Organizacja ustrojowa republikańskiego Rzymu

Ostatnim panującym rzymskim królem był Tarkwiniusz Pyszny. Król popadł w konflikt z arystokracją – prawdopodobnie przyczyną owego konfliktu było zgwałcenie przez jego syna jednej z Rzymianek. W wyniku spisku Tarkwiniusz wraz z najbliższymi został wygnany.

Rosnąca w siłę militarną oraz nieustannie powiększająca swoje terytorium republika Rzymu wymagała dobrze zorganizowanego i sprawnie działającego ustroju. Republika rzymska łączyła w sobie elementy wszystkich znanych ówcześnie systemów ustrojowych: urzędnicy reprezentowali silną władzę monarszą, ustrój demokratyczny odzwierciedlony był w zgromadzeniach ludowych, senat natomiast nawiązywał do ustroju arystokratycznego – ustrój republikański opierał się wzajemnym współdziałaniu wszystkich instytucji ustrojowych. Elementy tego ustroju nie były ustabilizowane, zmieniały się łącznie ze wzajemnymi powiązaniami na skutek przeobrażeń społecznych i politycznych. W niniejszym artykule zaprezentuję organizację ustrojową Rzymu w okresie republiki (509p.n.e. – 27n.e.) omawiając urzędy republikańskie, rolę senatu i zgromadzeń ludowych.

Urzędnicy

Rzymscy urzędnicy określani byli terminem magistratus. Wraz z rozwojem republiki powoływano nowych urzędników przydzielając im konkretne zadania. Omawianie urzędów rzymskiej republiki zacznę od wymienienia zasad, według których obsadzano urzędy. Zasada wybieralności (creatio) odnosiła się do wybierania urzędników przez zgromadzenia ludowe centurialne lub tribusowe. Wyjątek stanowili dyktator i magister equitum, którzy byli mianowani. Według zasady odpowiedzialności, wszyscy urzędnicy oprócz dyktatora i cenzorów byli odpowiedzialni przed zgromadzeniami ludowymi, jednakże pociągnięcie do odpowiedzialności urzędników cum imperio oraz trybunów plebejskich możliwe było dopiero po złożeniu przez nich urzędu. Zasada kadencyjności przewidywała sprawowanie urzędu w wyznaczonym czasie: cenzora wybierano na 18 miesięcy, dyktatora na 6 miesięcy, innych urzędników na okres jednego roku (annuitas). Zgodnie z zasadą bezpłatności urzędy miały charakter wyłącznie honorowy. Urzędnik nie otrzymywał gratyfikacji finansowej za swoją pracę, a koszty na prowadzenie kampanii wyborczej ponosił z własnej kieszeni. Jedyną formą pewnej rekompensaty finansowej stanowiło, już po złożeniu urzędu, przedłużenie władzy (prorogatio imperii), czyli powierzenie zarządu prowincją. Zasada kolegialności (collegialitas) dotyczyła tzw. „koleżeństwa” na urzędzie, co oznacza, że powoływano co najmniej dwóch urzędników, każdy z nich miał pełnię władzy i prawo sprzeciwu wobec decyzji pozostałych (ius intercessionis). Zgłoszenie sprzeciwu oznaczało uchylenie decyzji. Zasada ta nie dotyczyła urzędu dyktatora i pretora do 242 r. p.n.e. Około roku 342 p.n.e. wprowadzano zasadę niepołączalności, która zabraniała równoczesnego piastowania urzędów.

Według poszczególnych kryteriów urzędy rzymskie można podzielić na kilka grup. W zależności od posiadanej władzy, wyróżniamy urzędy cum imperio (konsul, trybun wojskowy z władzą konsularną, pretor, dyktator, decemviri legibus scribundis; na prowincji: prokonsul (pro consule) i propretor (pro praetore) oraz cum potestate (kwestorzy, edylowie, cenzorzy). W zależności od sposobu wybierania wyróżnić można urzędy wyższe (konsul, trybun wojskowy z władza konsularną, pretor, cenzor  i dyktator), które wybierano na zgromadzeniach centrurialnych, oraz urzędy niższe wybierane na zgromadzeniach tribusowych. Ze względu na charakter powołania wyróżniamy urzędy zwyczajne (ordinarii) mianowane regularnie i nadzwyczajne (extraordinarii), które powoływano w razie potrzeby (dyktator, magister equitum – powoływany jako pomoc dla dyktatora, interrex, tribuni militum consulari potestate, decemviri legibus scribundis, duoviri navales). W zależności od stopnia godności wyróżniamy urzędy kurulne (konsulowie, pretorzy, edylowie kurulni) i niekurulne.

Urzędnik rzymski posiadał określoną potestas (władzę), w jej zakresie posiadał prawo do wydawania edyktów, które określały zasady, którymi urzędnik będzie się kierował w czasie swojego urzędowania. W zakres potestas wpisywało się również prawo do nakładania kar (coercito minor) w celu wymuszenia posłuchu.

Należy również wspomnieć o władzy urzędnika określanej jako: imperium. W jej zakres wchodziła władza wojskowa (imperium militiae), jurysdykcja karna i cywilna (imperium domi), prawo do zwoływania senatu (ius agendi cum patribus), prawo zwoływania zgromadzeń ludowych i oddawania pod decyzję swoich wniosków (ius agendi cum populo) oraz prawo do poznawania woli bogów w określonej w sprawie, przy pomocy wróżb. Urzędnicy mieli również prawo do nakładania kar, np. chłosty i więzienia. W zależności od zakresu posiadanego imperium można wyróżnić: dyktatora, który posiadał summum imperium – władzę nieograniczoną; konsula z imperium maius (władzą większą), praz pretora posiadającego imperium minus (władzę mniejszą).

Urzędnikiem mógł zostać wybrany tylko pełnoprawny obywatel rzymski (civis optimo iure), płci męskiej, pełnoletni, wolnego pochodzenia, niezależny materialnie. Urzędnikami nie mogli zostać wyzwoleńcy i ich synowie. Urzędy miały charakter honorowy – za ich sprawowanie nie obowiązywało wynagrodzenie. W roku 180 p.n.e. uchwalono lex Vilia annalis, która ustalała kolejność sprawowania urzędów- cursus honorum, oraz przerwy, które należało zachować pomiędzy sprawowaniem kolejnych urzędów. Pierwszym urzędem na drodze kariery politycznej był kwestor, którym można było zostać wybranym po ukończeniu dwudziestu siedmiu lat i odbyciu służby wojskowej. Trzydzieści lat musiał mieć kandydat ubiegający się o edylat lub trubunat, minimum czterdzieści lat musiał posiadać pretor, a konsul winien mieć czterdzieści trzy lata. Cenzorzy wybierani byli wyłącznie spośród byłych konsulów.

Najważniejszymi i najwyższymi urzędnikami republiki rzymskiej byli konsulowie, którzy korzystali z uprawnień cywilnych i wojskowych. Wybierani byli przez komicja centurialne, zawsze w liczbie dwóch, przy czym każdy z nich mógł działać samodzielnie, każdemu z nich przysługiwało również prawo sprzeciwu do decyzji i zarządzeń kolegi (intercessio).  W przypadku zaistnienia konfliktu pomiędzy nimi, konsulowie mieli obowiązek poddać się rozstrzygnięciu sprawy przez senat. Po wygnaniu króla, konsulowie przejęli oznaki jego godności (toga praetextata, sella curulis oraz asysta 12 liktorów), a także pełnię władzy, za wyjątkiem funkcji kapłańskich i oznak królewskich. Leges Liciniae Sextiae ustanowiła ostateczne zasady sprawowania urzędu konsula, wprowadzając jako nowości zasady kolegialności i kadencyjności (1 rok sprawowania urzędu). Decyzja konsula wobec obywatela nie była ostateczną, od 509r. p.n.e. obywatelom na mocy lex Valeria de provocatione przysługiwało odwołanie od orzeczenia konsula do comitia centuriata. Władza konsula z czasem była osłabiana poprzez wprowadzanie nowych urzędów. W ostatecznym rozrachunku konsulowie sprawowali najwyższą władzę wojskową (każdy z nich miał swoją armię), posiadali prawo zwoływania zgromadzeń ludowych i przedstawiania swoich wniosków oraz prawo zwoływania senatu. W zakres ich władzy wpisywało się też sądownictwo, w sprawach, które nie podlegały jurysdykcji pretora.

Początkowo powtórne wybranie na konsula nie było możliwe, zmieniło się to dopiero w 180r. p.n.e., kiedy zezwolono na ponowne objęciu urzędu po upływie dziesięciu lat, co i tak pod koniec republiki było wielokrotnie łamane. Pierwotnie, urząd konsula nie był osiągalny dla plebejuszy, aż do uchwalenia w 367r. p.n.e. lex Licinia Sextia, która wprowadzała regułę, że jeden z konsulów musiał być plebejuszem. Od roku 342 p.n.e., na mocy kolejnej uchwały ustanowiono, że obu konsulów może być pochodzenia plebejskiego, jednakże pierwszy raz taka sytuacja miała miejsce dopiero w 172r. p.n.e. Kiedy aktualnie urzędujący konsulowie składali swój urząd, w następnym dniu obejmowali go ich wybrani następny. Swoją kadencję, konsulowie rozpoczynali od badania woli bogów- co miało miejsce w pierwszy dzień urzędowania, po tym fakcie odbierali oni pozdrowienia od senatu i obywateli, następnie składali ofiary w świątyni Jowisza na Kapitolu. Przyjął się zwyczaj, że konsulowie sprawowali urząd od 1 stycznia.

Należy również wspomnieć, że w czasie walk plebejuszy z patrycjuszami (m.in. dotyczyły one możliwości sprawowania urzędów) wybierano w miejsce konsulów- trybunów wojskowych o uprawnieniach konsulów (tribuni militium consulari potestate), którymi mogli być obierani plebejusze. Od kiedy plebejuszy dopuszczono do piastowania urzędu konsula zrezygnowano z wybierania trybunów.

Urząd kwestora (quaestor) uformował się w 446r. p.n.e. Początkowo było ich dwóch, wybieranych przez zgromadzenie tribusowe. W okresie wczesnej republiki kwestorzy byli organem pomocniczym dla konsulów w zakresie prowadzenia dochodzeń sądowych. Z czasem ich rola przekształciła się w sprawowanie opieki nad skarbem państwa: prowadzili księgi skarbowe, nadzorowali wydatki, strzegli archiwum państwowego, wydawali pieniądze ze skarbu państwa (za zgoda senatu i wiedza konsulów), czuwali też nad terminowym wpływem publicznych pieniędzy. W 421r. p.n.e. dopuszczono do piastowania tego urzędu plebejuszy, wtedy też zwiększono liczbę kwestorów do czterech. Liczba konsulów ulegała zmianom w kolejnych latach: od 268r. p.n.e. było ich ośmiu, od 227r. p.n.e.- dziesięciu, Sulla zwiększył ich liczbę do dwudziestu, a Cezar do czterdziestu. Od kiedy ustanowiono czterech kwestorów, dwóch zawsze urzędowało w Rzymie: zarządzali skarbem i strzegli archiwum- byli to kwestorzy miejscy (quaestores urbani). Pozostali kwestorzy urzędowali przy konsulach w czasie prowadzenia przez nich kampanii wojennej, byli to tzw. kwestorzy wojskowi (quaestores militares), którzy oprócz zarządzania kasą wojskową mogli dowodzić poszczególnymi powierzonymi oddziałami. Wyróżnić można także kwestorów sprawujących swój urząd u boku namiestnika zarządzającego prowincją: quaestores pro praetore, zarządzali oni kasą prowincji.

Urzędem, który w republice rzymskiej odgrywał znacząca rolę był urząd pretora miejskiego (praetor urbanus). Urząd wyposażony w imperium minor, utworzony został na mocy leges Liciniae Setiae w 367 roku p.n.e., z zastrzeżeniem dla patrycjuszy. W 337r. p.n.e. dostęp do urzędu pretora przyznano plebejuszom. Na mocy posiadanego imperium, pretorowi przysługiwało prawo do sella curulis, mógł on nosić toga praetextata, poprzedzało go dwóch liktorów na terenie miasta Rzymi, sześciu liktorów poza jego granicami.

Zadaniem pretora miejskiego była ochrona porządku publicznego w mieście (custodia urbis). Z tego obowiązku rozwinęła się główna funkcja tego urzędu – mianowicie jurysdykcja karna i cywilna. Pretor samodzielnie osądzał sprawy kryminalne, które na podstawie prawa prowokacji (provocatio ad pupulum) nie znalazły się przed zgromadzeniem ludowym, oprócz tego rozstrzygał samodzielnie sprawy cywilne w sprawach niespornych (iurisdicatio voluntaria). W sprawach spornych rola pretora ograniczała się do przygotowania i wdrożenia procesu (faza in iure), następnie osądzenie sprawy powierzano wybranemu sędziemu, lub sędziom. Pretor mógł w razie potrzeby dowodzić wojskiem (imperium militiae), przeprowadzać auspicja. Urzędnik ten posiadał inicjatywę ustawodawczą – ius agendi cum populo, wyłącznie dla spraw sądowych i wyboru niższych urzędników; ius agendi cum patribus, wyłącznie podczas nieobecności konsula. Miał też moc samodzielnego ustanawiania prawa za pomocą wydawanych edyktów. Edykt, który był wydawany przez pretora po objęciu przez niego urzędy zawierał szeroką game zasad, których urzędnik ten miał trzymać się podczas sprawowania urzędów.

W 242 roku p.n.e. powołano osobny urząd pretorski do spraw pomiędzy obywatelami i cudzoziemcami, był nim pretor peregrynów (praetor peregrinus). W 227r. p.n.re. liczbę pretorów zwiększono do czterech, w 197r. p.n.e. do sześciu, za czasów dyktatury Sulli- do ośmiu, Cezar zwiększył tę liczbę do dwunastu. Już od 227r. p.n.e. tylko dwaj pretorzy pozostawali w Rzymie, pozostali delegowani byli do prowincji.

Dość szerokim zakresem funkcji cieszyli się dwaj edylowie plebejscy (aediles plebis). Byli oni urzędnikami cum potestate, ich zadaniem było utrzymywanie czystości w mieście- opiekowali się również mniejszymi budowlami publicznymi, zabezpieczali miasto przed pożarami (cura urbis), ponadto zapewniali miastu należyte zaopatrzenie (cura annonae). Jednym z istotniejszych zadań, które sprawującemu urząd edyla zapewniało sławę – było organizowanie igrzysk (cura ludorum). Nazwa urzędu pochodzi od słowa aedes (światynia)- pierwotnie edylowie opiekowali się świątynią Cerery na Awentynie, nadzorowali archiwum i kasę gminy plebejskiej, dbali o zaopatrzenie plebejuszy w zboże.  Utworzenie tego urzędu plebejusze wywalczyli w 494r. p.n.e., z początku mianowani byli przez trybunów ludowych, jako ich pomocnicy prowadzili dochodzenia sądowe w sprawach dotyczących plebejuszy, ścigali i osadzali w więzieniach osoby skazywane przez trybunów, egzekwowali spłaty grzywien, wykonywali wyroki śmierci, które wydane zostały przez zgromadzenie ludowe- na wniosek trybunów. W późniejszym okresie, urzędnicy ci wybierani byli przez komicja tribusowe.

Obok edyli plebejskich, od 367r. p.n.e. wybierano dwóch edylów kurulnych (aediles curules). Mieli oni prawo wydawania edyktów policyjnych (ius edicendi) w zakresie bezpieczeństwa na ulicach,  placach miejskich i targowiskach, rozstrzygali skargi dotyczące handlu (kontrolowali system miar o wag), posiadali prawo do nakładania kar (ius mulctae dictionis).

Cezar powołał dodatkowych dwóch aediles Cereales. Którzy zaopatrywali Rzym w żywności urządzali coroczne igrzyska na cześć Cerery.

Szczególną rolę w rzymskiej magistraturze, zwłaszcza dla plebejuszy odgrywali trybunowie plebejscy (tribuni plebis). Urząd ten, zastrzeżony wyłącznie dla plebejuszy, powołany został w celu ochrony interesów tej warstwy społecznej. Trybuni plebejscy przewodniczyli zgromadzeniom plebejskim (concilia plebis), przez nie też byli wybierani. Wydawali edykty, w których określali zasady ochrony plebejuszy przed szkodliwą dla nich działalnością patrycjuszy, mogli stosować środki przymusu. W roku 339 p.n.e. uzyskali także prawo do zwoływania senatu oraz do przedkładania podczas jego obrad wniosków- po konsulach i pretorach. Najważniejszym ich prawem, było prawo weta (ius intercessionis) wobec uchwał senatu i zarządzeń wszystkich urzędników (za wyjątkiem dyktatora i cenzorów), które były niezgodne z szeroko pojętym interesem ludu. Trybuni choć nie byli wyposażeni w imperium, wyposażeni byli w nietykalność (sacosanctitas), która umożliwiała im swobodne wykonywanie obowiązków.

Urzędem, który uważany był za szczyt kariery politycznej był podwójny urząd cenzorów,  od 265r. p.n.e. nie można było sprawować go dwukrotnie. Wybierani oni byli co pięć lat przez komicja centruialne, urząd swój pełnili przez okres półtora roku. Początkowo cenzorem mogli zostać wybrani jedynie patrycjusze, od roku 351 p.n.e. urząd „odblokowano” również dla plebejuszy, na mocy lex Publilia Philonis z 339 roku p.n.e. jeden z cenzorów musiał być plebejuszem. Cenzorowie nie posiadali imperium, podlegali między sobą intercessio. Ich głównym obowiązkiem było przeprowadzenie spisu obywateli (census), w celu zakwalifikowania ich do odpowiedniej klasy majątkowej, centurii oraz tribus. Aby móc wypełnić swój obowiązek, cenzorowie wydawali edykt, w którym określali normy szacunkowe i zwoływali contio (zebranie publiczne) na Polu Marsowym. Podczas zebrania każdy ojciec rodziny (pater familias) składał pod przysięga oświadczenia co do nazwiska swojego ojca lub patrona, swojego wieku, imion żony, dzieci oraz wnuków, miejsca zamieszkania oraz posiadanego majątku. Cenzorowie posiadali prawo kontroli nad życiem prywatnym obywateli, mogli oni usunąć obywatela z klasy ekwitów poprzez odebranie konia, wpisania do liczniejszej tribus, mogli również pozbawić go możliwości głosowania na zgromadzeniach ludowych. Osoba, który unikała spisu ludności (celem uniknięcia płacenia podatków lub służby wojskowej) traciła wolność.

W 312 roku p.n.e. na podstawie lex Ovinia rozszerzono uprawnienia cenzorów. Odtąd posiadali oni prawo sporządzania listy senatorów (album senatorium) w zależności od ich prowadzenia się, sprawowali również pieczę nad moralnością obywateli (cura morum)- na drodze specjalnego postępowania (iudicium de moribus) mieli prawo udzielić nagany, która uwidoczniona była na spisie obywateli (nota censoria). Cenzorowie sprawowali także opiekę nad budynkami publicznymi, brali udział w zarządzaniu finansami poprzez tworzenie budżetu państwowego- ustali listę dochodów z dzierżawy gruntów publicznych, poboru ceł i podatków, nakreślali wydatki. Od połowy II w. p.n.e. zajmowali się wydzierżawianiem osobom prywatnym robót publicznych, ceł i innych dóbr państwowych. Szeroki zakres uprawnień cenzorów, a także wielka odpowiedzialność jaka na nich spoczywała sprawiła, że na ten urząd wybierano tylko doświadczonych i zasłużonych polityków- najczęściej byłych konsulów. Po objęciu swojego urzędu cenzorowie składali szczegółową przysięgę dotyczącą przestrzegania prawa i sumiennego wykonywania swoich obowiązków. Wydawane przez cenzorów edykty wymagały ich jednomyślności, z uwagi na brak możliwości samodzielnego działania przyjęła się tradycja, wedle której po śmierci jednego z cenzorów, drugi składał swój urząd.

W 451 r. p.n.e. na żądanie plebejuszy powołano specjalną komisję decemwirów (decemviri legibus scribundis), złożoną z dziesięciu członków – decemwirów (decem viri). Głównym zadaniem komisji było skodyfikowanie prawa, które dotąd nie spisane powodowało nieścisłości interpretacyjne. Decemwirów powołano na okres jednego roku, wyposażono ich w imperium, na okres ich urzędowania nie wybrano innych urzędników.

Komisja wykonała zadanie, spisując prawo na dziesięciu tablicach. Ich „rządy” zostały pozytywnie odebrane przez plebejuszy. Ponieważ w spisanym prawie istniały pewne braki, zdecydowano powołać na kolejny rok kolejną komisję, która miała je uzupełnić. Nowo wybrani decemwirowie uzupełnili dzieło swoich poprzedników o kolejne dwie tablice – w ten sposób, od ostatecznej liczby tablic, wzięła się nazwa – Ustawa XII Tablic (lex duodecim tabularum). Nowe prawo zostało wystawione na widok publiczny na forum Romanum, przepisy w nim zawarte  stały się fundamentem prawa publicznego i prywatnego, co też odnotował Liwiusz.

Oprócz głównych urzędów objętych cursus honorum, z czasem zaczęto tworzyć niższe urzędy, które obsadzano na zgromadzeniach tribusowych, obejmowały one 26 stanowisk vigintisexviri. Ich funkcja oscylowała wokół szeregu zadań administracyjnych, takich jak bicie monet i ochrona przeciwpożarowa. Znajdowali oni swoje zastosowanie także w sądownictwie- np. w niektórych sprawach cywilnych funkcjonował składający się z 10 osób sąd kolegialny: decemviri stlitibus iudicandis, a także trzyosobowa komisja tresviri capitales zajmująca się ściganiem przestępstw popełnianych przez niewolników i przestępców pochodzących z niższych warstw społecznych.

W codziennych obowiązkach urzędników wspomagali tzw. urzędnicy pomocniczy (apparitores), byli nimi na przykład: posłańcy, pisarze, heroldzi, liktorzy. Co ciekawe, chociaż właściwi urzędnicy piastowali swoje stanowiska nieodpłatnie, urzędnicy pomocniczy otrzymywali wynagrodzenie ze skarbu państwa. Rekrutowali się oni najczęściej spośród wyzwoleńców, co sprawiało, że nie cieszyli się poważaniem w społeczeństwie. Zatrudniani byli dożywotnio, co ułatwiało sprawne stosowane procedur i należyte prowadzenie powierzonych spraw państwowych.

Urzędnikiem pomocniczym o specjalnym charakterze był legat (legati), mianowany przez konsula dowodził częścią wojsk w trakcie kampanii wojennej. Jeżeli legat wysyłany był jako poseł niezbędna była wcześniejsza zgoda senatu.

Nadzwyczajnym urzędem w Rzymie była dyktator, którego istnienie potwierdza się od 501r. p.n.e. do zniesienia urzędu w 44r. p.n.e. Urząd ten zarezerwowany był na sytuacje zewnętrznego lub wewnętrznego zagrożenia republiki, można było go powołać również dla dokonania ważnych obrzędów lub urządzenia pewnych uroczystości. Dyktator (dictator) był jednoosobowym urzędem, towarzyszył mu urzędnik pomocniczy z tytułem dowódcy jazdy (magister equistum). Dyktator miał urzędować nie dłużej niż sześć miesięcy – do momentu rozwiązania zagrożenia (sytuacji, w wyniku której został powołany), posiadał najwyższą, niczym nieograniczaną władzę – wolną od jakiejkolwiek formy odpowiedzialności (imperium maius). Wedle swego uznania urzędnik ten mógł skazywać na śmierć bez prawa do odwołania przed oblicze zgromadzenia ludowego, weto trybunów plebejskich nie miało zastosowania do rozporządzeń dyktatora.  Władza dyktatora pozwalała mu również określać zakres działania innych urzędów republikańskich, za wyjątkiem trybunów ludowych, którzy wykonywali swe obowiązki niezależnie. O konieczności powołania dyktatora decydował senat, decyzję osobową co do obsadzenia urzędu podejmował konsul- najczęściej wybierano dyktatora spośród byłych konsulów. Początkowo urząd ten nazywano magister populi.

Senat

Od czasów królewskich senat był organem doradczym. W czasach republiki zachował tę funkcję względem konsulów i dyktatora. Autorytet opinii senatu (senatus consultum) systematycznie zyskiwał na znaczeniu, było to spowodowane zmiennością urzędników oraz społecznym i politycznym prestiżem, jakim mógł poszczycić się senat w republice. W czasach republiki senat był faktycznie kolegialną głowa państwa rzymskiego, sprawującym swoją funkcję razem z ludem – Senatus Populsque Romanus (Senat i Naród Rzymu) [S.P.Q.R.]

W początkowym okresie republiki w skład senatu wchodzili wyłącznie patrycjusze, plebejusze dopisywani stopniowo we wczesnej republice nie posiadali prawa głosu (patres conscripti), prawa zostały wyrównane wraz z postępem walk plebejuszy z patrycjuszami. Skład osobowy senatu ustalany był pierwotnie przez konsulów, od momentu ustanowienia lex Ovinia w 312/318r.  p.n.e. przez cenzorów. Liczba senatorów początkowo wynosiła 300 osób, za czasów Sulii podwyższono ją do 600, Cezar zwiększył ją do 900. Lista senatorów (lectio senatus) układana była przez cenzora co pięć lat na podstawie cenzusu majątkowego oraz poprawności obyczajowej. Na listę trafiali dotychczasowi senatorowie – za wyjątkiem osób, które dopuściły się czynu hańbiącego, na wolne miejsca trafiali byli wyżsi urzędnicy- zwłaszcza konsulowie i pretorzy, następnie edylowie (od 102r. p.n.e. na listę senatorów na mocy lex Atinia dopisywano także edylów plebejskich), trybuni plebejscy (od reform Grakchów). Za czasów Sulii na listę senatorów trafiał również każdy urzędujący kwestor. Jeżeli uprawnionych do wpisania na listę senatorów było więcej niż faktycznych miejsc cenzorzy powoływali najbardziej zasłużonych.

Lectio senatus otwierał princeps senatus – najbardziej poważany senator, który zawsze zabierał jako pierwszy głos podczas posiedzeń.  Senatorowie patrycjusze  nazywani byli patres. To właśnie do nich należało zatwierdzanie wyboru niektórych urzędników oraz uznawanie ustawy podjętej na zgromadzeniu jako obowiązującej (auctoritas patrum). Sprawowali oni rządy w czasie, w którym nie było obsadzonych urzędów konsula (interregnum) – aż do wyboru nowych urzędników. Senatorowie plebejusze nazywani byli dopisanymi (conscripti). Z biegiem czasu wszystkich senatorów zaczęto określać wspólnym mianem: patres conscripti. Wewnętrzna hierarchia senatorów zależała od rangi sprawowanego wcześniej urzędu: censori, consulares, praetori, aedilicii, tribunicii, quaestorii.

Posiedzenie senatu (senatum cogere) zwoływane było przez uprawnionego do tego czynu urzędnika, posiadającego ius agendi cum patribus – konsula lub trybuna wojskowego, pretora, dyktatora i trybuna ludowego. Urzędnik, który zwoływał zgromadzenie przewodniczył jego obradom i przedstawiał sprawę (verba facere, relatio). Po przedstawieniu przedmiotu zwołania obrad, senatorowie zabierali głos po czym przechodzili do głosowania, w zależności od tego, które rozstrzygnięcie popierali przechodzili na odpowiednią stronę sali obrad (discessio). Przewodniczący obradom szacował w przybliżeniu wynik głosowania- możliwe było jednak wnioskowanie o dokładne liczenie głosów. Kończąc posiedzenie urzędnik zwalniał senatorów, przy pomocy jednego z nich redagowano tekst uchwały – senatus consultum, jeżeli nie spotkała się ona ze sprzeciwem trybuna ludowego i zyskiwała akceptację wnioskującego urzędnika uzyskiwała wiążącą moc prawną. Formalna ważność uchwały senatu wymagała złożenia jej w świątyni Cerery. Z posiedzeń senatu publikowano protokoły, Cezar poszedł w tym kierunku dalej- wprowadzając biuletyn publikujący ustawy, uchwały senatu oraz inne ważne informacje państwowe.

Do zadań senatu należało: wybór interrexa, w przypadku zwolnienia się obu urzędów konsularnych; zatwierdzanie ustawodawstwa zgromadzeń ludowych przy pomocy auctoritas; zatwierdzanie urzędników wybranych przez zgromadzenia ludowe, oraz w okresie późniejszym również zatwierdzanie list kandydatów na urzędników; zarząd skarbem państwa- w tym ustalanie wysokości podatków, zatwierdzanie budżetu, zarządzanie ziemią publiczną (ager publicus) oraz robotami publicznymi; reprezentowanie państwa w stosunkach zagranicznych:  zawieranie pokoju i wyrażanie zgody na wypowiedzenie wojny przez komicja centurialne, przyjmowanie poselstw innych państw i prowadzenie z nimi rozmów (negocjacji), nadzorowanie sprzymierzeńców ludu rzymskiego poprzez specjalne komisje; decydowanie w sprawach wojskowych – ustalanie liczby żołnierzy pozostającej w gotowości i ich zwalnianie, mianowanie i odwoływanie dowódców wojskowych, wyrażanie zgody na odbycie triumfu (dla dowódców szczególnie zasłużonych); kontrola nad zarządem prowincji, w tym także przydzielanie zarządu prowincjami byłym urzędnikom; ustalanie konieczności powołania dyktatora i ogłaszanie stanu wyjątkowego, w trakcie którego senat zawieszał moc innych praw (senatus consultum ultimum), prawo do przeprowadzania auspicjów, oraz sprawy kultu religijnego- podejmowanie decyzji w sprawie powołania nowych kultów, zakazywanie praktykowania konkretnych kultów, dedykowanie świątyń i innych miejsc dla prowadzenia kultów religijnych.

Zgromadzenia ludowe

W republikańskim Rzymie zgromadzenia ludowe, złożone z obywateli, zbierały się według różnych zasad i dla różnych celów. Poprzez zgromadzenia obywatele Rzymu realizowali swoją bezpośrednią władzę. Ze względów logistycznych uczestniczyli w nich jedynie ci spośród obywateli, którzy mieszkali w stolicy – dla reszty oderwanie się od codziennych zajęć i podróż do Rzymu były nieopłacalne.  Zgromadzenia o charakterze informacyjno-sprawozdawczym zwane były contiones, charakter decyzyjny posiadały komicje (comitia).

Republikańskie zgromadzenia ludowe mocno uzależnione były od magistratury i senatu. Uczestnicy zgromadzeń nie mogli zgłaszać wniosków – tę inicjatywę posiadali wyłącznie urzędnicy dzierżący prawo znoszenia się z ludem (ius agendi cum populo), byli nimi konsulowie, pretorzy, dyktator, trybuni ludowi, oraz edylowie kurulni w przypadku zgromadzeń tribusowych. Urzędnikom tym oprócz składania wniosków na zgromadzeniu przysługiwało prawo również jego zwołania. Cenzorowie również mogli dokonać zwołania zgromadzenia, jednakże wyłącznie w celach spisu ludności. Na tematykę obrad wpływ mieli urzędnicy, to oni je zwoływali, oni składali wnioski, zatwierdzali powzięte uchwały oraz wybór urzędników. Do IV w. p.n.e. senat mógł zablokować wejście w życie ustawy przegłosowanej przez zgromadzenie.

Najstarszą formą zgromadzenia były comitia curiata, zwoływane w porządku rodowo-plemiennym od czasów królewskich. Od czasów reformy Serwiusza Tuliusza (VIw. p.n.e.) ich zadaniem było: wybieranie westalek (kapłanek Westy), wyrażanie zgody na adopcję (adrogatio), przekazywanie na podstawie lex curiata de imperio najwyższej władzy (imperium) właściwym urzędnikom, wybieranym przez komicja centurialne, asystowanie przy wprowadzaniu na urząd kapłański kapłana ofiarniczego (rex sacrorum) i innych wyższych kapłanów.

Szczególny charakter wśród rzymskich zgromadzeń ludowych reprezentowały komicja centurialne (comitia centuriata), zbierały one rzymskich obywateli według jednostek wojskowych wystawianych przez poszczególne klasy majątkowe. Początkowo zgromadzenia centurialne były zebraniem wojska pod dowództwem konsulów na Polu Marsowym, z czasem uległy znacznym wpływom politycznym. Na tego typu zgromadzeniach głosowano centuriami: 18 centurii ekwitów, 80 centurii I klasy majątkowej, po 20 centurii II, III i IV klasy, 30 centurii V klasy, 5 centurii capite censi. Głosowanie rozpoczynało się od centurii ekwickich, każda centuria posiadała jeden głos. Taki podział oznaczał, że jeśli I klasa zajęła takie samo stanowisko jak ekwici, reszta już nie głosowała.  W latach 241-221 p.n.e. system ten został zreformowany: klasa I dysponowała 70 centuriami piechoty i 18 centuriami jazdy, II i V klasa – 30 centuriami, III i IV klasa – po 20 centurii,  ponadto 5 centurii capite censi. Centurię, która rozpoczynała głosowanie (centuria prerogativa) wybierano natomiast w drodze losowania.

Swoją ważną rolę w republikańskim systemie politycznym komicja centurialne zajmowały dzięki współpracy z najwyższymi urzędnikami republiki. Na nich wybierano najwyższych urzędników: konsulów, trybunów wojskowych z władza konsularną, pretorów oraz cenzorów, do III w. p.n.e. uchwalały one większość ustaw – zmieniło się to w 287r. p.n.e., kiedy utraciły one znaczną część mocy ustawodawczej na rzecz komicji tribusowych. Do ich zadań należało również współdecydowanie z senatem o wojnie, pokoju i traktatach międzynarodowych. Podczas tego rodzaju zgromadzeń rozpatrywano także odwołania od wyroków skazujących na karę śmierci lub kary cielesne.

Komicja tribusowe (comitia tributa) gromadziły obywateli według ich miejsca zamieszkania w jednostkach podziału administracyjnego zwanych tribus. Do tribus przypisani byli wszyscy, którzy posiadali ziemię, jednakże osoby ziemi pozbawione wpisywane były do tribus urbanae. Z czasem przynależność do danej tribus stała się dziedziczna i niezależała od miejsca zamieszkania. Początkowo istniały 4 tribus miejskie (tribus urbanae) i 17 tribus wiejskich (tribus rusticae), których liczba ostatecznie w 241r. p.n.e. wyniosła – 31. Pierwszeństwo w głosowaniu miała wylosowana tribus (tribus prerogativa), po niej głosowały pozostałe. Początkowo komicje tribusowe zajmowały się wybieraniem niższych urzędników: edylów kurulnych i kwestorów), decydowały o polityce wewnętrznej, nakładały grzywny na obywateli skazanych na skutek oskarżenia edyla kurulnego za przestępstwa pospolite. W III w. n.e. stały się głównym organem ustawodawczym.

Zgromadzeniem zarezerwowanym wyłącznie dla plebejuszy były concilia plebis, które zbierały się od 471r. p.n.e, podług kryterium zamieszkania. Wybierano na nich trybunów ludowych oraz edylów plebejskich. Początkowo ustawy podjęte na concilium plebis obowiązywały wyłącznie plebejuszy, od 287r. p.n.e. na mocy lex Hortensia – cały naród.

Procedura ustawodawcza zgromadzenia ludowego rozpoczynała się na 24 dni przed głosowaniem poprzez promulgatio – czyli publiczne wywieszenie na drewnianych tablicach pokrytych białą farbą informacji o wniosku ustawodawczym (rogatio) oraz o miejscu u czasie głosowania nad nim (legislatio). Od chwili ogłoszenia promulgatio, ogłoszony wniosek nie mógł ulec zmianie, podlegał on dalszej dyskusji na contiones. Pierwotnie głosowanie było jawne- głsoowano ustnie, od II w. p.n.e. wprowadzono głosowanie tajne za pomocą tabliczek. Według lex Papiria z 131r. p.n.e. każdy uczestnik zgromadzenia otrzymywał dwie tabliczki: jedna z literami UR (uti rogas) – głos za, drugą z literą A (antiquo) – przeciw. Jedna z tabliczek obywatel wrzucał do jednej ze skrzyni, decydowała większość głosów. Wynik głosowania ogłaszany był przez herolda (renuntiatio), aby ustawa podjęta na zgromadzeniu była ważna, konieczne było zatwierdzenie senatu (auctoritas patrum). Nazwę ustawy przyjmowano od nazwiska rodowego wnioskodawcy (nomen gentile).

Biorąc pod uwagę rodzaj zastosowanej w ustawie sankcji wyróżnić można trzy rodzaje ustaw. Pierwszym typem jest lex perfecta, której nieprzestrzeganie skutkowało sankcją nieważności czynności dokonanej wbrew przepisom w niej zawartych. Nieprzestrzeganie lex minus quam perfecta skutkowało nałożeniem na sprawcę kary- jednocześnie jednak podjęta czynność zachowywała moc prawną.

mgr Mariusz Gwardecki

Bibliografia:

Źródła:

Aulus Gellius, Noctes Atticae, ed. Cyfrowa.
Corpus iuris civilis:, ed. Cyfrowa.
Plutarch z Cheronei, Questiones Romanae, ed. Cyfrowa.
Publius Ovidius Naso, Sztuka kochania, ed. Cyfrowa.
Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorabilium, ed. Cyfrowa.

Opracowania:

Dębiński A., Misztal-Konecka J., Wójcik M, Prawo rzymskie publiczne, Warszawa 2010.
Kaser M., Römische Rechtsgeschichte, Göttingen 1967.
Kunderewicz C., Studia z rzymskiego prawa administracyjnego, Łódź 1991.
Kuryłowicz M., Działalność karno-administracyjna edylów rzymskich w sprawach handlowych, [w:] ZN UJ, 876 Prace Prawnicze, 125/1989, s. 65-78.
Kuryłowicz M., Prawo i obyczaje w starożytnym Rzymie, Lublin 1994.
Mommsen Th., Römisches Staatsrecht, I-III, Graz 1952.
Rogosz N., Funkcjonowanie senatu w republice rzymskiej w 51r. p.n.e., [w:] Res Historica, 5/1998, s. 133-152.
Rzymskie prawo publiczne, pod. red. P. Krajewskiego, Olsztyn 2004.
Tarwacka A., Wybór o objęcie urzędu przez cenzorów w starożytnym Rzymie, [w:] Zeszysty Prawnicze UKSW, 10.2/2000, s. 173-183.
Zabłocki J, Tarwacka A., Publiczne prawo rzymskie, Warszawa 2011.