Kamień z Rosetty – klucz do sekretów faraonów

Kamień z Rosetty to nie tylko zwykły zabytek z czasów starożytnego Egiptu. To kluczowy element, który otworzył drzwi do tajemnic hieroglifów, sprawiając, że zagadki pisma faraonów stały się dostępne dla badaczy. Odkryty przez żołnierza armii Napoleona, kamień ten zainicjował fascynujący wyścig intelektualny pomiędzy naukowcami, zakończony triumfem Jeana-Françoisa Champolliona.

Pierwsze wyprawy Europejczyków do Egiptu miały miejsce już w XIII wieku, nie miały one jednak charakteru naukowego. Pierwsze prace o takim charakterze, poświęcone zabytkom starożytnego Egiptu pojawiają się dopiero na początku XVII wieku.

Natomiast największy rozwój naukowego zainteresowania Egiptem przypada na okres od 1798 roku, kiedy to Napoleon Bonaparte wyruszył do Egiptu, zabierając ze sobą nie tylko żołnierzy, ale również naukowców, którzy mieli zająć się badaniem kraju oraz jego historii.

Gdy 19 maja 1798 roku flota Napoleona opuszczała port w Tulonie, nikt nie przypuszczał, że jeden ze znajdujących się na statkach żołnierzy dokona odkrycia, które pozwoli odpowiedzieć na wiele pytań dotyczących sposobów zapisu języka starożytnych Egipcjan, pytań dotychczas pozostających bez odpowiedzi.

Pismo starożytnych Egipcjan

Zapiski mieszkańców Egiptu należą do jednych z najstarszych znanych ludzkości, przez długi jednak czas były one niemożliwe do odczytania. Egipcjanie w życiu codziennym i religijnym posługiwali się trzema rodzajami pisma, którymi były: pismo hieroglificzne, pismo hieratyczne oraz pismo demotyczne.

Pierwsze dwa z wymienionych były używane w tym samym czasie, natomiast trzeci rodzaj zapisu pojawił się później, około 660 roku przed Chrystusem.

Nazwa hieroglify wywodzi się z języka greckiego, w którym słowo hieroglyphika oznaczało „święte znaki”. W istocie znaków tych używano najczęściej do spisywania tekstów religijnych, a więc związanych ze sferą sacrum. Najstarsze zapiski w tym systemie datowane są na ponad 3000 lat przed naszą erą.

Wśród hieroglifów występują trzy rodzaje znaków: fonetyczne (wyrażające od 1 do 3 spółgłosek), ideograficzne (wyrażające pewne pojęcie) oraz determinatywne (niewymawialne znaki reprezentujące klasę wyrazu). Poza wiedzą, jak należy odczytać poszczególne znaki, należało również wiedzieć, w jaki sposób powinno się odczytać ciąg znaków – hieroglify zapisywano zarówno poziomo, jak i pionowo.

Z czasem umiejętność czytania tego rodzaju pisma uległa zatarciu. Grecy, którzy nadali hieroglifom nazwę, nie byli nawet pewni, czy znaki te służą do pisania, czy są jedynie elementami ornamentu. Czas okazał się doskonałym szyfrantem – wielu badaczy podejmowało próby odczytania hieroglifów, jednak bez powodzenia lub z błędami.

Pismo hieratyczne, które swoją nazwę również zawdzięcza Grekom, w których języku oznaczało „pismo kapłanów”, jak już wspomniano, rozwijało się mniej więcej w tym samym czasie co hieroglify. Można nawet uznać je za ich uproszczoną formę.

Używano go zarówno do zapisywania tekstów religijnych, jak i w życiu codziennym. Ponieważ znaki wykorzystywane w piśmie hieratycznym były prostsze niż hieroglify, można było bez większego wysiłku zapisywać je tuszem na papirusie, tworząc prywatne listy, dokumenty itp., oszczędzając przy tym sporo czasu. Ten rodzaj pisma czytany był zawsze od prawej do lewej.

Z czasem hieratyka została zastąpiona przez trzeci rodzaj pisma, jakim była demotyka.

Pismo demotyczne, którego nazwa z języka greckiego oznacza „pismo popularne/ludowe”, było najmłodszym rodzajem zapisu stosowanym przez starożytnych Egipcjan. Używano go najczęściej w celach codziennych, np. do pisania listów, sporządzania rachunków itp. Z czasem zaczęto je stosować również do zapisywania tekstów religijnych, dbając w takim wypadku o staranność pisma. Tak samo jak pismo hieratyczne czytane było od prawej do lewej.

Kamień milowy

Jak wspomniano wcześniej, ludzie nauki już od starożytności próbowali odczytać znaczenie hieroglifów.

Żyjący w V wieku Horapollon interpretował pismo Egipcjan jako system obrazkowy o symbolicznym znaczeniu. Przez czternaście stuleci jego błędna interpretacja funkcjonowała w nauce, nie było jednak nikogo, kto spróbowałby ją podważyć. Kluczem do prawidłowego odczytania hieroglifów okazał się kamień z Rosetty, którego badania podjęli się europejscy naukowcy, z których największą popularność zdobyli Anglik Thomas Young oraz Francuz Jean-François Champollion.

Tytułowy kamień został odkryty w 1799 roku przez nieznanego z imienia i nazwiska żołnierza armii Napoleona podczas prac remontowych w zrujnowanym Forcie Raszida (nazywanym również Fort Julien). Czasem jako jego odkrywców wymienia się pułkownika d’Hautpola (który był dowódcą wojsk inżynieryjnych) lub kapitana Boucharda (kierującego pracami w forcie).

Niezależnie od tego, kim był znalazca kamienia lub jego przełożeni. prawidłowo oceniono jego wartość i o znalezisku szybko poinformowano Instytut Egipski w Kairze. Po upadku Napoleona kamień z Rosetty przejęli Brytyjczycy i dziś można go podziwiać w British Museum.

Kamień jest fragmentem steli, którą wzniesiono, aby upamiętnić koronację króla Ptolemeusza V Epifanesa. Wykonano ją z szarego granodiorytu (niekiedy błędnie powtarza się informację, że płyta wykuta była z bazaltu – czarny kolor, jaki niegdyś miała, wynikał z pokrycia jej żywicą w celu zabezpieczenia przed palcami zwiedzających British Museum) w 196 roku p.n.e.

Zachowany fragment ma wymiary: 112,3 cm długości, 75,7 cm szerokości i jest gruby na 28,4 cm. Znajdują się na nim trzy bloki tekstu zapisanego za pomocą hieroglifów (14 linijek), pisma demotycznego (32 linijki) oraz w języku greckim (34 linijki). Ze względu na stan zachowania kamienia żaden z tekstów nie jest kompletny. Dzięki założeniu, że we wszystkich blokach znajduje się ten sam tekst, udało się odczytać hieroglify.

Kamień z Rosetty – odczytanie hieroglifów

Odkrycie kamienia rozpoczęło swego rodzaju wyścig prowadzony pomiędzy badaczami, stawką było to, kto jako pierwszy odcyfruje napisy i zapisze się na kartach historii. W związku z tym wielu naukowców pochodzących z różnych części Europy przystąpiło do pracy nad tekstami zapisanymi na kamieniu.

Francuz, specjalista językowy, będący swego czasu nauczycielem Champolliona, Silvestre de Sacy prowadził pierwsze prace nad kamieniem. Udało mu się wyodrębnić z demotycznej części steli kilka nazw własnych. Jego prace kontynuował szwedzki dyplomata i orientalista, Johan Åkerblad, któremu udało się odczytać kolejne imiona. Szwed powziął jednak błędne założenie, iż pismo demotyczne jest oparte na fonetyce.

Anglik Thomas Young, fizyk, fizjolog i egiptolog, był kolejnym badaczem, który skupił się na demotycznym fragmencie steli. Uznał, że ten rodzaj pisma nie mógł być całkowicie niezależny od pisma hieroglificznego, zakładał, że to drugie było używane głównie do transkrypcji imion obcych. Udało mu się rozszyfrować brzmienie 6 hieroglifów, jednak nigdy nie odkrył zasad gramatycznych, jakimi kierował się zapis języka faraonów.

Za człowieka, któremu udało się odczytać hieroglify uważa się Francuza, Jeana-Françoisa Champolliona. Dzięki swojej rozległej wiedzy lingwistycznej (znał około pół tuzina języków orientalnych), prowadząc badania porównawcze z innymi znanymi zabytkami piśmiennictwa i opierając się na wynikach badań swoich poprzedników, udało mu się ustalić, że pismo hieroglificzne nie jest pismem obrazkowym, że istnieją w nim również znaki fonetyczne.

Champollion odkrył znaczenie najważniejszych symboli, które odpowiadały całym wyrazom lub poszczególnym spółgłoskom, dzięki czemu udało się odszyfrować pismo faraonów, które od wieków pozostawało zagadką.

Bibliografia:

• Adkins L., Adkins R., The Keys of Egypt: The Obssesion to Decipher Egyptian Hieroglyphs, 2000.
• Ceram C. W., Bogowie, groby, uczeni. Tajemnice archeologii, Warszawa 2011.
• Mertz B., Temples, Tombs and Hieroglyphs: A Popular History of Ancient Egypt, 2007.
• Vandenberg P., Śladami przeszłości. Największe odkrycia archeologów, Warszawa 2003.

Agnieszka Filas