500-letnie dzienniki ujawniają, jak mała epoka lodowcowa zmieniła życie w Transylwanii. Zrozumienie przeszłych zmian klimatycznych jest kluczowe dla lepszego pojmowania obecnych i przyszłych wahań klimatu. Jak twierdzą autorzy badania, każda refleksja nad teraźniejszością i przyszłością w tej dziedzinie musi bazować na głębokiej analizie historycznych trendów.
Klimatologia historyczna to interdyscyplinarna nauka, która bada, jak klimat ewoluował na przestrzeni dziejów oraz w jaki sposób wpływał na aspekty społeczne i gospodarcze danej epoki. W ostatnich dekadach dynamicznie się rozwinęła, poszerzając zakres badanych regionów, stosowanych metod oraz współpracy naukowej.
Nieocenionym bogactwem dla tej dziedziny są dwa rodzaje archiwów: archiwum przyrody oraz archiwum społeczeństwa. Oba dostarczają zastępczych danych klimatycznych, które mogą być analizowane za pomocą zaawansowanych metod statystycznych w celu rekonstrukcji historycznych warunków pogodowych, takich jak temperatura, opady czy ciśnienie atmosferyczne.
W archiwach przyrody zapisy klimatyczne odnaleźć można w izotopach chemicznych lodowców, osadach lądowych i morskich, pyłkach roślinnych czy słojach drzew. Najnowsze badania wykorzystały szeroki zakres danych zastępczych, takich jak słoje drzew, rdzenie lodowe czy koralowce, by zrekonstruować zmiany klimatu na przestrzeni lat 1421-2008. Zaawansowane modele symulacyjne umożliwiły szczegółowe odwzorowanie środrocznej oraz wielodekadowej zmienności klimatycznej.
Inne badania koncentrowały się na rekonstrukcji temperatur powierzchni morza i koncentracji lodu morskiego w latach 1000-1859, ukazując interakcje klimatyczne pomiędzy oceanami a atmosferą. Jeszcze inni badacze, analizując dane fenologiczne, odtworzyli zmiany klimatyczne północnej półkuli w latach 1701-1905 na podstawie takich wskaźników, jak terminy kwitnienia roślin czy dojrzewania upraw.
Archiwum społeczeństwa dostarcza dwojakiego rodzaju danych: bezpośrednich i pośrednich.
- Bezpośrednie to obserwacje klimatu zapisane w dokumentach pisanych: księgach parafialnych, kronikach, notatkach podróżników, pamiętnikach czy listach dyplomatów.
- Pośrednie to wszelkie wzmianki na temat warunków pogodowych, np. daty zbiorów winorośli, poziomy wody oznaczone na budowlach czy obrazy przedstawiające zamarznięte rzeki.
Choć pisane dokumenty dostarczają szczegółowych informacji o tym, gdzie i kiedy wystąpiły ekstremalne zjawiska pogodowe, mogą być stronnicze lub niekompletne. Wielość źródeł z Europy i Azji kontrastuje z ich niedoborem w innych regionach świata, co utrudnia globalne rekonstrukcje klimatyczne.
Jak mała epoka lodowcowa zmieniła życie w Transylwanii?
XVI wiek był okresem intensyfikacji małej epoki lodowcowej (LIA), ochłodzenia, które trwało od XIV do XIX wieku. W tym czasie w Europie temperatura spadła o ok. 0,5°C po 1560 roku, co prowadziło do dłuższych i surowszych zim, a także lat o zmiennych warunkach: deszczowych i zimnych lub skrajnie suchych.
W Transylwanii jednak klimat wykazywał pewne odstępstwa od tych trendów. Pierwsza połowa XVI wieku była wyjątkowo sucha i gorąca, co ilustrują zapisy z 1540 roku:
Źródła wyschły, a rzeki skurczyły się do wąskich strumieni. Bydło padało na polach, a powietrze wypełniała rozpacz ludzi modlących się o deszcz.
Natomiast druga połowa stulecia charakteryzowała się obfitymi opadami i powodziami, zwłaszcza pod koniec XVI wieku. Sugeruje to, że LIA mogła dotrzeć do tego regionu później niż do zachodniej Europy.
Ekstremalne warunki pogodowe prowadziły do licznych katastrof:
- 30 lat zarazy,
- 23 lata głodu,
- 9 lat inwazji szarańczy.
Pomimo tragedii, zmiany klimatyczne mogły pobudzać innowacje, np. budowę lepszych systemów nawadniania czy umacnianie miast odpornych na powodzie. Według badaczy, analiza tych historycznych zapisów nie tylko dostarcza wiedzy o przeszłości, ale również pozwala lepiej przygotować się na współczesne zmiany klimatu.
Źródła:
- 500-year-old Transylvanian diaries show how the Little Ice Age completely changed life and death in the region, phys.org [dostęp: 12.02.2025].
- Gaceu Ovidiu Răzvan i in., Reconstruction of climatic events from the 16th century in Transylvania: interdisciplinary analysis based on historical sources, Frontiers in Climate [dostęp: 12.02.2025].
Fot. Gaceu Ovidiu Răzvan i in.
bdh/cc
