarniętych kosztem Francji, czyli Alzacji i Lotaryngii. Druga bohaterka zakończonego konfliktu przedstawiona została tradycyjnie jako Marianne z kogutem galicyjskim, która płacze z powodu odniesionej porażki.

Nie można jednak mówić w tym wypadku wyłącznie o satyrze politycznej. Wszak Bismarck wyciągający ręce ku nieprzychylnemu mu dziecięciu musiał odzwierciedlać niechęć rysownika, którą ten mógł starać się zaszczepić w innych. Ponadto strata Alzacji i Lotaryngii odcisnęło wielkie piętno w świadomości Francuzów. Na tradycyjnych mapach tego okresu, w miejscu, w którym biegła granica niemiecko-francuska w miejscu tych prowincji, rysowana była czarna wstęga na znak narodowej żałoby[28].

Dziad Rosja i Wielka Brytania

Wędrowny dziad uosabiający Rosję tym razem nie prze na zachód, lecz przykucnął i z grymasem niezadowolenia przygląda się zakończonemu konfliktowi. Tym samym można wywnioskować, że zdaniem Hadola Rosja chciała po prostu skorzystać na wojnie i obłowić się przy panującym zamęcie. Dalej mamy za to rozwydrzone, dzikie niedźwiadki.

Za plecami wędrowca zaznaczył karykaturzysta Syberię, w której znajdują się zakuci w kajdany więźniowie. Jest to nawiązanie do przymusowych zsyłek w te rejony ludzi niewygodnych dla władzy, tudzież skazanych za przestępstwa kryminalne. Po raz kolejny mamy zatem obraz Rosji dzikiej, barbarzyńskiej i despotycznej.

Wielka Brytania z kolei dalej pozostaje w swojej splendid isolation, tym razem jednak nawet nie spoglądając przez ramię na kontynent. Uosabiająca wyspy dziewka zadowala się kieliszkiem wina, które trzyma w irlandzkim koszyku.

Imperium Osmańskie

W Imperium Osmańskim nic się właściwie nie zmieniło. Dalej w Azji Mniejszej spokojnie leży sobie hurysa paląc fajkę, gdy tymczasem na Bałkanach maleją mocarstwowe wpływy państwa, częściowo na koszt Austro-Węgier. W wypadku tychże Hadol jako pierwszy z twórców map humorystycznych zwrócił uwagę na pewne rozbieżności. Podczas kiedy austriacka część państwa rzuca się z nożem na Osmanów, część węgierska zainteresowana jest atakiem na Rosję.

Konflikty między dwoma członami uwidoczniły się dosyć szybko po stworzeniu wspólnego tworu państwowego. Austriacy byli np. mocno zainteresowani poszerzaniem mocarstwa o kolejne kraje bałkańskie, co precyzyjnie przedstawił rysownik na swojej mapce. Tymczasem Węgrzy byli przeciwni takim działaniom, gdyż uważali, że obecne konflikty narodowościowe są i tak już dosyć spore[29].

Włochy

Włochy znów są przedstawione jako Garibaldi, tym razem jednak przydusza on nogą papieża. Hadol był więc zapewne kolejnym przeciwnikiem likwidacji Państwa Kościelnego. Jeśli zaś chodzi o kraje neutralne, to o ile Hiszpania i Portugalia dalej pozostają w pewnej izolacji, to Szwecja i Norwegia wydają się niechętne wobec Bismarcka.

Brytyjskie mapki humorystyczne

Mapki brytyjskie pojawiały się dosyć sporadycznie, lecz zyskiwały dużą popularność, i stanowiły inspiracje dla zagranicznych autorów. Angielscy rysownicy zwracali w nich szczególną uwagę na imperializm rosyjski, zagrażający zachodowi oraz poruszali kwestie polityki kolonialnej. Wizerunek Rosji uległ pewnemu ociepleniu w czasie Wielkiej Wojny, jednak nawet wówczas był on na tyle niejednoznaczny, że mógł wskazywać na wciąż zakorzenione uprzedzenia.

Mapki humorystyczne Europy – Wielka Brytania 1877

Rose W.F., Serio-Comic War Map For The Year 1877, Wielka Brytania 1877

Brytyjska mapka Freda W. Rose’a z 1877 roku, ukazująca zagrożenie rosyjskie, będące centralnym jej punktem, zdobyła bardzo wielką popularność. Ze względu na swój charakter była potocznie nazywana Octopus map. Wydawano ją w postaci pocztówek oraz plakatów. Autor wyposażył ją w krótki opis, który ma ułatwiać nieco jej zrozumienie.

Rosja ośmiornica

Rosja według Rose’a stanowi potencjalne zagrożenie, stąd została w dosadny sposób przedstawiona jako ogromna ośmiornica, rozpościerająca swoje macki na wiele stron. W momencie publikacji mapy dąży do uzyskania stałego dostępu do portów śródziemnomorskich i na Bliskim Wschodzie[1].

Rose chce dać odbiorcom satyrycznej mapy jasny komunikat – Rosja prowadzi politykę, która zbliża ją do uzyskania dominującej roli w Europie i należy się jej obawiać. Karykaturzysta zachowuje zatem stereotyp państwa carów, znany z poprzednich mapek: we wszystkich utartych schematach jest to właśnie kraj prowadzący ekspansywną, imperialną politykę.

Jedna z macek jest odpychana przez Niemcy, w drugiej ośmiornica ściska Polskę – po raz kolejny mamy więc do czynienia z autorem, który opowiada się za polską niepodległością. Dwiema mackami próbuje ujarzmić Turcję, mimo, że wciąż ma trwałą pamiątkę, którą ta zadała jej wraz z mocarstwami zachodnimi w czasie wojny krymskiej.

Ranna, czwarta macka bez wątpienia ma być nawiązaniem do tego konfliktu, który ma przypominać o pierwszej od dawna wielkiej porażce Rosji. Pozostałe macki kierują się na Daleki Wschód, a jedna z nich chwyta za szyję Persję. Dwoje oczu ośmiornicy są geograficznie umieszczone na miejscu dwóch równorzędnych rosyjskich miast – Moskwy oraz Sankt Petersburga.

Imperium Osmańskie

Osmanie są na mapie przedstawieni jako nacja gotowa do podjęcia walki z rosyjską ośmiornicą. Turek w jednej ręce trzyma jej mackę, w drugiej zaś mały pistolet, którym próbuje w nią wycelować. Pamiętajmy, że w tym roku wybuchła wojna rosyjsko-turecka. Rose przedstawił zatem rosnące miedzy krajami napięcia. Złota klamra na jego pasku to symbol stolicy i chwały tego państwa, czyli Stambułu, na mapce podpisanego jako Konstantynopol.

Autor nie chce jednak przyprawiać nas o złudzenia, że jest to kraj bez skazy. Na ramieniu znajduje się trupia czaszka – ma ona przypominać o głośnej masakrze z 1876 roku, kiedy to Turcy zamordowali ponad 20 tysięcy Bułgarów w odwecie za śmierć 136 urzędników osmańskich[2].

Grecja znajdująca się w pobliżu rękawa tureckiego przedstawiona zostaje jako krab – silny pancerz dający jej ochronę przed Osmanami, świadczy o tym że mocno będzie trzymała swojej niepodległości, a do tego ma szczypce, którymi dalej będzie walczyć o swoje. Turcja ponadto wydaje się być błagana o pomoc przez zaduszanego rosyjską macką Persa.

Napięcia Europy Zachodniej i Środkowej

Mapka Rose’a ilustruje bardzo precyzyjnie napięcia polityczne występujące w Europie Zachodniej i Środkowej. Niemcy, w postaci cesarza Wilhelma I, odwracają się twarzą od konfliktu z Rosją, próbując jedynie lekko odpychać jedną z macek. Ta ostrożność spowodowana była obowiązującym jeszcze wówczas Sojuszem Trzech Cesarzy zawartym w 1873 roku między Rosją, Niemcami i Austro-Węgrami[3].

Jednocześnie władca jest otoczony zapasami amunicji, przygotowanymi zapewne na wypadek eskalacji wydarzeń. Marszałek i prezydent Patrice de MacMahon, będący na mapce ucieleśnieniem Francji, ma w zanadrzu armatę skierowaną w stronę Niemiec[4]. Wyraża w ten sposób gotowość do pomszczenia klęski swego narodu z czasów wojny francusko-pruskiej, kiedy tylko nadarzy się dogodna okazja.

W oczy rzuca się również brak porozumienia między królewską i cesarską częścią Austro-Węgier. Podczas kiedy Węgrzy są gotowi stawić czoła Rosji, Austria woli zachować spokój, stąd symbolizująca ją kobieta próbuje powstrzymać rozwścieczonego Madziara.

Rose, tak samo jak Hadol, zwrócił zatem uwagę na konflikty interesów między oboma członami mocarstwa. Dodajmy jeszcze, że Austro-Węgry tak samo jak Niemcy były związane wówczas z Sojuszem Trzech Cesarzy. Austria występuje tu zatem w roli głosu rozsądku, który nakazuje powstrzymywać złość.

Hiszpania, Włochy, Belgia, Holandia

Hiszpania jest na mapce odwrócona plecami do Europy. Wydaje się nie przejmować kryzysem, nie chcąc naruszać swojej stabilności, którą odzyskała przywróceniem monarchii po koronacji Alfonsa XII w 1874 roku[5]. Niedawno zjednoczone Włochy Rose postanowił przestawić w postaci młodej dziewczyny, która miała stanowić zapewne odniesienie do młodości i witalności, wskazując na charakter tego świeżego jeszcze państwa.

Kobieta ta drwi jednak z pozycji Rzymu, bawiąc się pacynką w kształcie papieża. Korsyka i Sardynia zostają również przedstawione w postaci papieża, lecz w tym wypadku ma to wskazywać na bardzo silne znaczenie religii w tych krajach.

Belgia jest tu skojarzona z królem Leopoldem II siedzącym pośród worków złota. Jest to nawiązanie do prowadzenia przez niego w latach 70 ekspedycji badawczych w Afryce, w celu otrzymania na własność posiadłości zamorskich, co uważane było przez wielu za przesadną pazerność władcy[6]. Holandia z kolei występuje na mapie pod postacią wiatraka, który w tej formie, którą znamy do dziś, powstał właśnie w tym kraju.

Wielka Brytania

Na koniec parę słów o tym jak Rose przedstawia swoją rodzimą Wielką Brytanię. Wyspy zostają przedstawione jako bankier, który w jednym ręku trzyma parasol (niewątpliwy dystans autora do stereotypu angielskiej pogody), zaś na swoim płaszczu ma wypisane między innymi: Indie i Suez – odzwierciedlać to musi obawy Brytyjczyków o utratę tych jakże ważnych posiadłości.

Bankier obserwuje z daleka zaistniała sytuację, czując się nią poważnie zaniepokojony. Szkocja ma w ręku lokalny miecz zwany claymore – symbol zapalczywości i patriotyzmu. Nie wygląda jednak jakby miała się buntować przeciwko Anglii – raczej wydaje się wiernie walczyć u jej boku. Irlandia wreszcie przedstawiona zostaje w postaci katolickiego mnicha. Bez wątpienia miała w ten sposób nawiązywać do wyznania dominującego w tym kraju[7].

Anglia Rose’a dalej nie wydaje się być zainteresowana sytuacją na kontynencie, i zdawać się nawet może, że nie do końca chciał on ją przedstawić w pozytywny sposób. Czy zatem propaganda polityczna miesza się tutaj z lekką satyrą skierowaną w rodzimy kraj autora? W jego wizji Wielka Brytania to też kraj imperialny, któremu chodzi o zyski, o czym świadczyć ma bankierski strój.

Dlatego nie patrzy na to co dzieje się w Europie, lecz na to co wyprawia rosyjska ośmiornica. Jednak jakby nie patrzeć przeciętni Brytyjczycy niekoniecznie musieli widzieć w tym coś złego. W końcu uwielbiany przez nich John Bull miał symbolizować także bogactwo.

Czym kierował się sam Rose, trudno jednak stwierdzić. Na pewno mamy tu jednak propagandę przychylną władzom – w końcu wzbudzanie na zachodzie Europy niechęci do Rosji jest Zjednoczonemu Królestwu jak najbardziej na rękę. Generalnie rzecz ujmując, zabiegi tego typu nie powinny nikogo specjalnie dziwić. Pamiętajmy, że mapy humorystyczne miały zawierać w sobie przede wszystkim satyrę polityczną, a ta, jak wspomniano w części pierwszej, nie zawsze współgrała z propagandą przychylną władzy.

Mapki humorystyczne Europy – Wielka Brytania 1899

Rose W. F., Angling in troubled waters. A serio – comic map of Europe, Wielka Brytania 1899

Tytuł tej brytyjskiej mapki, będącej kolejnym dziełem autora rosyjskiej ośmiornicy, Freda W. Rose’a, bazuje na pewnym idiomie używanym w języku angielskim. Angling In troubled water (wędkarstwo w mętnych wodach) jest nawiązaniem do powiedzenia Fish In troubled water (ryba w mętnej wodzie) oznaczającego niepewną, chwiejną sytuację, w czasie której każdy z rywali próbuje wykorzystać obecny stan rzeczy[8].

W istocie – mapka w obrazowy sposób pokazuje poziom łupów poszczególnych państw, idealnie odzwierciedlających ówczesną sytuację polityczną. Owe łupy mają nawiązywać do zdobyczy terytorialnych.

John Bull[9] wychodzi z połowów całkiem nieźle – na plecach ma sieci z irlandzkimi rybkami, a na wędkę złapał właśnie egipskiego krokodyla. Kraj ten ze względu na swoje położenie geograficzne oraz Kanał Sueski był bardzo ważny w polityce brytyjskiej[10].

Francja

Francją z kolei targała w tym czasie sprawa oficera Alfreda Dreyfus’a[11].

5 stycznia 1895 roku odbyła się publiczna degradacja Alfreda Dreyfusa

Dotyczyła ona procesu i skazania go za domniemaną zdradę francuskich tajemnic wojskowych na rzecz Niemiec. Z czasem okazało się, ze oficer był niewinny, lecz jego sprawa podzieliła społeczeństwo francuskie. Za skazaniem Dreyfus’a byli przede wszystkim wojskowi, konserwatywna prawica, partie nacjonalistyczne i kler.

W ten sposób mogli pokazać oni swój patriotyzm oraz umiłowanie dla armii. Za jego uniewinnieniem była spora część cywilów. Stąd na mapce mamy francuską bójkę między wojskowym i cywilem, którzy – co ciekawe, nawet w tym zamęcie ani myślą ignorować swoje polowy.

Hiszpania

Hiszpanie z kolei nie łowią – patrzą jedynie ze smutkiem na swoje ryby, które odpływają na zachód. Jest to nawiązanie do utraty przez ten kraj Kuby, Filipin i Porto Rico na rzecz Stanów Zjednoczonych po przegranej w 1898 roku wojnie z tym krajem[12].

Austro-Węgry i Rosja

W wielonarodowych Austro-Węgrzech wszyscy obywatele są w żałobie po zabójstwie cesarzowej Elżbiety z rąk anarchisty Luigiego Lucheni. Rosja w postaci cara Mikołaja II idzie w kierunku Europy z gałązką oliwną – symbolem zwycięstwa. Na plecach i sznurze niesie owoce tego zwycięstwa – azjatyckie rekiny i chińskiego smoka. W tym czasie Rosja zdobyła znaczne wpływy w Mandżurii i zdobyła ważne miasto portowe Port Arthur[13].

Czy przedstawiony na mapce car chce tylko uznania i przyjęcia go w chwale na zachodzie, czy też może chce podporządkować sobie tym razem tereny położone na zachód od Rosji? Myślę, że autorowi mapki zależało na tym by Rosja budziła na niej dwuznaczności – w końcu od zawsze był to kraj niepewny i nieobliczalny.

Cesarz Wilhelm II spogląda chyba nieco z niepokojem na te sukcesy rosyjskie. Wszak sam chciał prowadzić politykę imperialną. Na jego plecach znajdują się worki z węglem, które symbolizują rozwój przemysłowy kraju[14].

Turcja, Grecja, Serbia, Rumunia, Włochy

Turcja bardzo w tym czasie schudła, jej wpływy na Bałkanach są już bardzo znikome, ostały się jedynie tereny małoazjatyckie w postaci zbyt wielkich w porównaniu do reszty ciała nóg. Na lewym, osmańskim kolanie znajduje się trupia czaszka symbolizująca Armenię. W

ciąż pamiętano zatem jeszcze ludobójstwo Ormian z lat 1894-1895, którzy widząc słabość Turków w potyczkach z Rosją, coraz mocniej zaczęli naciskać na autonomię[15]. Oprócz tego Grecja wskazuje Turkowi, że właśnie złapał Kretę na haczyk. Serbia i Rumunia przedstawione są jako dzieci, jeszcze za małe by samodzielnie łowić.

Włochy, w postaci króla Humberta I, zadowalają się resztkami swojego połowu -Sardynią i Sycylią. Norwegia i Szwecja to z kolei rozwścieczone psy, co musi być zapewne nawiązaniem do ciągłych napięć spowodowanych wspólną unią, które w tym okresie stawały się coraz silniejsze.

Mapki humorystyczne Europy – Wielka Brytania 1914

Johnson, Riddle & Co., Hark! Hark! The Dogs Do Bark!,Wielka Brytania 1914

Ta brytyjska mapa ukazująca strony konfliktu na frontach I wojny światowej jako psy wojny, nosi wymowny tytuł Hark! Hark! The Dogs do Bark! (Słuchajcie, słuchajcie! Psy szczekają !). Została wydana przez wydawcę, który opublikował wszystkie mapy Freda Rose’a[16].

Myślę, że nieprzypadkowo tytuł ten jest taki sam jak tytuł angielskiego wiersza datowanego na XIII wiek. Według tradycji, w czasie kiedy w Europie szalała epidemia dżumy, szczekanie psów zaalarmowało mieszkańców pewnego angielskiego miasteczka o nadchodzących obcych. W tym okresie nieznajomi traktowani byli jak wrogowie, gdyż mogli być zarażeni, dlatego uznano owe szczekanie za zbawienne[17].

Wnioski nasuwają się same – nie tyle chodziło autorowi o nadsłuchiwanie warczących w wojennej pożodze psów, co o ostrożność związaną z nadchodzącymi wrogami. Tak jak na mapach niemieckich państwa centralne są stroną dominującą, tak tutaj mamy dzielną Ententę miażdżącą swego wroga.

Rosja

Rosja zostaje przedstawiona jako potężny sojusznik, rozjeżdżający swoich przeciwników ogromnym walcem. Są też w tym obrazku zawarte dwa podstawowe stereotypy o Rosji – znów mamy niedźwiedzia, który tutaj wydaje się mieć pozytywne znaczenie, oraz cara za kierownicą, który był postrzegany jako uosobienie swojego kraju.

Jeżeli przyjrzymy się dokładniej tej karykaturze, dojdziemy jednak do wniosku, że nie do końca jest to obraz pozytywny. Zresztą, trudno się dziwić aby Rosja, która od lat była postrzegana negatywnie przez Brytyjczyków, nie została na mapce wyposażona także w elementy będące efektem długotrwałych uprzedzeń do tego kraju.

Spod koła wystaje bowiem zakrwawiona psia łapka, bez wątpienia mająca budzić negatywne skojarzenia. Interpretacja tego elementu nie jest jednak łatwa. Z jednej strony możemy domniemywać, że jest to symbol uciskanej Polski. Z drugiej jednak może być to sugestia do tego, że bezwzględny car jest w stanie poświęcić własnych rodaków, aby tylko zwyciężyć. Carskiemu walcowi towarzyszy ponadto kawalerzysta, co z kolei jest już pozytywnym nawiązaniem do znakomitej jazdy rosyjskiej, cieszącej się uznaniem w całej Europie.

Zjednoczone królestwo, Francja, Niemcy

Oto jak autor przedstawił same Zjednoczone Królestwo – John Bull prowadzi za sznurki swoje statki, a brytyjski buldog gryzie boleśnie niemieckiego jamnika w nos. Warcząca nań Francja została przedstawiona w postaci rasy psa najbardziej się chyba kojarzącego z tym państwem, czyli pudla. Ma on na głowie czerwony fez – symbol rewolucji francuskiej.

Sadzę, że tak przedstawiona postawa Francji wyraża się w jej niezadowoleniu z przegranej z Niemcami w pierwszych starciach, a brytyjski buldog ma być tutaj ukazany jako jej obrońca. Jamnik jest połączony smyczą z austro-węgierskim dalmatyńczykiem, co ma wskazywać na sojusz tych państw. Po jego ogonie przejeżdża rosyjski walec. Jamnik ma charakterystyczne wąsy i hełm z orłem na czubku, typowe dla cesarza Wilhelma II Hohenzollerna.

Orzeł jest jednak oskubany i żałosny. Ponadto Niemcy są prześmiewczo ukazane jako zależne w swym sojuszu od Osmanów. Turek przedstawiony na mapce trzyma na smyczy niemieckiego pieska i pociąga zarazem za sznurki przywiązane do statków pod niemiecką banderą. Jest to niewątpliwie nawiązanie do strategicznego wykorzystywania przez niemiecką flotę cieśnin tureckich, której statki rząd osmański włączył do swojego spisu.

Nie stanowi on jednak wielkiego zagrożenia, za jego plecami widać zmierzającego w jego stronę rosyjskiego kawalerzystę. Belgijski piesek z kolei, cały w bandażach, ma nawiązywać do porażki tego kraju w starciu z Niemcami, w początkowej fazie I wojny światowej.

Austriacy oprócz walki z Rosjanami są też nękani przez serbskie osy – zwierzęta te nie bywają wprawdzie aż tak groźne, ale mogą uprzykrzyć życie – autor mapy chciał zapewne w ten sposób wskazać, że także najmniejszy i pozornie najsłabszy z sojuszników państw Ententy jest ważny i może przyczynić się do zwycięstwa całego bloku.

Państwa neutralne

Na koniec postarajmy się zinterpretować wizerunki państw, które na tym etapie wojny były neutralne. Ciekawe jest to, że wiele z nich, bez względu na to czy później przystąpiło do walk po stronie któregoś bloku, jest na mapce w gotowości bojowej (propaganda poprzedzająca).

Albania, która w czasie wojny była okupowana przez Włochów, Serbów i Austriaków jest przedstawiona w postaci przydrożnego rzezimieszka, który może uprzykrzyć się każdemu z zaborców. Wydaje się zresztą, że kraj ten, stosunkowo młody, był wtedy tak właśnie postrzegany – jako dziki, egzotyczny i nieznany.

Włochy z pistoletem w dłoni i Grecja z nożem zdają się być gotowe na włączenie się do walk, tudzież trzymają rękę na pulsie na wypadek przesunięcia frontu na ich terytorium i konieczności obrony. Nie ma za to najmniejszych wątpliwości co do pozycji defensywnej Portugalii, która z bronią w ręku jest odwrócona plecami od targanej wojną Europy oraz Hiszpanii, która wygląda nie tak jakby zaraz miała kogoś zaatakować, lecz raczej jakby miała odeprzeć czyjś atak.

Co istotne – jest to kolejna mapka brytyjska, na której uosobieniem Hiszpanii jest postać torreadora. Można więc chyba śmiało wysunąć tezę, że pierwsze skojarzenie Brytyjczyków z tym krajem to korrida. W gotowości bojowej jest także uzbrojona Rumunia oraz Bułgaria, która wg wizji autora zdaje się czuć zagrożona ze strony Niemiec i Turcji. Jak błędne było to spostrzeżenie pokazuje sama historia – rok po wybuchu wojny przystąpiła ona do walki po stronie państw centralnych.

Norwegia i Szwecja

Na miano prawdziwie neutralnych państw mogą zasługiwać za to Norwegia i Szwecja, które również są przedstawione jako psy, lecz nie są to psy wojny a jedynie spokojne kundelki, ze zdziwieniem oglądające bijatykę na kontynencie. Mimo, że unia łącząca oba te państwa zakończyła się w 1905 roku, zostały przedstawione jako psy tej samej rasy.

Być może autor chciał wskazać na łączność kulturową, która mimo rozpadu pozostała w tych państwach, lub też po prostu podkreślić ich neutralność. Wszak wydaje się, że owe kundelki nie miałyby większych szans w toczonych walkach.

Rosyjskie mapki humorystyczne

Mapki humorystyczne nie były zbyt popularne w Rosji, co nie oznacza jednak, że się tam nie pojawiły. W ich rozpowszechnianiu przeszkodę stanowiła zapewne silna cenzura prewencyjna. Z tego względu ich treści musiały odpowiadać interesom carskim.

Większość rosyjskich mapek przypada na czasy I wojny światowej, w czasie której zmagania propagandowe szły w parze z działaniami na frontach. Cechą charakterystycznąi tych mapek był zawsze negatywny wizerunek Niemiec.

Mapki humorystyczne Europy – Rosja 1884

Морозов A., Настояшая Европа безъ потдылки, Rosja 1884

Najstarsza (najprawdopodobniej) rosyjska mapa humorystyczna nosiła tytuł Obecna Europa bez zafałszowań (Настояшая Европа безъ потдылки). Jest ona humorystyczna nie tylko ze względu na polityczną satyrę, ale także z powodu pewnego zapożyczenia. Niemiecka ośmiornica świadczyć musi chyba o dużym dystansie Rosjan, którzy uznali pomysł Rose’a za bardzo ciekawy.

Myślę, że w ten sposób autor chciał zwrócić uwagę, iż prawdziwe zagrożenie leży zupełnie w innym miejscu. Zresztą wykorzystanie owej ośmiornicy przez samego antybohatera z roku 1877 musi ostatecznie potwierdzić dużą popularność jaką zdobyła Octopus map Rose’a. Dodajmy do tego, że silna jeszcze w tym czasie cenzura rosyjska mogła nie dopuścić do druku mapki Rose’a na terenie kraju.

Tym samym prosty obywatel mógł nawet nie wiedzieć, że ośmiornica niemiecka jest tyko niechlubnym zapożyczeniem. Treść propagandowa jest w wypadku tego kraju naprawdę silna. Bismarck będący głową ośmiornicy nie tylko wyciąga macki w stronę Rosji, ale także przydusza nimi głowy dawnych państw niemieckich – Saksonii, Bawarii, Hanoweru. Tym samym rysownik daje odbiorcy jasno do zrozumienia, że zjednoczenie tego kraju było nie przeciwko władcom dawnych państewek, lecz przede wszystkim było zjawiskiem przymusowym, wbrew poparciu społeczeństwa.

Wprawdzie w 1884 roku został odnowiony Sojusz Trzech Cesarzy, lecz stosunki między Rosją i Niemcami były w tym czasie tak napięte, że negatywny obraz sojusznika nie powinien być mimo wszystko zaskoczeniem. Ręka, którą Bismarck trzyma na ramieniu Franciszka Józefa I pozornie tylko świadczy o przyjaźni obu państw. Zdaniem rysownika żelazny kanclerz jest osobą dwulicową, o czym świadczy jedna z macek zawijana w okolicach Wilna, tuż za plecami cesarza Austrii.

Rosja

Sama Rosja została przedstawiona jako święta Katarzyna w towarzystwie chłopa[18]. W ten sposób rysownik przedstawił kraj otwarty do prostego ludu, co było oczywiście sporym zakrzywieniem rzeczywistości. Postać męczennicy ma zaś uzmysławiać dużą rolę religii w Rosji.

W prawosławiu święta Katarzyna jest bardzo ważną patronką, stąd nie powinien nikogo dziwić wybór tej konkretnej świętej. Towarzyszący jej chłop ratuje przed tragedią dziecko symbolizujące młodą jeszcze Rumunię.

Pamiętajmy, że po zakończonej wojnie rosyjsko-tureckiej Rosja próbowała poszerzyć w niej swoje wpływy, stąd nie powinno nas dziwić, że autor przedstawia ją w postaci jej obrońcy. Samą tragedią, przed którą stara się ją uchronić, jest Imperium Osmańskie. Niedaleko młodej Rumunii znajdują się bowiem nogi i ręce należące do nieszczęśników, którzy są bezlitośnie wchłaniani przez te państwo.

Umieszczony w tym miejscu napis zdradza nam, że owymi nieszczęśnikami są bałkańscy Słowianie. Tak więc mamy tutaj bardzo prosty przekaz – musimy pozbawić Osmanów ich wpływów na Bałkanach z myślą o naszych braciach. Samo Imperium jest przedstawione jako nędzny, zaniedbany Turek, co ma potęgować jeszcze bardziej negatywny wizerunek tego kraju.

Francja

Dużo kłopotów ma w tym czasie Francja, która w postaci młodego żołnierza boryka się z dzikimi wężami. Napisy, które się na nich znajdują zdradzają nam, że reprezentują one bonapartyzm oraz republikę. Napoleon – Wiktor Bonaparte ogłosił się pretendentem do tronu, mimo że w tym czasie panował jeszcze ustrój republikański. Francja była wówczas podzielona na zwolenników przywrócenia monarchii oraz na tych, którzy chcą pozostać przy obecnym ustroju[19].

Rysownik umieścił również w granicach tego kraju dwie chińskie głowy, które nawiązują do wybuchłej w tym samym roku wojny chińsko-francuskiej o Wietnam[20]. Hiszpania tym razem nie jest neutralna, lecz drwi sobie z kłopotów wschodniego sąsiada. Włochy wyglądają podobnie jak na mapce Rose’a – mamy młodą dziewczynę, która kpi sobie z papieża.

Tym razem jednak nie bawi się pacynką lecz żongluje insygniami biskupa Rzymu. Wielka Brytania to tradycyjnie kapitalista, który jedynie od czasu do czasu zerka przez lornetkę, zapewne znów poszukując okazji na ubicie dobrego interesu. Irlandia, tak jak na niemieckiej mapce z 1870 roku, znowu zostaje przedstawiona jako obdarty z łachmanów niewolnik Anglii.

W Skandynawii umieścił rysownik dwoje ludzi, próbujących ogrzać się przy ognisku, w ten sposób nawiązując do mroźnego klimatu panującego w tych rejonach, zaś Holandia to po raz kolejny tradycyjny wiatrak.

Mapki humorystyczne Europy – Warszawa 1915

Lewiński W., Симболическая карта Европы, Warszawa 1915

Symboliczna mapa Europy (Симболическая карта Европы) autorstwa Władysława Lewińskiego została opublikowana w roku 1915 w Warszawie. Naturalnie karykatura ta musiała przejść przez cenzurę i taki jej wizerunek stanowi oficjalny efekt. Cenzor zaakceptował mapkę 9 kwietnia 1915 roku[21]. Została ona także opublikowana w Paryżu.

Nikogo nie powinno chyba dziwić, że najznamienitszą postacią na mapie jest Rosja w osobie cara Mikołaja II ukazanego w całym swym majestacie. Za nim podąża ogromna armia ze wszystkich stron kraju. Trudno stwierdzić kim jest kobieta towarzysząca carowi. Być może jest to narodowa personifikacja Rosji – Mateczka Rosja, która z flagą w ręku wspiera samodzierżawcę w jego słusznej sprawie.

Brak bogatej ikonografii tej postaci uniemożliwia nam jednak niezaprzeczalnie stwierdzić, że jest to właśnie ona. Bardziej prawdopodobnym wydaje się, że jest to po prostu cesarzowa Aleksandra, wszak Rosja to ucieleśnienie nie tylko samego cara, ale carskiej pary. Czy jednak nie widać tutaj pewnej aluzji? Cesarzowa wydaje się niejako popychać swego męża do przodu.

To co cenzor mógł uznać za jej małżeńskie wsparcie, w rzeczywistości mogło być sugestią do skrywanych poglądów rosyjskiej opinii publicznej. W tym czasie wielu ludzi uważało, że carowi brakuje samodzielności i zdecydowania w podejmowaniu ważnych decyzji i pozostaje on pod wielkim wpływem swojej żony. Będąca częścią kraju Finlandia zostaje przedstawiona jako kraina zamieszkiwana przez zwierzęta polarne

Jest oczywiście sprawą naturalną, że tak jak na innych mapach z okresu trwania I wojny, tak i tutaj sojusznicy zostali przedstawieni pozytywnie, zaś wrogowie negatywnie. Niemcy to groźny, rozwścieczony byk, dźgany z jednej strony przez dumnie kroczącego cara, a z drugiej przez Marianne na galicyjskim kogucie.

W Austro-Węgrzech z kolei znajduje się leżąca na ziemi korona. Czyżby autor chciał w ten sposób powiedzieć, że jego zdaniem królestwo to w końcu upadnie? Wydaje się to całkiem prawdopodobne. Znajdujące się w pobliżu Rumunia i Serbia z szablami w dłoniach są jednak przygotowane na wypadek powrotu wroga. Bułgaria i Turcja wydają się być spłoszone zaistniałą sytuacją.

Od północy przybywa silna flota brytyjska, wspierana przez płynącą łódką Irlandię. Pozornie zatem rysownik zakamuflował nieprzychylny stosunek tego kraju do Zjednoczonego Królestwa, który nieco ponad jedno pokolenie wcześniej został przedstawiony przez Моrozowa tak samo jak na wielu mapach niemieckich. Włochy tym czasie, w postaci młodego żołnierza, grają sobie spokojnie na lirze. Taki obraz wydaje się całkowicie zrozumiały o tyle, że jeżeli mapka Lewińskiego dostała akceptację cenzora na początku kwietnia, to musiała powstać wcześniej. Włochy zaś przystąpiły do pierwszych walk po stronie Ententy dopiero 23 maja. Tym samym w momencie powstawania mapki mogły pozostawać jeszcze oficjalnie państwem neutralnym.

Tak jak na wielu mapkach niemieckich Hiszpania była często przedstawiana jako zwolennik państw centralnych, tak tutaj w postaci Króla Alfonsa XIII wydaje się być zadowolona z poskramiania cesarskiego byka przez Marianne i Mikołaja II. Oczywiście jest to kolejne nagięcie rzeczywistości. Król Alfons XIII , tak jak było powiedziane już wcześniej, był bowiem sympatykiem Niemiec. Całkowicie izolujące się od wydarzeń w Europie Norwegia i Szwecja zajmują się w tym czasie własnymi sprawami. W zasadzie są przedstawione jako dwie flirtujące ze sobą kochanki. Możliwe zatem, że Rosja opowiadała się za przywróceniem unii tych państw. Celowo mówię o całym kraju, gdyż trzeba pamiętać, że ze względu na cenzurę mapka musiała być wolna od osobistych przekonań rysownika.

Inne mapki humorystyczne Europy

Chociaż pojedyncze mapki powstały także w państwach, z których większość posiadała oficjalnie status neutralny, to nie były one wcale wolne od technik propagandowych, ograniczając się jedynie do satyry. Wręcz przeciwnie – to właśnie mapki ze Szwajcarii czy Holandii najbardziej ujawniały polityczne preferencje twórcy.

Szwajcaria 1887

Wydana w Szwajcarii w 1877 roku mapka humorystyczna była chyba jedną z pierwszych, które powstały w państwie oficjalnie głoszącym neutralność. Wizerunki poszczególnych państw zdradzają nam sympatie polityczne rysownika, które niewątpliwie były też odzwierciedleniem poglądów pewnej części społeczeństwa.

Po raz kolejny zostaje w sposób negatywny przedstawiona przede wszystkim Rosja. W postaci Dziadka Mroza wyciąga ręce na zachód, dookoła są zaś szubienice i cierpienie, które mają zapewne nawiązywać do despotycznego ustroju tego kraju i krwawych rozpraw z opozycją. W tym czasie trwały też brutalne pogromy na Żydach.

Pośrodku stoi car Aleksander III na beczce dynamitu, trzymający w dłoniach dwa rewolwery. Tym sposobem rysownik próbował ukazać niebezpieczeństwo nadchodzące z imperialnej Rosji. Tę ekspansywną drogę ku zachodowi próbuje powstrzymywać wymownym gestem dłoni cesarz Wilhelm I.

Trudno z kolei powiedzieć, jaką sytuację polityczną chciał przedstawić rysownik we Francji. Wydaje się jednak, że jadąca na rowerze postać to generał Georges Boulanger, zaś jegomościem siedzącym na jego plecach, sądząc po sporych wąsach, może być Napoleon Wiktor Bonaparte. Obaj mniej więcej w podobnym czasie zostali skazani na wypędzenie z kraju, do czego być może właśnie nawiązuje autor mapki[1].

Rysownik zdradza także pewną niechęć do Włoch. Kraj ten przedstawiony jest w komiczny sposób w postaci buta, zapewne z powodu swojego kształtu. Wyłazi z niego dziki kot, który drażni jeżozwierza uosabiającego Szwajcarię.

Należałoby się zastanowić, dlaczego autor postanowił przedstawić własny kraj w taki właśnie sposób. Wydaje mi się, że są dwie możliwości. Jedną z nich będzie stwierdzenie, że pomimo neutralności Szwajcaria musi być ciągle czujna. Drugą możliwością będzie zaakcentowanie silnej neutralności tego państwa.

W końcu jako kolczaste zwierzę nie każdemu pozwoli się do siebie zbliżyć. Wracając jeszcze na chwilę do Włoch, to znów mamy do czynienia z rysownikiem, który sprzeciwia się obecnej sytuacji Kościoła w tym kraju – z dziury w bucie wychodzi bowiem papież. Austro-Węgry starają się w tym czasie utrzymać przy sobie bałkańską trzodę, która powoli zaczyna jej się wymykać.

Nie zabrakło także ukazania coraz trudniejszego położenia Osmanów w tym rejonie, którzy w postaci zgiętego wpół Turka ledwo sobie radzą. Temu smutnemu obrazkowi przygląda się mizernie wyglądająca twarz z Azji Mniejszej.

Wielka Brytania znów jest w izolacji. Po raz kolejny mamy bogacza siedzącego na workach kosztowności, który odwrócony jednak tym razem plecami, kompletnie nie interesuje się wydarzeniami na kontynencie. Ponownie mamy też zniewoloną Irlandię. W podobnej izolacji znajduje się również Hiszpania. Z kolei Norwegia i Szwecja, w postaci dwóch polarnych fok, wydają się nieco ze sobą droczyć, symbolizując napięte stosunki w unii tych dwóch państw.

Szwajcarska mapka oprócz ukazania politycznych sympatii i nieprzyjaźni autora zawiera też kilka elementów świadczących o jego ciekawym poczuciu humoru. Oprócz włoskiego buta mamy też bowiem Sardynię przedstawioną w postaci puszki sardynek czy Morze Czarne koloru czarnego. Zaiste ciekawe zastosowanie gry słów i prostych skojarzeń.

Węgry 1887

Mapa będąca tylko małą przeróbką szwajcarskiej Das heutige Europa została opublikowana w 1887 w węgierskim magazynie satyrycznym Bolond Istók wydawanym od 1878 roku[2]. Pomimo bardzo wielu podobnych elementów znaleźć jednak możemy kilka oryginalnych rozwiązań rysownika.

Najbardziej charakterystyczna wydaje się Rosja, która tym razem nie jest Dziadkiem Mrozem, lecz popularnym niedźwiedziem. Wilhelm I, który stara zatrzymać się ją ręką, nie spogląda jednak w jej stronę, lecz w stronę Francji, z nieukrywanym grymasem na twarzy.

Jadąca na rowerze postać trzyma na plecach Mariane, która z przerażeniem patrzy na cesarza Niemiec. Tym samym cała sytuacja została przedstawiona w taki sposób, jakby Francja bała się Wilhelma I i przed nim uciekała. Myślę, że rysownikowi pochodzącemu z państwa będącego w sojuszu z Niemcami, mogło zależeć na takim ukazaniu ich oponenta.

Ostatnim elementem, o iście propagandowym znaczeniu,, który różni się od szwajcarskiego oryginału są same Austro-Węgry. Tym razem nie są one przedstawione w postaci jednej osoby. Podczas kiedy Austriak stara się utrzymać bałkańskie warchlaki, dziarski Węgrzyn zamachuje się siekierą na cara Aleksandra III.

Tym samym możemy mniemać, że rysownik podkreślił panujące w państwie napięcia. Po raz kolejny mamy bowiem zobrazowaną sytuację, w której dwie części monarchii kolidują ze sobą. I znowu jest to ta sama sytuacja – Węgrzy chcą ukrócić ekspansywne zakusy Rosji, podczas gdy Austriacy są zainteresowani przede wszystkim państwami bałkańskimi.

Holandia 1915

W 1915 roku wydano w neutralnej Holandii mapkę humorystyczną autorstwa Luisa Raemarkersa. Odzwierciedlała ona antyniemiecką postawę rysownika, który w niekorzystnym świetle przedstawił na niej państwa centralne. Co ciekawe, Remearkers za swoje rysunki satyryczne został postawiony przed holenderskim sądem. Oskarżano go o to, że przedstawiając negatywny wizerunek Niemiec, zagraża neutralności państwa[3].

Niemieckiemu żołdakowi, który toczy na pięści walkę z Francuzem, przygląda się z grymasem palący fajkę Holender. Nie spodziewa się nawet, że już za chwilę zostanie zaatakowany przez dzielnego Szkota, mającego symbolizować Wielką Brytanię. Pokonana rok wcześniej Belgia uśmiecha się szyderczo, widząc problemy Niemca.

W bardzo ciężkiej sytuacji znalazły się przede wszystkim Austro-Węgry. Przygniatane butem przez Rosjanina, który jest tak duży, że nie mieści się na mapie, są właśnie pozbawiane obuwia przez Włocha, który w tym roku przyłączył się do Ententy oraz Serba i Czarnogórca.

Owe elementy odzieży mają oczywiście symboliczny przekaz. Jeden z nich, już prawie zdjęty, to Bośnia i Hercegowina. But, który próbuje zdjąć Włoch symbolizuje z kolei Tyrol i Trydent. Tak więc rysownik daje proste przesłanie – tylko kwestią czasu jest odebranie Austro-Węgrom tych terenów. Rumuński żołnierz, który jeszcze nie przyłączył się do wojny, rozważa wyciągnięcie broni.

Mimo swej neutralności w tym czasie jest uciążliwy dla Bułgara, który chociaż bierze już udział w wojnie, nie może nic zrobić. Rumuński wojak siedzi mu bowiem na głowie, mocno ograniczając wszelkie ruchy.

Bardzo silny przekaz zastosowany został w wypadku Imperium Osmańskiego, które w postaci Turka podrzyna sobie gardło szablą z napisem: „wyprodukowane w Niemczech”. W ten sposób rysownik chciał bez wątpienia dać odbiorcom do zrozumienia, że przyłączenie się tego kraju do wojny po stronie państw centralnych było wręcz krokiem samobójczym.

Hiszpania znów jest w postaci torreadora, lecz tym razem odwróconego plecami do Europy. Szepczący mu coś do ucha portugalski żołnierz zdaje się jednak sugerować, że może warto włączyć się do walk. Mała główka angielskiego buldoga, która znajduje się pod prawym łokciem torreadora, niewątpliwie nawiązywać ma do Gibraltaru.

Szwecja i Norwegia, w postaci ubranych w ludowe stroje kobie,t znów jedynie przyglądają się wydarzeniom na kontynencie. Północna Afryka, w której znajdują się europejskie kolonie, zostaje zaś symbolicznie przedstawiona w postaci Araba.

Hiszpania 1915

Jak mogliśmy się przekonać już wcześniej, także w państwach neutralnych tworzone były mapy humorystyczne, których treści miały zdradzać polityczne sympatie rysowników. Na wydanej w 1915 roku mapie hiszpańskiej przekaz jest bardzo prosty – karykaturzysta jest zwolennikiem państw centralnych.

Jak widać, jest ona niejako odpowiedzią na Hark! Hark! The Dogs do Bark!, zestawiającą dwa obrazy: Europę w czasie rozpoczęcia wojny według wersji angielskiej oraz stan rzeczywistyna frontach w rok po jej wybuchu. Ideologicznie zostają przede wszystkim przedstawione w ten sposób motywy hiszpańskiego torreadora. Jako sympatyk państw centralnych chce on, zapewne zgodnie z wizją autora mapy, włączyć się do bitwy, lecz rok później wydaje się to już zbędne, toteż portugalski żołnierz ciągnie go za rękę do domu.

A jak rok po rozpoczęciu wojny wygląda sytuacja z innymi państwami?

Najbardziej rzuca się chyba w oczy tragiczna sytuacja w Rosji. Carski walec został bardzo poważnie zniszczony, kawalerzysta rozpoczyna odwrót, zaś ledwo żywy niedźwiedź ma odrąbaną łapę. Nie lepiej jest w Wielkiej Brytanii. John Bull rozpaczliwie stara się ratować zatopione statki, a jego buldog w tym samym czasie wyje z bólu, nie wychylając się już spoza wysp.

Trzyma też zwichniętą łapę w bandażu w amerykańskich barwach, co niewątpliwie ma być aluzją do pomocy Stanów Zjednoczonych udzielanej Anglii podczas wojny. Z kolei francuski pudel warczący niegdyś na niemieckiego jamnika, mocno się przeliczył, doznając ran z jego strony. Znika też mizerny orzeł z jamniczego hełmu, zastąpiony przez ostry szpikulec.

Dalmatyńczyk austro-węgierski warczy na wrak Rosji, jednocześnie podnosząc wymownie nogę, próbując oddać mocz na Włochy, które w 1915 roku przyłączyły się do Ententy. Niegdyś atakująca go serbska osa leży teraz martwa w swoim kraju. W Turcji piesek nie ma już niemieckiej flagi – jest pieskiem całkowicie miejscowym.

W wizji hiszpańskiego rysownika Niemcy nie są zatem pod żadną kontrolą ze strony Osmanów. Bułgaria, która w 1915 roku przyłączyła się do państw centralnych, tym razem nie spogląda na Turcję z zaciśniętymi pięściami, lecz wita ją z otwartymi ramionami. Inną motywację mają też po roku skandynawskie kundelki. Teraz nie patrzą one ze zdziwieniem na sytuację w Europie, lecz szyderczo chichoczą zerkając na Rosję, wyraźnie zadowolone z jej losu.

Hiszpańska pocztówka, którą opisałem, jest jedyna w swoim rodzaju. Po raz pierwszy postanowiono zestawić ze sobą dwie mapy i zastosować propagandę opartą na zniekształceniu wizji wrogiego państwa. Z punktu widzenia rysownika Ententa nie ma najmniejszych szans w wojnie, państwa centralne są jedynym faworytem.

Oczywiście stan rzeczywisty, który zaprezentował, nie ma już z rzeczywistością tak wiele wspólnego. Mapa była przychylna grupom konserwatywnym oraz karlistom – to one bowiem opowiadały się w Hiszpanii za państwami centralnymi[4]. Można zatem wtórnie określić orientację polityczną rysownika, która była na rękę także królowi Alfonsowi XIII, przejawiającemu proniemieckie sympatie.

Mapki humorystyczne poza Europą

Popularność map humorystycznych była duża także poza Europą. Kilka map powstało na terenach Azji, chociaż znane są też mapy amerykańskie. Wydarzenia, które przedstawiały, dotyczyły zwykle również Europy, wykorzystując przy tym spopularyzowane na Starym Kontynencie symbole, będące powszechnie stosowane w celu przedstawienia niektórych państw. Równie często odwoływano się do tych samych stereotypów.

Mapki humorystyczne poza Europą – Chiny 1900

The Situation in the Far East, Chiny 1900

Ta chińska mapa przedstawia w symboliczny sposób sytuację na Dalekim Wschodzie w roku 1900. Na samej górze mamy Rosję, znów w postaci niedźwiedzia. Autor mapy, tak samo jak karykaturzyści europejscy, zwraca uwagę na niebezpieczną, imperialną politykę tego kraju. Tyle, że niebezpieczeństwo to wyrażone jest z chińskiej perspektywy.

Na terytorium Chin zostają oprócz tego przedstawione Wielka Brytania i Francja, które po tzw. powstaniu bokserów podzieliły miedzy sobą strefy wpływów w tym kraju[5]. Zjednoczone Królestwo zostaje ukazane tradycyjnie jako lew – symbol władzy i imperializmu.

Swój ogon zawija na fladze Cesarstwa Niemieckiego. Być może jest to nawiązanie do współpracy brytyjsko-niemieckiej w czasie powstania bokserów i sugestia, że wpływy niemieckie na terytorium Chin zostały zdominowane przez Wielką Brytanię[6]. Francja zaś odzwierciedla stereotyp, który towarzyszy mieszkańcom tego kraju do dziś – ze względu na popularną potrawę narodową jest przedstawiona na mapie jako żaba.

Japonia również odzwierciedla utarty wizerunek tego kraju z chińskiej perspektywy. Na mapce widnieje obok niej napis Wschodzące słońce. Jako że Japonia leży najbardziej na wschód względem Chin, mieszkańcy tego kraju uważali, że słońce wschodzi w niej najwcześniej (stąd określenie Kraj Wschodzącego Słońca)[7]. Pod tą nazwą mamy na mapie napis w nawiasie: John Bull i Ja będziemy obserwować niedźwiedzia. Jest to aluzja do prób tych krajów zabezpieczania swoich wpływów w Chinach przed imperializmem rosyjskim.

Na mapie, co charakterystyczne dla mapek azjatyckich, zostają także przedstawione Stany Zjednoczone. Tutaj są one w postaci orła – amerykańskiego godła narodowego. Autor widzi niebezpieczeństwo dla Chin ze strony tego kraju, który zbliża się od Filipin. Warto zwrócić przy okazji tej mapki uwagę na fakt, że na wszystkich mapach azjatyckich obok tekstu w ojczystym języku, występował także odpowiednik w języku angielskim, co świadczyć może o przeznaczeniu ich na eksport.

Mapki humorystyczne poza Europą – Japonia 1904

Yomotaro K., New conical atlas- what the animals of the world say, Japonia 1904

Mapa wydana w 1904 roku w Tokio przez Kamijo Yomotaro przedstawiała w zarysie większość świata. Autor mógł na niej zastosować propagandę towarzyszącą, gdyż w tym czasie toczyła się właśnie wojna japońsko-rosyjska[8].

I tak tez zrobił – mapa koncentruje uwagę widza głównie na tym konflikcie. Ze względu na silną symbolikę zwierząt w kulturze Dalekiego Wschodu Yomotaru postawił na zoomorficzne przedstawienie poszczególnych państw.

Rosja zostaje tutaj przedstawiona w postaci dwugłowego orła, będącego nawiązaniem do herbu tego państwa. Szpon z jego syberyjskiej części chwyta za nogi świnię, będącą symbolicznym przedstawieniem Chin, z którymi toczyły się spory o te tereny. Większość zwierząt na tej mapie uosabiać ma cechy, jakie są im przypisane w stosowanym na Dalekim Wschodzie horoskopie[9].

Świnię jako znak zodiaku ma cechować łagodność, ale i naiwność, przez co staje się często ofiarą brutalności ze strony innych ludzi. Trzeba przyznać, że Yomatoro doskonale wykorzystał tę wiedzę w celu ukazania gwałtownej względem Chin polityki rosyjskiej. Dość dodać, że od czasu porażki Chin w wojnie chińsko-rosyjskiej z lat 1894-1895 kraj ten był systematycznie osłabiany przez mocarstwa europejskie, w czym prym wiodło właśnie państwo Romanowów.

Na pomoc nieszczęśnikom próbuje przybyć Japonia, na mapie przedstawiona w postaci złotej kani. Zdobywa ona aprobatę przyglądającego się konfliktowi amerykańskiego tygrysa, któremu karykaturzysta przydzielił następujące słowa: Może i złota kania jest mała, ale czy nie jest ona silna i wielkoduszna? Nie mam niczego, ale podziwiam ją.[10]

Tygrys ma jednocześnie potęgować propagandowy wydźwięk – w dalekowschodnim horoskopie zwierzę to jest bowiem symbolem siły i przywództwa. Czy może być zatem coś lepszego niż dostać uznanie od kogoś takiego? W istocie Stany Zjednoczone bacznie śledziły przebieg wojny, a prezydent Theodore Roosvelt wystąpił ostatecznie w roli mediatora, co pozwoliło na podpisanie traktatu pokojowego[11].

Podobne uznanie uzyskuje Japonia od Wielkiej Brytanii, którą Yomotaro przedstawił w postaci walecznego jastrzębia. Jednak jak to w wypadku Zjednoczonego Królestwa bywa, chodziło w tym wypadku o interesy. Angielskiemu jastrzębiowi bardziej na rękę było oczywiście zwycięstwo Japonii, gdyż wzrost mocarstwowej potęgi Rosji mógł zagrozić ich terytoriom.

Dobrze zdawano sobie bowiem sprawę z tego, że jeżeli umocni się ona na Dalekim i Środkowym Wschodzie, to będzie podejmowała coraz zuchwalsze próby ekspansji. Z tekstu na mapie wynika, że Wielka Brytania obawia się przede wszystkim o Suez.

Mapki humorystyczne poza Europą – Japonia po raz drugi

A humorous diplomatic atlas of Europe and Asia, Japonia 1904

Japończycy wykorzystali również w związku z wybuchem wojny rosyjsko-japońskiej fenomenalny pomysł Freda Rose’a. Pomimo tego, że od wydania Octopus map minęło w tym czasie 27 lat, nie straciła ona wcale na popularności. Wprawdzie 4 lata wcześniej Rose swój pomysł odświeżył, lecz przedstawiana tu mapa japońska jest wyraźnie wzorowana na tej z roku 1877, uzupełniona geopolitycznie o obszary azjatyckie.

Brutalna rosyjska ośmiornica wyciąga tym razem macki także po Mandżurię i Tybet, zagrażając jednocześnie Indiom i Korei. W pobliżu Finlandii i Polski umieszczone zostały trupie czaszki. Czaszek przybyło również w Turcji, która w tym czasie miała za sobą pogromy powstańców bałkańskich oraz rzeź Ormian.

Azjatyckie państwa leżące na południe od Chin z przerażeniem przyglądają się rozwojowi wypadków. Z odsieczą przybywa dzielny Japończyk, który próbuje zgasić zaistniały problem. Warto na koniec wspomnieć, że przeróbka liczącej sobie 27 lat mapy niosła za sobą też pewne niekonsekwencje. Tak więc dla przykładu, nieżyjący już od 16 lat Wilhelm I dalej odpycha tutaj mackę rosyjskiej ośmiornicy.

W 1917 roku wydana została także mapa amerykańska, ukazującą toczącą się w Europie wojnę. Nie wiadomo czy w czasie jej powstania Stany Zjednoczone walczyły już po stronie Ententy, lecz autor przedstawia stanowisko przyjmowane przez władze, które były jej zwolennikami. Wszystkie państwa przedstawione są pod postacią zwierząt.

Mapki humorystyczne poza Europą – Stany Zjednoczone 1917

Lenhard J., 1914-1915-1916-1917-19??, Stany Zjednoczone 1917

Niemcy jako horda jadowitych węży są rozszarpywane przez brytyjskiego buldoga, galicyjskiego koguta rosyjskiego niedźwiedzia, który jedną łapą przytrzymuje też skrzydło austriackiego dwugłowego orła. Do ataku włącza się także włoski jamnik i rumuńska kuna.

W całym tym rozgardiaszu jeden z niemieckich węży krępuje tureckiego konia, niewykluczone że autor chciał zasugerować, iż Rzesza wywarła na tym państwie presję, wciągając je do wojny.

Bibliografia podstawowa:

Baynton-Williams M., New worlds : maps from the age of Discovery, London 2008.
Chwalba A., Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2010.
Dobek B., Faras J., Ociepka B., Teoria i praktyka propagandy, Wrocław 1997.
Encyclopedia Britannica Online.
Hill G., Cartographical curiosities, London 1990.
Nussbaum L.F., Japan Encyclopedia, Cambridge 2005.
Machcewicz P., Miłkowski T., Historia Hiszpanii, Wrocław 1998.
Raemaekers L., Raemaekers’ Cartoons With Accompanying Notes by Well-known English Writers, New York 1916.
Satirical maps of The Great War, 1914-1915.

Przypisy:

[1] Klasyfikacja technik propagandowych na podstawie: Dobek B., Faras J., Ociepka B., Teoria i praktyka propagandy, Wrocław 1997, s. 11.

2 W mojej pracy opieram się na koncepcji tzw. „długiego XIX wieku”, obejmującą lata 1789-1918.

3 Ibidem, s.367

4 Napoleon III [w:] Encyklopedia Britanica Online, [dostęp: 23 lipca 2012] < http://www.trip.net/~bobwb/britannica/napoleon3.html>

5 Cyt. za: Chwalba A., Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2010, s. 364.

6 Ibidem, s. 340.

7 Ibidem., s. 357-358.

8 Giuseppe Garibaldi [w:] Encyclopedia Britanica Online, [dostęp: 23 lipca 2012] < http://www.britannica.com/EBchecked/topic/225978/Giuseppe-Garibaldi/2598/Last-campaigns>

9 Chwalba A., Historia powszechna…, op. cit., s. 363.

10 Machcewicz P., Miłkowski T., Historia Hiszpanii, Wrocław 1998, s. 274.

11 Ibidem, s. 291.

12 Marianne była to postać kobieca, personifikacja Republiki Francuskiej. Miała utożsamiać idee wolności, a na głowie nosiła czapkę frygijską- symbol rewolucji francuskiej. Była przeciwnością monarchii.

13 Zob. Steinhel M., Chapter VI: Felix Faure, [w: ] My Memories, Nowy Jork 1912, s.68-83

14 Więcej na ten temat znajdzie czytelnik w znakomitej monografii : Chakrabarti M., The Famine of 1896-1897 in Bengal: Availability or Entitlement Crisis?

15 Chwalba A., Historia powszechna…, op.cit., s. 589.

16 Ibidem, s. 325.

17 The First Greco-Turkish War (1897), [dostęp: 3lipca 2012], http://www.onwar.com/aced/nation/gap/greece/fgreekturk1897.htm>.

18 Swedish Punsch, [w:] Vin & Sprithistoriska Musset, [ dostęp:3 lipca 2012], < http://www.vinosprithistoriska.se/?id=893>.

19 Nazwa archipelagu odnosząca się do imienia cesarza Franciszka Józefa I., związana jest z tym, że został on odkryty przez przez austro-węgierską ekspedycję naukową. Zob. też: Mileska M., Odkrycie Ziemi Franciszka Józefa, „Poznaj Świat” R. XXI, nr 9 (250), 1973, s. 32-36.

20 Kobos M.A., „Orłem” do bieguna. O wyprawie Andrée’go balonem do Bieguna Północnego [dostęp: 27 lipca 2012], < http://www.zwoje-scrolls.com/zwoje41/text08p.htm>.

21 Niedźwiedź był jednym z najpopularniejszych przedstawień Rosji w tym czasie. Miał symbolizować dzikość i barbarzyństwo. Rozpropagowany został już w XVIII wieku, zwłaszcza w środowisku karykaturzystów angielskich. Co ciekawe , sami Rosjanie chętnie odwoływali się do tego symbolu, który dla nich samych oznaczał zgoła co innego: siłę i potęgę. Symbol ten nie stracił na popularności po dzień dzisiejszy. Zob. też: Россия как Медведь: Истоки визуализации (XVI-XVIII века) [ online: http://cens.ivanovo.ac.ru/almanach/rossomahin-khrustalev-2008.htm, dostęp: 14.06.2012 ].

22 Ibidem.

23 Chwalba A., Historia powszechna…, op.cit., s. 522.

24 Cyt. za: Chwalba A., Historia powszechna…, op.cit., s. 388.

25 Ibidem, s. 363.

26 Ibidem.

27 Ballenger L., Patsy V., Sygo M., Gulo gulo. Wolverine [ online: http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Gulo_gulo.html ].

28 Chwalba A., Historia powszechna…, op.cit., s. 384.

29 Zob. Ibidem, s. 377-383.

[1] Zob. Chwalba A., Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2010, s. 393.

2 Ibidem, s. 401.

3 Więcej informacji na ten temat znajdzie czytelnik w znakomitej monografii: Wereszycki H., Sojusz Trzech Cesarzy. Walka O Pokój Europejski 1872-1878, Warszawa 2010.

4 Zob. też: Chwalba A., Historia powszechna…, op.cit, s. 366.

5 Alfons XIII ( 1886-1941 [ w:] B. Bankowicz, M. Bankowicz, A. Dudek, Leksykon historii XX wieku, Kraków 2001, s. 21.

6 Leclere L., Leopold II Belgijski, „Przegląd współczesny”, R.VI, t. XXI, Kraków 1927, s. 92.

7 Zob. Chwalba A., Historia powszechna…, op.cit., s. 390.

8 Pokharel S., Idiom: Fish in troubled waters [ online: http://www.usingenglish.com/reference/idioms/fish+in+troubled+waters.html ]

9 John Bull był jedną z najpowszechniejszych personifikacji Wielkiej Brytanii. Jego tęgość miała symbolizować bogactwo kraju.

10 Chwalba A., Historia powszechna…, op.cit., s. 530.

11 Hill G., Cartographical curiosities, Londyn 1990, s. 47.

12 Chwalba A., Historia powszechna…, op.cit., s..590-591.

13 Angling in Troubled Waters. A Serio-Comic Map of Europe By Fred W. Rose[w:] Baynton-Williams M., New worlds : maps from the age of Discovery, London 2008, s. 219.

14Ibidem.

15 Chwalba A., Historia powszechna…, op.cit, s. 525.

16Hill G., Cartographical…, op. cit., s. 47.

17 Hark Hark the Dogs do Bark Rhyme [ online: http://www.rhymes.org.uk/hark_hark_the_dogs_do_bark.htm ]

18 O tym, że mamy do czynienia ze świętą Katarzyną świadczą jej atrybuty przedstawione na mapce : koło, miecz i gałązka oliwna. Zob. też: Charkiewicz J., Wlk. męcz. Katarzyna [ dostęp: 20 lipca 2012], < http://www.cerkiew.pl/index.php?id=swieci&tx_orthcal[sw_id]=415&cHash=b4deb3b3e5 >

19 De Witt L., The Prince Victor Napoleon (1862-1926), [w: ] Museum Napoleon, [ dostęp: 3 lipca 2012], < http://www.musee-napoleon.fr/History-4-en.html>

20 Wright R., The Chinese Steam Navy 1862-1945, Londyn 2001, s. 144-149.

21 Satirical maps of The Great War, 1914-1915 [ online: http://www.tumblr.com/tagged/cartoon-maps ]

[1] Zob. Georges Boulanger, [w:] Encyclopedia Britannica Online, [dostęp: 3 lipca 2012], < http://www.britannica.com/EBchecked/topic/75487/Georges-Boulanger>

2Bolond Istók [w:] Tezla A., Hungarian Authors: a Bibliographical Handbook, s. 704

3 Introdution [w:] Raemaekers L., Raemaekers’ Cartoons With Accompanying Notes by Well-known English Writers, New York 1916, s. 5

4 Machcewicz P., Miłkowski T., Historia Hiszpanii, Wrocław 1998, s. 318-319

5 Bokserów powstanie [w:] Wiem. Darmowa encyklopedia, [dostęp: 4 lipca 2012], < http://portalwiedzy.onet.pl/19286,,,,bokserow_powstanie,haslo.html>

6 Ibidem.

7 Nussbaum L.F., Nippon [w:] Japan Encyclopedia, Cambridge 2005, s. 709

8 Zob. Chwalba A., Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2010, s. 591-596.

9 Przy interpretacji poszczególnych zwierząt zodiaku korzystałem ze strony Horoskop chiński [w:] Świat horoskopów [dostęp: 23 lipca 2012], < http://www.swiathoroskopow.pl/horoskop-chinski/>. Pomimo mniejszej powszechności tego horoskopu w Japonii, znaczenie występujących w nim zwierząt jest w obu kulturach podobne.

10 The view from Japan, 1904 [online: http://www.tumblr.com/tagged/satirical-maps]. Wyrażenie nie mam niczego oznacza zapewne, że Ameryka nie ma swojego interesu w tym konflikcie, lecz mimo to podziwia waleczność Japonii.

11 Chwalba A., Historia powszechna…, op.cit., s. 593.

Adam Gaafar

Artykuł opracowany na podstawie pracy dyplomowej autora „Propaganda polityczna i stereotypy narodowe zawarte w XIX-wiecznych mapkach humorystycznych Europy”.

Breaking News

More in Artykuły historyczne:

Satyra, stereotypy i propaganda. Rzecz o XIX-wiecznych mapkach humorystycznych Europy

Mapki humorystyczne Europy

Niemieckie mapki humorystyczne

Wojna francusko-pruska na mapie

Wielka Brytania

Szwecja, Norwegia i Rosja

Imperium Osmańskie, Grecja, Turcja

Włochy

Holandia, Belgia, Szwajcaria, Dania, Austria, Portugalia, Hiszpania

Kolory

Mapki humorystyczne Europy – Niemcy 1898

Sytuacja poszczególnych państw przedstawiona na mapie

Państwa skandynawskie

Mapki humorystyczne Europy – Niemcy 1914

Rosja

Wielka Brytania

Kraje neutralne

Bałkany

Skandynawia

Hiszpania, Francja i Portugalia

Francuskie mapki humorystyczne

Mapki humorystyczne Europy – Francja 1870

Rosja i Wielka Brytania

Turcja

Szwajcaria, Portugalia i Hiszpania

Austria i Dania

Włochy, Norwegia i Szwecja

Mapki humorystyczne Europy – Francja 1871

Dziad Rosja i Wielka Brytania

Imperium Osmańskie

Włochy

Brytyjskie mapki humorystyczne

Mapki humorystyczne Europy – Wielka Brytania 1877

Rosja ośmiornica

Imperium Osmańskie

Napięcia Europy Zachodniej i Środkowej

Hiszpania, Włochy, Belgia, Holandia

Wielka Brytania

Mapki humorystyczne Europy – Wielka Brytania 1899

Francja

Hiszpania

Austro-Węgry i Rosja

Turcja, Grecja, Serbia, Rumunia, Włochy

Mapki humorystyczne Europy – Wielka Brytania 1914

Rosja

Zjednoczone królestwo, Francja, Niemcy

Państwa neutralne

Norwegia i Szwecja

Rosyjskie mapki humorystyczne

Mapki humorystyczne Europy – Rosja 1884

Rosja

Francja

Mapki humorystyczne Europy – Warszawa 1915

Inne mapki humorystyczne Europy

Szwajcaria 1887

Węgry 1887

Holandia 1915

Hiszpania 1915

Mapki humorystyczne poza Europą

Mapki humorystyczne poza Europą – Chiny 1900

Mapki humorystyczne poza Europą – Japonia 1904

Mapki humorystyczne poza Europą – Japonia po raz drugi

Mapki humorystyczne poza Europą – Stany Zjednoczone 1917

Czytaj również:

Policja Państwowa w II RP i jej rola w procesie karnym

Cienie historii. Co kryją nazwy miejscowości?

Poczuj świdermajer - poczuj genius loci Andriollego

Parafia w Borowicy. Historia i architektura

Share this:

2 komentarze

Leave a Comment Cancel

Andrzej Włusek na YOUTUBE

Najnowsze

18 czerwca 1913 roku urodził się Stanisław Marusarz

18 czerwca 1896 roku urodził się Władysław Langner

18 czerwca 1434 roku odbyły się uroczystości pogrzebowe króla Władysława Jagiełły

18 czerwca 1155 roku odbyła się koronacja cesarska Fryderyka I Barbarossy

18 czerwca 1291 roku Jakub II został królem Aragonii