Jan van Eyck

9 lipca 1441 roku zmarł Jan van Eyck, niderlandzki malarz

Tego dnia 1441 roku zmarł Jan van Eyck, najważniejszy prymitywista niderlandzki

Jan van Eyck jest uważany za najważniejszego przedstawiciela flamandzkich prymitywów. Jednym z jego najbardziej znanych dzieł jest poliptyk Ołtarz gandawski, który znajduje się w katedrze św. Bawona w Gandawie. Ważną rolę w jego twórczości zajmuje również Madonna z kanonikiem Jorisem van der Paele.

Data i miejsce urodzenia

Nie ma pewności co do miejsca urodzenia Jana van Eycka. Mówi się, że nazwisko „van Eyck” odnosi się do belgijskiego miasta Maaseik. Powszechnie przyjmuje się, że miasto to było rzeczywiście miejscem urodzenia Jana van Eycka i jego brata Huberta van Eycka.

Kontrowersje budzi również data urodzenia Jana van Eycka. Nie są znane żadne autentyczne źródła, a zatem ustalenie zależy od interpretacji dobrze udokumentowanych wydarzeń z życia Jana van Eycka. Karel van Mander napisał w swoim dziele Schilder-boeck z 1604 roku, że Hubert van Eyck urodził się około 1366 roku, a jego brat Jan był znacznie młodszy.

W XVI wieku Lucas d’Heere i Marcus van Vaernewijck twierdzili, że Jan van Eyck zmarł w młodym wieku. Nie odpowiada to powszechnie używanemu dziś przez historyków sztuki rokowi urodzenia około 1390 roku, który opiera się na udokumentowanych elementach kariery Jana, jego ewolucji stylistycznej i jej związku z ogólną ewolucją historyczno-artystyczną.

W 2021 roku flamandzki mediewista Hendrik Callewier odkrył w archiwach Watykanu za pontyfikatu Eugeniusza IV ślady listu konfesyjnego (littera confessionalis), o który prosili Jan van Eyck i jego żona Margaretha. Wniosek był datowany na 16 marca 1441 roku.

Notatka potwierdza, że Margarethe była jego żoną, a ponadto pokazuje, że pochodził z diecezji Liège, co pozwoliło wykluczyć szereg wcześniej sugerowanych miejsc urodzenia. Maaseik, Bergeijk, Maastricht i Arendonk były częścią dawnej diecezji i pozostają prawdopodobnymi miejscami narodzin.

Początkowa działalność

Pietro Summonte w 1524 roku twierdził, że Jan van Eyck zaczynał jako iluminator manuskryptów, co jest również widoczne w starannej i wyrafinowanej technice oraz szczegółowym stylu, który charakteryzuje pracę Jana.

Według źródła, którego oryginału do tej pory nie udało się odnaleźć, Filip Dobry zapłacił Janowi w 1439 roku za iluminację inicjałów w manuskrypcie.

Najwcześniejsze dokumenty dotyczące Jana van Eycka pokazują, że był on cenionym malarzem w 1422 roku. Jest określany jako „mistrz” i pracuje z pomocnikiem w służbie Jana Bawarskiego, hrabiego Holandii w Hadze.

Powszechnie przyjmuje się, że Jan van Eyck został „odkryty” przez Jana Bawarskiego, gdy ten był jeszcze księciem-biskupem Liège (1389-1418), którego częścią był wówczas Maaseik i Moza. Liège, ze swoimi licznymi bogatymi kapitułami, kościołami i klasztorami oraz wspaniałym dworem książęco-biskupim, było atrakcyjne dla młodych artystów i rzemieślników.

Na dworze w Hadze Jan został mianowany oficjalnym malarzem nadwornym. W 1423 roku otrzymał drugiego pomocnika i otrzymywał stałą pensję aż do śmierci hrabiego w styczniu 1425 roku.

Wczesne prace z okresu niderlandzkiego znane są jedynie pośrednio z rysunków i kopii. Pokłon Trzech Króli znany jest z rysunku w Berlinie (Kupferstichkabinett Berlin), a także pojawia się w kilku iluminowanych manuskryptach pochodzenia holenderskiego. Ubiór figur nawiązuje do mody sprzed około 1420 roku. Niezwykle wyrafinowane i wydłużone postacie stoją w rozległym krajobrazie, który jest bardzo niezwykły jak na tamte czasy.

Rysunek w Paryżu (Luwr) jest wynikiem kompozycji, która mogła zostać opracowana w formie zaginionego monumentalnego muralu lub gobelinu. Przedstawia zacne towarzystwo wędkujące wokół stawu lub strumienia w parku.

Postacie można zidentyfikować jako Jana Bawarskiego i jego żonę Elżbietę z Görlitz. Kompozycja wykazuje jeszcze wiele podobieństw z dworskim stylem tzw. „gotyku międzynarodowego”, a w szczególności z twórczością braci Van Lymborch. Postacie są wysokie i wydłużone, ubrane w eleganckie stroje.

Miniatury ze słynnej i częściowo zaginionej Turyńsko-Mediolańskiej Księgi Godzin są przedmiotem gorących sporów. Należą do nich miniatury, które wyraźnie nawiązują do pierwotnego pochodzenia na dworze hrabiów Holandii, a także wskazują na późniejszy styl Jana van Eycka.

Wśród nich znajdują się prace, które świadczą o kunszcie, z jakim Van Eyck potrafił przedstawiać krajobrazy, przestrzenie wewnętrzne i efekty powietrzne. Współcześni badacze odkryli jednak, że miniatury zostały wykonane przez różne „ręce” i że prawdopodobnie pochodzą z lat 40. XIV wieku (tj. po śmierci Jana van Eycka).

Dziś zwykle przyjmuje się, że brugijscy zwolennicy Jana van Eycka skopiowali modele, które sam Jan van Eyck stworzył w okresie holenderskim.

Jan van Eyck i Filip III Dobry

Po śmierci Jana Bawarskiego, Jan van Eyck przeniósł się do Brugii. 19 maja 1425 roku został zarejestrowany jako nadworny malarz i kamerdyner księcia Filipa Dobrego. Z archiwów wynika, że Jan musiał być szczególnie przychylny burgundzkiemu monarsze.

Świadczy to o szczególnie uprzywilejowanym statusie, jakim cieszył się Jan van Eyck, a który był bardzo nietypowy dla ówczesnego artysty. Nie jest do końca jasne, jakie dzieła Jan van Eyck stworzył w tym okresie. Żadne z dzieł z tego okresu nie zachowało się w oryginale i można się tylko domyślać, że dwie kopie Kalwarii odzwierciedlają zaginione dzieło Jana van Eycka z tego okresu.

To brakujące dzieło Jana van Eycka było przełomowe w rozwoju malarstwa pejzażowego. Jan van Eyck zastosował „perspektywę powietrzną”, która została już wprowadzona do sztuki miniaturowej przez mistrza Boucicaut i która wyniosła Jana na niespotykane dotąd wyżyny.

Powodem, dla którego Jan van Eyck był mniej aktywny w tym okresie, było prawdopodobnie to, że regularnie musiał odbywać długie podróże w imieniu Filipa Dobrego. Z archiwów wynika, że Jan otrzymywał duże sumy za odbyte podróże, choć zwykle nie jest jasno określone, czemu służyły te podróże i dokąd prowadziły.

Jan odbył pielgrzymkę w imieniu księcia i przypuszcza się, że przywiózł go do Ziemi Świętej. Jan otrzymywał też wynagrodzenie za „potajemne” wyjazdy. Mogły to być misje dyplomatyczne, w których Jan miałby za zadanie sporządzać po drodze rysunki i notatki, które mogłyby posłużyć do przyszłych kampanii wojennych księcia.

Nie należy zapominać, że w tamtym czasie Europa nie była jeszcze zmapowana. Wiedza o położeniu dróg, rzek, przełęczy, pasm górskich, źródeł, miast i fortyfikacji była bardzo cenna przy planowaniu działań wojennych.

Wiedza Jana na temat geometrii i kartografu jest również widoczna w zaginionej Mappemonde (mapie świata), którą wykonał dla księcia.

Jest prawdopodobne, że Jan odwiedził również Włochy podczas tych podróży. Być może zetknął się tu z najnowszymi osiągnięciami w malarstwie Quattrocenta, które również wyraźnie wpłynęły na jego własną twórczość. Alpejskie pejzaże mogą świadczyć o jego wędrówce przez Alpy.

W latach 1426 i 1427 Jan van Eyck pracował w Lille. Być może pracował tam nad dekoracją ścian rezydencji książęcej, tzw. Hôtel de la Salle. Jan van Eyck był prawdopodobnie „Johannesem Peintre”, który został przyjęty przez radę miejską w święto św. Łukasza w Tournai w 1427 roku. Potwierdzać to mogą również wczesne kontakty między nim a malarzami z Tournai (Robert Campin, Jacques Daret, Rogier van der Weyden).

Jan van Eyck w Brugii

Od 1431 roku Van Eyck osiadł na stałe w Brugii. W 1432 roku zamieszkał w domu przy Rue Neuve, w parafii Saint-Gilles (obecnie Rue du Golden Hand 6). W tym samym roku przyjął w swojej pracowni doradców z Brugii.

Dla rady miejskiej namalował posągi, które umieszczono na fasadzie ratusza. Nadal też należał do kręgów księcia Burgundii i nadal wykonywał zlecenia dla niego i dla dworu. Zaufanie, jakim się cieszył, miało też swoje minusy: gdy doszło do konfliktu między Filipem Dobrym a mieszkańcami Brugii, który przerodził się w prawdziwą rewoltę w latach 1436-1438, grunt pod stopami nadwornego malarza stał się zbyt gorący.

Podobnie jak wielu innych, którzy popierali księcia, Van Eyck uciekł. Dopiero pod koniec 1438 roku, gdy pokój został przywrócony, powrócił do Brugii.

Zmarł 9 lipca 1441 roku i został pochowany na cmentarzu przy kościele św. Donacjana.

Jego sława sięgała aż do Włoch. Ciriaco de’ Pizzicolli chwalił go w 1449 roku, a dla humanisty Bartolomeo Fazio Van Eyck był po prostu największym malarzem swoich czasów.

Jan van Eyck

Najsłynniejszym dziełem Van Eycka jest obraz ołtarzowy Adoracja Mistycznego Baranka, który pierwotnie wisiał w kaplicy Vijd katedry św. Bawona w Gandawie, a od 1987 roku w tamtejszej kaplicy Willi.

Prace rozpoczął jego brat Hubert na polecenie Joosa Vijda. Jan dokończył go, po czym został zainaugurowany 6 maja 1432 roku. Dzieło zyskało jeszcze większy rozgłos dzięki kradzieży w 1934 roku dwóch paneli, przedstawiających św. Jana Chrzciciela, który dość szybko został zwrócony, oraz panelu Sprawiedliwych Sędziów, którego do dziś nie odnaleziono.

1 października 2012 roku ogłoszono, że odnaleziono rysunek Van Eycka, który był wystawiany na wystawie The Road to Van Eyck w Rotterdam Museum Boijmans Van Beuningen od 13 października 2012 do 10 lutego 2013 roku.

Zachowała się stosunkowo niewielka liczba dzieł Jana van Eycka, które są eksponowane w różnych słynnych muzeach. Inne dzieła są udokumentowane, ale zaginęły w toku historii. Autentyczne dzieła Jana van Eycka są więc niezwykle rzadkie i nie pojawiają się już na rynku sztuki. Niektóre prace składają się z kilku paneli.


Fot. Prawdopodobnie autoportret Jana van Eycka, Galeria Narodowa w Londynie/ołtarz gandawski

Comments are closed.