Tego dnia 1931 roku za murami Cytadeli Warszawskiej został rozstrzelany mjr Piotr Demkowski. Był pracownikiem Sztabu Głównego Wojska Polskiego, którego zdegradowano i skazano za szpiegostwo dla Związku Radzieckiego
W roku 1931, dnia 18 lipca za murami Cytadeli Warszawskiej polała się krew. Major Piotr Demkowski, służący jako członek Sztabu Głównego Wojska Polskiego, został rozstrzelany. Był oskarżony o szpiegostwo dla Związku Radzieckiego i skazany na śmierć.
Kim był mjr Piotr Demkowski?
Piotr Demkowski pochodził z Gorbaczewa, w którym się urodził 26 stycznia 1895 roku. Młodość spędził w Gorbaczewie. Dopiero w 1912 roku wyjechał do Władykaukazu,gdzie uczęszczał do szkoły średniej. W 1916 roku, w wieku 21 lat, zgłosił się na ochotnika do Armii Imperium Rosyjskiego i został wcielony do 116. Batalionu Zapasowego.
W tym samym roku uczęszczał do Szkoły Przygotowania Proporczyków Piechoty w Tyflisie (dzisiejsze Tbilisi, Gruzja). Później został przeniesiony do 47. pułku piechoty, 22. batalionu marszowego i wraz z nim ruszył na front austriacki.
W 1917 roku został wysłany do Francji, gdzie odbywał szkolenie dotyczące walki chemicznej. Przed wyjazdem ożenił się z Rosjanką, Walentyną Miedwiediew, z którą miał dwie córki: Ariadnę i Zofię. We Francji zdobył praktyczne doświadczenie, gdyż sam brał udział w walkach.
Do Imperium Rosyjskiego wrócił w 1918 roku, i służył w 8. Armii. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, opuścił Armię Imperium Rosyjskiego i zgłosił się do Wojska Polskiego. Został wcielony do 4. Dywizji Strzelców Polskich, gdzie najpierw służył w 14. pułku strzelców polskich, a następnie w 30. pułku Strzelców Kaniowych. Od końca 1919 roku służył jako oficer gazowy w 4. Dywizji Piechoty i tam służył podczas wojny polsko-bolszewickiej.
Później został przeniesiony do 7. Armii, gdzie w dalszym ciągu był oficerem gazowym. Po rozwiązaniu armii w 1920 roku, został przeniesiony wraz z innymi oficerami do sztabu 4. Armii. Tam później przypisano go jako oficera operacyjnego 15. dywizji wielkopolskiej. Pod koniec tego roku został wysłany na kurs dowódców batalionów, po którym został dowódcą II batalionu, 60 pułku piechoty. W roku 1921 otrzymał swój pierwszy Krzyż Walecznych, a rok później uzyskał stopień kapitana.
Za wzorową służbę wojskową, Demkowski został wysłany w 1925 roku do Wyższej Szkoły Wojennej. Po ukończeniu kursu w 1927 roku otrzymał dyplom naukowy oficera Sztabu Generalnego i został przydzielony do Dowództwa Okręgu Korpusu Nr I do pracy nad referatem mobilizacyjnym, którego z czasem został kierownikiem.
W roku 1930 został awansowany na majora i przydzielono go do Wydziału Etapowego IV Sztabu Głównego Wojska Polskiego. Otrzymał też Srebrny Krzyż Zasługi. Od tego momentu wszystko zaczęło się zmieniać.
Zdrada i aresztowanie
Rok po swoim awansie, major Demkowski nawiązał kontakt z mjr Wasylem Bogowojem, zastępcą attaché wojskowego w poselstwie ZSRR. Według późniejszych zeznań oskarżonego, spotkał go podczas swojej drugiej wizyty w poselstwie, podczas próby pośredniego nawiązania kontaktu z rodziną, która znajdowała się w ZSRR.
Przy tym zapewnił Bogowoja, że sam jest komunistą. W wyniku braku progresu w zbieraniu informacji o rodzinie Demkowskiego, polski oficer zaproponował współpracę z sowietami.
Dodatkowym czynnikiem były stwierdzenia Bogowoja, że Armia Czerwona rozbudowuje się w takim stopniu, że Polska nigdy za nią nie nadąży. Przez to Demkowski miał stwierdzić, że jego praca, polegająca na planowaniu obrony i mobilizacji, nie ma sensu.
Po ustaleniu warunków spotkania, Demkowski powrócił do pracy. Jednak kontrwywiad II RP już wiedział o kontaktach Demkowskiego z przedstawicielami rządu ZSRR, gdyż politycy sowieccy byli z góry podejrzewani o szpiegostwo i obserwowani.
Sam Demkowski nie przykładał większej wagi do trzymania swoich działań w tajemnicy. Agenci nie znali jedynie ich natury. Demkowski spotkał się z Bogowojem w maju i czerwcu tego roku, przekazując mu tajne dokumenty.
11 lipca Demkowski przygotował się do następnego spotkania. Obserwatorzy kontrwywiadu zauważyli go, gdy opuszczał Sztab Główny, niosąc ze sobą teczkę wypchaną dokumentami. Uznając to za właściwy moment do działania, agenci ruszyli za podejrzanym.
Obserwacja zakończyła się, gdy Demkowski wsiadł do limuzyny należącej do poselstwa ZSRR. Trzech agentów kontrwywiadu szybko dobiegło do limuzyny i aresztowało Demkowskiego, konfiskując zabraną przez niego teczkę.
Bogowoja, który także znajdował się w limuzynie, puszczono wolno ze względu na jego pozycję polityczną. Sam został odwołany ze swojej pozycji przez władze ZSRR i powrócił do Moskwy.
Piotr Demkowski – śledztwo i proces
Śledztwo było dość szybkie. Mjr Demkowski został schwytany na gorącym uczynku z tajnymi dokumentami w limuzynie poselstwa ZSRR. Rewizja w jego domu nie przyniosła dodatkowych dowodów przeciwko niemu, ale sam Demkowski do wszystkiego się przyznał podczas przesłuchania. 16 lipca zapadła decyzja o postawieniu Demkowskiego przed sąd doraźny.
Podczas rozprawy, Demkowski ponownie przyznał się do szpiegostwa dla ZSRR i przedstawił swoją motywację. Biorąc pod uwagę wartość skradzionych przez niego dokumentów, łącznie z tymi, które udało mu się przekazać oraz kontakt z władzami wrogiego państwa, kara nie mogła być lekka.
Kara
17 lipca zapadł wyrok. Major Demkowski, za szpiegostwo dla ZSRR, został skazany na degradację i karę śmierci przez rozstrzelanie. Prawnik Demkowskiego, który został przydzielony z urzędu, gdyż jego własny adwokat odmówił udziału w rozprawie, wysłał prośbę o ułaskawienie Demkowskiego do prezydenta II RP, Ignacego Mościckiego, który mógł skorzystać z prawa łaski.
Prezydent jednak odrzucił prośbę. 18 lipca 1931 roku o godzinie 19:25, Piotr Demkowski został rozstrzelany pod murami Cytadeli Warszawskiej. Była to ostatnia egzekucja jaką tam wykonano.
Bibliografia:
- Kalicki W., Zdarzyło Się, Kraków 2014.
- Pepłoński A. Kontrwywiad II Rzeczpospolitej, Warszawa 2002.
- Rysiewicz M., O zdrajcach z II RP. Polacy w służbie bolszewickiej Rosji – część 3 – z cyklu „Droga przez niepodległość”, Kurier Ostrowski, [dostęp 08.07.2024].
- Major Demkowski przed sądem doraźnym? Oskarżonemu grozi kara śmierci, Dziennik Poznański Nr 163, Sobota 18 lipca 1931, Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, [dostęp 08.07.2024].
- Major Demkowski już osądzony Sąd orzekł podobno karę śmierci – Wyrok ogłoszony będzie w poniedziałek, Dziennik Poznański, Nr 164, Niedziela 19 lipca 1931. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, [dostęp 08.07.2024].
- Po rozstrzelaniu szpiega, Gazeta Lwowska, Nr 165, Wtorek 21 licpa 1931, Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa, [dostęp 08.07.2024].
Fot. Piotr Demkowski/miejsce rozstrzelania, źródło: NAC
Michał Cichoń
