Prawosławni i uniccy biskupi chełmscy i ich rola w dziejach regionu

Historia Chełma to opowieść o zderzeniu dwóch światów, dwóch kultur, dwóch religii. Miasto, będące sercem ziemi chełmskiej, przez wieki było miejscem, w którym przeplatały się wpływy polskie i ruskie. To tutaj, w tej unikalnej przestrzeni, działali biskupi chełmscy, którzy swoją misją i władzą kształtowali nie tylko duchowość regionu, ale także jego losy. Jakie były ich losy? Jak ich decyzje wpływały na rozwój tej ziemi? Warto poznać ich sylwetki i rolę, jaką odegrali w historii Chełma.

Chełm miasto wielokulturowe, o bogatej tradycji chrześcijańskiej, już od wczesnego średniowiecza jest głównym ośrodkiem stołecznym historycznej ziemi chełmskiej. Ziemia chełmska położona na pograniczu polsko-ruskim posiada cechy mieszane oraz przejściowe na którym już od X wieku ścierały się dwa żywioły – zachodnie (polskie) i wschodnie (ruskie). Po przyjęciu chrześcijaństwa przez państwo gnieźnieńskie z Rzymu w 966 roku i państwo Rurykowiczów z Konstantynopola w 988 roku, wytworzyły się znaczące różnice pomiędzy dwiema narodowościami.

W regionie nadbużańskim głównym elementem odróżniającym dwa etnosy była przynależność wyznaniowa[1]. Oddziaływały na nią dwa wielkie Kościoły: prawosławny i łaciński, a od 1596 roku także greckokatolicki (unicki). Biskupi poszczególnych wyznań przyczynili się do znacznego rozwoju ziemi chełmskiej pod względem kulturowym, gospodarczym czy politycznym. Poniżej przedstawione zostały wybrane sylwetki znanych prawosławnych i greckokatolickich biskupów chełmskich.

Spis treści:

• Powstanie i rozwój Kościoła prawosławnego
• Sylwetki wybranych władyków chełmskich
• Powstanie i rozwój Kościoła greckokatolickiego (unickiego)
• Biskupi chełmscy – sylwetki wybranych greckokatolickich biskupów
• Biskupi chełmscy i ich rola w dziejach regionu – podsumowanie

Powstanie i rozwój Kościoła prawosławnego

Kościół prawosławny na terenie międzyrzecza Wieprza i Bugu odegrał znaczącą rolę w chrystianizacji tych obszarów. To właśnie tradycja bizantyjsko-bułgarska miała najsilniejszą pozycję w państwie ruskim już od XI wieku[2].

Po przyłączeniu obszarów nadbużańskich do Rusi Kijowskiej w 981 roku i przyjęciu przez nią chrześcijaństwa w obrządku wschodnim w 988 roku, cerkiew prawosławna zaczęła aktywnie chrystianizować te tereny, tworząc swoje struktury terytorialne. Jej działalność wytworzyła wschodniosłowiańskie oblicze kulturowe terenów pogranicza polsko-ruskiego, czy szerzej całej Rusi Kijowskiej.

Początki tworzenia się tych struktur możemy odnieść do powstania biskupstwa (eparchii) we Włodzimierzu Wołyńskim. W następnych stuleciach zaczęły wydzielać się kolejne eparchie, podlegające głównej metropolii w Kijowie. W XI wieku powstała eparchia wołyńska, z której wydzieliły się za panowania Daniela Romanowicza eparchia uhrowska w 1223 roku, a po jej rozwiązaniu i przeniesieniu stolicy biskupstwa do Chełma eparchia chełmska pod koniec lat 30. XIII wieku.

Jak wykazał Jewgienij Gołubinskij, erygowanie nowego biskupstwa wiązało się zawsze z wolą panującego, który realizował tym swoje interesy polityczne. Utworzenie nowej eparchii przez Daniela miało na celu zjednoczyć ziemie zachodnioruskie wobec niechętnego mu stronnictwa prowęgierskiego (szczególnie chodzi tutaj o bojarów halickich)[3].

Eparchia chełmska na stałe wpisała się w dzieje religijno-kulturowe międzyrzecza Wieprza i Bugu, tworząc element ich wyrazistości i tożsamości. W jej skład wchodziły ziemie miedzy Wieprzem i Bugiem (Chełmszczyzna) i tereny za Bugiem (ziemia bełska)[4]. Eparchia chełmska podlegała pod metropolię kijowską, która dzieliła się na dwie części północno-wschodnią i południowo-zachodnią.

Biskupstwo chełmskie wchodziło w skład drugiej części, wspólnie z biskupstwami: smoleńskim, włodzimierskim, halickim, turowskim, łuckim i przemyskim[5]. Po śmierci Daniela Romanowicza w 1264 roku, Chełm dalej pozostał stolicą eparchii chełmskiej, tworząc na trwałe główne życie religijne późniejszej ziemi chełmskiej[6].

W XIV wieku, w wyniku perturbacji politycznych pomiędzy Polską, Wielkim Księstwem Litewskim i Węgrami, wyznawcy prawosławia stali się instytucją drugiej kategorii, słabo tolerowani przez państwa katolickie. Nastąpił wówczas rozwój Kościoła łacińskiego na Rusi względem prawosławia[7].

Sylwetki wybranych władyków chełmskich

Wykaz niniejszy obejmuje biskupów prawosławnych eparchii chełmskiej z okresu przed unią brzeską, noszących tytuły uhrowskich, chełmskich i chełmsko-bełskich. Nie jest on pełny i umieszczono w nim jedynie kilku, najważniejszych hierarchów, których działalność potwierdzona jest wzmiankami źródłowymi.

Ioasaf I (Asaf), nie jest znana data urodzenia, według ruskiego latopisu ipatiewskiego pochodził on z Świętogórskiego monasteru Zaśnięcia NMP położonego w Zimnem koło Włodzimierza Wołyńskiego. W latach 1205-1223 kierował biskupstwem włodzimierskim, które otrzymał dzięki poparciu księcia bełskiego i włodzimierskiego Aleksandra Wsiewołodowicza.

W latach 1223-1228 pełnił jako pierwszy funkcje ordynariusza eparchii uhrowskiej, do której został przeniesiony przez Daniela Romanowicza. Należał on do zagorzałych przeciwników Daniela halickiego. Konflikty z Danielem przyczyniły się do opuszczenia diecezji uhrowskiej w 1228 roku i przeniesienie do diecezji nowogrodzkiej z godnością arcybiskupa. Dalsze jego losy po 1228 roku nie są znane[8].

Ioasaf II (Asaf II), nie jest znana data i miejsce urodzenia. Sprawował funkcje władyki uhrowskiego w drugiej połowie lat 30. i na początku lat 40. XIII wieku. Wyróżniał się wielkimi politycznymi aspiracjami i był wspierany przez księcia Daniela Romanowicza. Konkurował z biskupem włodzimierskim oraz zabiegał o objęcie katedry metropolitarnej w Kijowie. Kopista latopisu halicko-wołyńskiego wzmiankuje, że samowolnie ogłosił się metropolitą kijowskim. Najprawdopodobniej zmarł w roku 1241[9].

Joann (Iwan), nie jest znana data i miejsce urodzenia. Był on pierwszym biskupem, który sprawował funkcję ordynariusza eparchii chełmskiej w latach ok. 1236-1260, najprawdopodobniej pochodził z Włodzimierza Wołyńskiego. Przed objęciem stolca biskupiego sprawował funkcję kryłoszanina cerkwi katedralnej we Włodzimierzu. Zmarł w początkach lat. 60. XIII wieku i możliwe, że pochowany został w katedrze prawosławnej Bogurodzicy w Chełmie[10]. 

Filaret Obłazicki, nie jest znana data i miejsce urodzenia. Z pochodzenia był szlachcicem, urząd władyki chełmskiego sprawował w latach 1507-1533. W latach 1510-1511, z rekomendacji metropolity kijowskiego Józefa Bułharynowicza i za zgodą króla Zygmunta I Starego administrował także eparchię halicką. W tym czasie popadł w konflikt z łacińskim arcybiskupem lwowskim Bernardem Wilczkiem i został przez niego bezprawnie uwięziony w Dunajowie. Zmarł w Chełmie 1533 roku i został pochowany w chełmskiej katedrze prawosławnej Bogurodzicy[11].

Powstanie i rozwój Kościoła greckokatolickiego (unickiego)

Bogata historia ziemi chełmskiej nierozerwalnie wiąże się z kościołem unickim, powstałym po unii brzeskiej w 1596 roku. Druga połowa XVI wieku odznaczała się dla Cerkwi ruskiej w Rzeczypospolitej głębokimi przemianami wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi, co skutkowało jej pogłębiającym się kryzysem. Składały się na nie szereg czynników.

Pierwsze znamiona kryzysu pojawiają się już w XV wieku. Istnienie i działalność na ziemiach polskich dwóch kościołów katolickiego i prawosławnego, a od XVI wieku także i protestanckiego przyczyniało się do tworzenia licznych konfliktów pomiędzy duchownymi.

Groźnym zjawiskiem  było rozprężenie wewnętrzne prowadzące do zaniku autorytetu kleru prawosławnego jak i samego władyki. Powstające w 2. połowie XVI wieku bractwa cerkiewne donosiły o jawnych, rażących naruszeniach i łamaniu norm i obyczajów Cerkwi ruskiej przez biskupów. Prowadziło to do wzajemnych antagonizmów pomiędzy władykami a bractwami[12].

Jedną z głównych i bezpośrednich przyczyn zawarcia unii pomiędzy ruskim kościołem prawosławnym a zachodnim – rzymskim było powołanie przez patriarchę konstantynopolskiego Jeremiasza II w styczniu 1589 roku patriarchatu moskiewskiego, jawnie głoszącego program objęcia swą jurysdykcją wszystkich prawosławnych ziem ruskich Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Niosło to niebezpieczeństwo natury nie tylko religijnej, ale i politycznej. Rozciągnięcie władzy Moskwy to wstęp do całkowitego oderwania tych ziem oraz poddanie ich władzy carom. Obok metropolii kijowskiej na wschodzie powstała nowa, niezależna od Kijowa metropolia moskiewska, która za cara Borysowa Godunowa przekształciła się w autokefaliczny Patriarchat Moskiewski, tzw. Trzeci Rzym[13].

Pierwsze daleko idące zamierzenia władyków wobec unii miały miejsce podczas zjazdu w Bełzie w kwietniu 1590 roku. Obecni na nim byli: metropolita kijowski Michał Rahoza, biskup lwowski Gadeon Bałaban, biskup łucki Cyryl Terlecki, biskup piński Leoncjusz Pełczycki oraz biskup chełmski Dionizy Zbirujski. Zjazd zakończył się podjęciem decyzji o rozpoczęciu rokowań z Rzymem. 24 czerwca 1590 roku,  na Synodzie w Brześciu nad Bugiem władycy podpisali deklarację o chęci zawarcia unii kościelnej z Rzymem, pod warunkiem uszanowania praw i zwyczajów Cerkwi ruskiej, obrządku greckiego i zachowania wszystkich przywilejów.

Dokument został przedstawiony królowi Zygmuntowi III Wazie, który go poparł. Po kolejnych zjazdach przedunijnych w Sokalu (1594 r.) i Lublinie (1595 r.), doszło 8 października 1596 roku do ostatecznego synodu w Brześciu nad Bugiem i podpisaniu przez część duchownych prawosławnych i wyznawców prawosławia proklamacji unii obu kościołów wschodniego i zachodniego.

Prawosławni zwani grekokatolikami (unitami) uznali papieża za głowę kościoła i przyjęli dogmaty katolickie, zachowując bizantyjski ryt liturgiczny[14]. Akt unii podpisali metropolita kijowski M. Rahoza, biskupi włodzimierski Hipacy Pociej, łucki C. Terlecki, chełmski D. Zbirujski, pińsko-turowski Jonasz Hohoł, arcybiskup połocki Herman Zahorski, trzech archimandrytów i kilku duchownych niższego stopniem.

Stolicę Apostolską reprezentowali metropolita lwowski Jan Dymitr Solikowski, biskup łucki Bernard Maciejowski i biskup chełmski Stanisław Gomoliński. Króla Zygmunta III Wazę reprezentowali wojewoda trocki książę Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego Leon Sapiecha oraz starosta brzeski Demetriusz Chalecki[15].

W ciągu XVII i XVIII wieku kościoły unitów pomimo różnych przeciwności z natury religijnej, a szczególnie politycznej rozwijają swoją sieć kościelną. Po rozbiorach unici były prześladowani przez władze carskie i hierarchów prawosławnych.

W istnieniu Cerkwi unickiej widziano przejaw polonizacji i latynizacji ziem ruskich. Już po pierwszym i drugim rozbiorze Polski, za czasów panowania carycy Katarzyny II, doszło do istnego pogromu unii kościelnej na ziemiach zebranych przez Rosję. Skasowano kilka biskupstw unickich, przekształcano na prawosławne kilka tysięcy cerkwi unickich i siłą nawrócono na prawosławie ponad 2 miliony unitów[16].

Unici traktowani byli jako zdrajcy prawosławia i Rosji. Konsekwencją odmowy powrotu do prawosławia często bywała zsyłka duchownych i wiernych świeckich na Sybir. Po upadku powstania styczniowego rozpoczęły się ciężkie represje na unitach. Ostateczna kasacja unii brzeskiej w zaborze rosyjskim nastąpiła w 1875 roku, kiedy car Aleksander II ogłosił włączenie kościoła unickiego do struktur kościoła prawosławnego[17].

Biskupi chełmscy – sylwetki wybranych greckokatolickich biskupów

Wykaz niniejszy obejmuje biskupów unickich diecezji chełmskiej z okresu od XVI do XIX wieku. Nie jest on pełny, ale umieszczono w nich najważniejszych hierarchów, których działalność znacząco wpłynęła na rozwój kościoła unickiego w ziemi chełmskiej. Czynnie interesowali się losem Rzeczypospolitej Obojga Narodów, stając w jej obronie podczas wojen XVII-XVIII wiecznych, a także przeciwstawiając się rozbiorom Polski i rusyfikacji jej ziem.

Dionizy Zbirujski, urodził się w Krasnymstawie w XVI wieku, pochodził z rodziny prawosławnych mieszczan krasnostawskich. Był żonaty z córką prawosławnego biskupa chełmskiego Zachariasza Iliaszewicza, z którą miał syna Michała[18]. Po przejściu władyki chełmskiego Leoncjusza Iliaszewicza Pełczyckiego na władyctwo pińskie, Zbirujski zostaje w 1585 r. nowym biskupem chełmskim.

Sprawował tę funkcję do 1596 roku, przechodząc na unię z Rzymem[19]. Składając swój podpis pod aktem unii Zbirujski stał się pierwszym biskupem unickim diecezji chełmskiej. Swój urząd sprawował do swojej śmierci 18 listopada 1603 roku. Pochowany został w Chełmie, w kryptach katedry unickiej.

Jak zauważa historyk Andrzej Gil Czasy biskupa Dionizego Zbirujskiego stanowiły w dziejach chełmskiej diecezji unickiej pewien etap przejściowy. Jako władyka prawosławny nie odznaczał się szczególnymi walorami duchowymi czy intelektualnymi. Przystąpienie do unii nie zmieniło postępowania tej barwnej, jakże sarmackiej postaci […] Jego postać i posługa budziła i budzi skrajne oceny, ale chełmski władyka nie wyróżniał się niczym szczególnym na tle ówczesnego episkopatu prawosławnego i katolickiego[20].

Atanazy Pakosta urodził się w 2. połowie XVI wieku w Wilnie. Należał do rodziny mieszczan wileńskich. Ukończył teologię i prawo w Kolegium Jezuitów w Braniewie w 1611 roku, w trakcie której przyjął święcenia kapłańskie. Wstąpił do unickiego zakonu bazylianów, w którym był ihumenem monasteru w Mińsku[21].

Po śmierci biskupa Arseniusza Andrzejewskiego i za zgodą greckokatolickiego metropolity kijowskiego Józefa Rutskiego dnia 7 sierpnia 1619 roku przejął we władanie diecezję chełmską. Urząd swój sprawował do swojej śmierci w początkach sierpnia 1625 roku.

Obejmując diecezję Pakosta napotkał opór mieszczan prawosławnych i bractw cerkiewnych np. Krasnymstawie czy Busku. Podjął udaną próbę odzyskania utraconych dóbr przez poprzednika. Wytoczył procesy o zagarnięcie dawnych wsi m.in. Cieszyna, Żukowa, Strzyżowa, Butynia. Doprowadził do objęcia w posiadanie majątków Buśno i Białopole, które w późniejszych latach stały się ważnymi miejscami rezydowania biskupów chełmskich. Po śmierci w 1625 roku pochowany został w katedrze unickiej w Chełmie[22]. 

Metody Terlecki najprawdopodobniej urodził się w początkach XVII wieku. Wywodził się z rodziny Terleckich osiadłej w województwie bełskim. Przed 1626 rokiem wstąpił do unickiego klasztoru bazylianów i uzyskał święcenia kapłańskie. W 1626 roku rozpoczął studia w seminarium duchownym w Wiedniu, które ukończył w 1628 roku[23].

Po śmierci władyki Atanazego Pakosty na krótko w imieniu unickiego metropolity kijowskiego Rutskiego objął funkcję tymczasowego administratora diecezji chełmskiej. Faktyczną władzę w diecezji sprawował metropolita Rutski aż do końca lat 20. XVII wieku.

Dnia 31 sierpnia 1630 roku w rezydencji biskupiej w Białopolu, Metody Terlecki oficjalnie przyjmuje pełnię władzy w diecezji chełmskiej, stając się jednym z najwybitniejszych jej pasterzy[24]. To dzięki niemu w znacznej mierze diecezja zawdzięcza przetrwanie krytycznego okresu po postanowieniach królewskich z lat 30. XVII wieku, dotyczących podziału cerkwi oraz wynikłych z tego nieustannych tumultów i zatargów[25].

W początkach swego władania diecezją za priorytet Terlecki uznał odzyskanie wcześniej utraconych dóbr. Biskup jako osoba wszechstronnie wykształcona, znająca ówczesną Europę, doceniał wagę edukacji. W 1639 roku powołał do życia w Chełmie gimnazjum bazyliańskie, które szybko zdobyło popularność w środowisku unickim, jak i wśród młodzieży katolickiej.

W latach 1640-1649 z jego inicjatywy sprowadzono i wybudowano klasztor bazylianów, wchodzący w skład zespołu budowli sakralnych na Górze Zamkowej w Chełmie[26]. W latach 1638-1640 biskup Terlecki dokonał przebudowy w kierunku zachodnim chełmskiej katedry unickiej Bogurodzicy, która uległa zniszczeniu podczas pożaru.

Przy katedrze powołano dwa bractwa – Narodzenia NMP i Niepokalanego Poczęcia NMP. Lata posługi biskupa Terleckiego obfitują w zamieszki na tle religijnym – przemoc, tumulty, grabieże pomiędzy unitami a prawosławnymi m.in. w Chełmie, Krasnymstawie, Hrubieszowie, Sokalu, Bełzie, Tyszowcach czy Parczewie.

Ponadto dochodzą prześladowania unitów dokonane przez Kozaków, jak i miejscowych prawosławnych, zwłaszcza chłopów w czasie powstania Chmielnickiego. Biskup Metody zmarł w Chełmie dnia 7 czerwca 1649 roku i pochowany został w katedrze chełmskiej. Jak pisze o nim A. Gil Bez biskupa Terleckiego unia w diecezji chełmskiej nie przetrwałaby ani meandrów polityki z początków panowania Władysława IV, ani tym bardziej wydarzeń z 1648 r. i następnych. To on stworzył rzeczywiste podstawy istnienia unii na tym terenie, walcząc o świątynie, dając możliwość edukacji…[27].

Jakub Jan Susza urodził się w 1610 roku w Mińsku Litewskim na Białorusi, pochodził z rodziny mieszczańskiej[28]. Jako dziecko wychowywał się na dworze unickiego metropolity kijowskiego Hipacego Pocieja. Kształcił się w Mińsku w szkole klasztornej bazylianów, w latach 1627-1635 studiował w papieskim seminarium w Braniewie, następnie w Pułtusku, Ołomuńcu i Rzymie. W 1633 roku uzyskał stopień doktora teologii[29].

W 1639 roku, na wniosek biskupa Metodego Terleckiego został oddelegowany do Chełma przez metropolitę kijowskiego Rafała Korsaka. Pełnił funkcję rektora gimnazjum i archimandryty klasztoru bazylianów w Chełmie. Po śmierci biskupa Terleckiego i jego następcy Afanasija Fursa-Bieleckiego w 1649 roku zostaje mianowany przez króla Jana Kazimierza tymczasowym administratorem diecezji chełmskiej.

Pełnił ją do 12 lutego 1650 roku. Po wygranej bitwie pod Beresteczkiem w 1651 roku król dekretem z 22 lutego 1652 roku mianował Jakuba Suszę biskupem diecezji chełmskiej. Biskup dążył do rewindykacji dóbr i wzmocnienia podstaw materialnych kościoła unickiego[30].

Susza szczególnie zaangażował się w rozwój kultu obrazu Matki Boskiej Chełmskiej, a w 1646 roku wydał w drukarni zamojskiej dzieło Phoenix redivivus albo obraz starożytny chełmski Panny y Matki Przenayświętszey sławą cudownych swoich dzieł ożyły[31]. Zmarł 4 marca 1687 roku w Chełmie i został pochowany w kryptach katedry. Dwa miesiące przed śmiercią sporządził testament, który zachował się do naszych czasów[32].

Gedeon Woyna Orański h. Kościesza, urodził się ok. 1647 lub 1652 roku, pochodził z Oran w powiecie trockim. Wywodził się ze szlacheckiej rodziny, tytułującej się herbem Kościesza[33]. W latach 1675-1678 studiował filozofię w Alumnacie Papieskim w Wilnie, w 1677 roku uzyskał tytuł magistra filozofii, a w roku 1682 teologii na Kolegium Papieskim w Ołomuńcu[34].

Był on Bazylianinem i rektorem szkoły we Włodzimierzu. Na biskupa chełmskiego został wyświęcony w Supraślu w 1693 roku. Diecezja chełmska za jego władania osiągnęła jedność wyznaniową, stając się w pełni jednolita. Zwiększyła się baza materialna parafii, powstawały nowe cerkwie. Biskup Orleański zmarł 22 września 1709 roku w Chełmie i pochowany został w kryptach katedry[35].

Józef Lewicki h. Rogala urodził się w 2. połowie XVII wieku w ziemi chełmskiej i był synem Bazylego herbu Rogala[36]. 4 lipca 1711 roku J. Lewicki został wyświęcony w Przemyślu na biskupa. Zarządzał unicką diecezją łucką w latach 1711-1715, włodzimierską w 1730 roku, a chełmską od 1711 do 1730 roku.

W latach 1700-1710 był przełożonym bazyliańskiego klasztoru w Chełmie i archimandrytą żydyczyńskim, gdzie przyczynił się do budowy nowej świątyni. Za jego władania diecezja chełmska osiągnęła duży stopień stabilizacji wewnętrznej, wcielał życie postanowienia synodu zamojskiego z 1720 roku, które miały na celu zreformować cerkiew unicką w Rzeczypospolitej.

Dał się poznać jako dobry organizator, odnowił katedrę chełmską i klasztor bazylianów, usiłował zreorganizować bazyliańskie gimnazjum, które znajdowało się w stanie głębokiego kryzysu, wybudował pałac biskupów unickich na Górze Katedralnej w Chełmie. Biskup Lewicki zmarł dnia 15 lipca 1730 roku w Poczajowie i pochowany został w kryptach katedry unickiej w Chełmie[37].

Felicjan Filip Wołodkowicz h. Radwan urodził się 6 czerwca 1697 lub 1698 roku w Nowosiółkach lub w Bukowicach w ziemi mińskiej. Był synem Dominika Alojzego herbu Radwan i Teresy Janiszewskiej[38]. Był on archimandrytą monasterów dermańskiego, dubieńskiego, świętokrzyskiego.

Ukończył studia w Alumnacie Papieskim w Braniewie. Po ukończonych studiach został skierowany do Włodzimierza, jako ihumen tamtejszego monasteru, następnie do Lublina gdzie pełnił podobną funkcję. 4 października 1730 roku król August II Sas nominował Wołodkowicza na stanowisko administratora diecezji chełmskiej, a rok później wyświęcony został na biskupa w Uniejowie bądź we Lwowie[39].

Wołodkowicz rozpoczął budowę nowej katedry w Chełmie, wcześniejsza groziła zawaleniem. Biskup nakazał wyburzenie starej katedry i doskonałą architekturą tegowieczną wspaniałą wymurować bazylikę. Biskup dążył przy poparciu duchowieństwa i wiernych do oddania szczególnej czci Matce Boskiej w Jej cudownej ikonie. Swoją funkcję biskupa chełmskiego pełnił do 1756 roku[40], następnie został przeniesiony przez ówczesnego metropolitę kijowskiego Floriana Hrebnickiego na urząd biskupa diecezji włodzimiersko-brzeskiej, a w latach 1762-1778 sprawował funkcję metropolity kijowskiego. Zmarł 1 lutego 1778 roku w Cumaniu i został pochowany w katedrze we Włodzimierzu Wołyńskim[41].

Maksymilian Ryłło h. Wieniawa urodził się w 1715 roku na Borysowszczyźnie koło Bobrujska, był synem Hieronima herbu Wieniawa i Anny Micznikowskiej[42]. Bazylianin, studia ukończył w rzymskim Kolegium Greckim, zwieńczone uzyskaniem doktoratu z teologii i przyjął święcenia kapłańskie.

Od 1742 roku był kaznodzieją w Witebsku, wikariuszem przy cerkwi św. Trójcy w Wilnie, pełnił także funkcję przełożonego monasterów w Dubnie i Dermaniu, a w latach 1748-1756 ihumena klasztoru bazylianów w Chełmie[43]. Biskupstwo chełmskie M. Ryłło otrzymał przywilejem z dnia 15 listopada 1756 roku od króla Augusta III Sasa, a właściwe rządy objął w 1759 roku.

Jego kandydaturę popierał jeden z najbogatszych magnatów ówczesnej Rzeczypospolitej, wojewoda kijowski Franciszek Salezy Potocki. Z pierwszych jego inicjatyw było dokończenie budowy nowej katedry unickiej Bogurodzicy, rozpoczętej jeszcze za Felicjana Filipa Wołodkowicza.

Z własnych funduszy dokończył wykończenie fasady, pokrycia dachów, wyposażenie wnętrza w drewniany chór, ołtarz główny i kamienną posadzkę[44]. Za jego pośrednictwem dnia 15 września 1765 roku dokonano koronacji cudownego obrazu Matki Boskiej Chełmskiej przez biskupa smoleńskiego Herakliusza Lisańskiego. Była to największa uroczystość religijna w dziejach diecezji chełmskiej[45].

Istotną inicjatywą biskupa Ryłły były osobiste wizytacje parafii unickich w całej diecezji. W latach 1759-1762 powołał do życia diecezjalne seminarium duchowne w Chełmie, w którym od 1769 roku nauczali bazylianie. W 1766 roku przy klasztorze bazylianów w Chełmie założył studium filozoficzne, w którym nauki mogli popierać pięciu zakonników.

W końcu lat 70. XVIII wieku Ryłło rozpoczął budowę gmachu seminarium duchownego przy cerkwi św. Mikołaja. Ponadto w 1783 roku otworzył drugie seminarium w Buśnie. Biskup Ryłło, jego osiągnięcia na polu krzewienia wiary i umacniania kościoła unickiego w zasadniczy sposób wpłynęły na jego następców[46].

W dniu 30 października 1779 roku Ryłło otrzymał nominacje na biskupstwo przemyskie, które ostatecznie otrzymał w 1785 roku. Pełnił tą funkcje do śmierci 22 listopada 1793 roku. Pochowany został w podziemiach katedry przemyskiej[47].

Porfiriusz Skarbek-Ważyński h. Abdank urodził się 5 sierpnia 1732 roku koło Oszmiany na Wileńszczyźnie. Jego rodzicami byli sędzia oszmiański Kazimierz Skarbek-Ważyński i Wiktoria z Wialbutów[48]. Porfiriusz w 1750 roku wstąpił do zakonu bazylianów w Wilnie, gdzie kształcił się w seminarium przy klasztorze i cerkwi św. Trójcy.

Po ukończeniu studiów teologicznych i filozoficznych w 1754 roku jako diakon wyjechał do Rzymu i został przyjęty do Kolegium Greckiego. Najprawdopodobniej kształcił się także na innych uczelniach włoskich. Po powrocie do kraju w 1762 roku pełnił obowiązki profesora filozofii w Połocku.

Prawdopodobnie pełnił także funkcję prefekta szkół świeckich w Buczaczu. Bazylianie w 1767 roku powierzyli Porfiriuszowi prowadzenie szkoły we Włodzimierzu Wołyńskim[49]. Po 1772 roku był archimandrytą żydyczyńskim.

Dniem 11 czerwca 1790 roku metropolita kijowski Teodozy Rostocki, poprzednik na stolcu biskupstwa chełmskiego powierza Porfiriuszowi diecezję chełmską, a 26 września w Warszawie wyświęca go na biskupa. Biskup Ważyński w ciągu 14 lat pasterzowania odbył 12 synodów diecezjalnych, które były sprawnym narzędziem w zarządzaniu biskupstwem.

Była to postać nietuzinkowa, zainteresowana losami własnej diecezji, w swoich działaniach kierował się nie tylko dobrem duchowieństwa i wiernych, ale także na sercu leżała mu Rzeczypospolita[50]. Jak podaje historyk Robert Kozyrski przedstawiciele szlacheckiego rodu Skarbków-Ważyńskich chlubnie zapisali się na kartach dziejów Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Jego przodkowie m.in. sędzia wojskowy w Inflantach Bartłomiej Ważyński, zaufany człowiek hetmana Jana Karola Chodkiewicza dzielnie walczył w wojnie polsko-szwedzkiej o Inflanty w latach 1600-1611, a inni w XVII i XVIII  wieku pełnili zaszczytne funkcję w administracji państwowej.

Podobnie było także, z Porfiriuszem Skarbkiem-Ważyńskim[51]. Wielokrotnie dawał przykład patriotyzmowi, inicjując szereg akcji obywatelskich. Poparł czynnie Konstytucję 3-Maja, brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej w 1792 roku, przeciwstawiając się konfederacji targowickiej. Jednakże największe zasługi miał podczas insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku.

Przewodniczył zjazdowi szlachty chełmskiej w dniu 6 kwietnia 1794 roku, na którym zdecydowano o przystąpieniu ziemi chełmskiej do powstania kościuszkowskiego, po 10 dniach został wybrany naczelnikiem Komisji Porządkowej Ziemi Chełmskiej.

Nie szczędził osobistego majątku dla powstańców i prowadził korespondencję z Tadeuszem Kościuszko[52]. Biskup Porfiriusz zmarł w Chełmie dnia 9 marca 1804 roku po długiej i ciężkiej chorobie. Uroczystości pogrzebowe odbyły się 19 marca w katedrze chełmskiej. Biskup począł w kryptach katedry [53].

Biskupi chełmscy i ich rola w dziejach regionu – podsumowanie

Biskupi prawosławni i uniccy diecezji chełmskiej zapisali się złotymi głoskami w dziejach Chełmszczyzny, jak i w całym kraju. Były to osoby dość dobrze wykształcone, znające języki obce, zainteresowane losami swojej diecezji. Biskupi prawosławni jako pierwsi chrystianizowali obszary ziemi chełmskiej.

Często mimo różnych przeciwnościom natury religijnej czy politycznej uniccy hierarchowie zmuszani byli do podejmowania działań w obronie unii. Rozsławili na cały kraj kult cudownego obrazu Marki Boskiej Chełmskiej, przy której modlitwy zanosili m.in. król Jan Kazimierz przed wyprawą berestecką w 1651 roku czy Jan III Sobieski przed kampanią wiedeńską w 1683 roku. 

Czynnie, także interesowali się losem Rzeczypospolitej Obojga Narodów stając w jej obronie podczas wojen XVII-XVIII wiecznych, a także przeciwstawiając się rozbiorom Polski i rusyfikacją jej ziem.

Bibliografia:

• Fijałek Jan, Średniowieczne biskupstwa kościoła wschodniego na Rusi i Litwie na podstawie źródeł greckich, „Kwartalnik Historyczny”, t. X, 1896, s. 487-521.
• Gil Andrzej, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku, Lublin-Chełm 1999.
• Gil Andrzej, Z tradycji Kościoła Wschodniego między Wieprzem a Bugiem. In. Słowianie Wschodni w dorzeczy Wieprza i Bugu. Ed. Jerzy Libera, Łęczna 2008, s. 69-76.
• Gil Andrzej, Chełmska diecezja unicka w latach 1596-1810. In. Pochówki biskupów i duchownych unickich w kryptach bazyliki pw. Narodzenia NMP w Chełmie. Wyniki badań 2017-2019. Ed. Stanisław Gołub, Chełm 2022, s. 25-51.
• Gołub Stanisław, Borowska Beata, Mąka Magdalena, Biskup Jakub Susza – próba lokalizacji pochówku. In. Pochówki biskupów i duchownych unickich w kryptach bazyliki pw. Narodzenia NMP w Chełmie. Wyniki badań 2017-2019. Ed. Stanisław Gołub, Chełm 2022, s. 91-104.
• Gołubinskij Jewgienij, Istorija russkoj cerkwi, Moskwa 1901.
• Janeczek Andrzej, Exceptis schismaticis. Upośledzenie Rusinów w przywilejach prawa niemieckiego Władysława Jagiełły, „Przegląd Historyczny”, t. LXXV, z. 3, 1984, s. 527-541.
• Kołbuk Witold, Unia brzeska w dziewiętnastowiecznej historiografii Polskiej, „Roczniki Humanistyczne”, t. XLI, z. 7, 1993, s. 13-21.
• Kozyrski Robert, Jan Susza. In. Encyklopedia Chełma. Ed. Zygmunt Gardziński, Paweł Kiernikowski i inni.,  t. 1: Ludzie, Chełm 2017, s. 276-278.
• Kozyrski Robert, Biskup Porfiriusz Skarbek-Ważyński – zapomniany patriota i bohater powstania kościuszkowskiego. In. Pochówki biskupów i duchownych unickich w kryptach bazyliki pw. Narodzenia NMP w Chełmie. Wyniki badań 2017-2019. Ed. Stanisław Gołub, Chełm 2022, s. 117-145.
• Krasiński Jan, Unia brzeska: kontekst i treść aktu unijnego, unici, „Studia Theologica Varsaviensia”, t. 35, nr 1, 1997,  s. 143-170.
• Stefański Józef, Z dziejów kultu obrazu Matki Boskiej Chełmskiej, Chełm 1986.
• Wereda Dorota, Biskupi unickiej metropolii kijowskiej w XVIII wieku, Siedlce-Lublin 2013.
• Wereda Dorota, Koronacje wizerunków maryjnych w Cerkwi unickiej. In. Koronacje wizerunków Matki Bożej na przestrzeni wieków. Ed. Ewa Dziewońska-Chudy, Maciej Trąbski, Częstochowa-Warszawa 2018, s. 68-79.
• Winiarz Adam, Greckokatolickie gimnazjum bazyliańskie w Chełmie (1639-1769), „Rocznik Chełmski”, t. 1, 1995, s. 27-36.

Netografia:

• Mironowicz Antoni, Ustanowienie eparchii uhrowskiej i jej funkcjonowanie w latach 1223-1236, lublin.cerkiew.pl, [dostęp: 04.03.2025].
• Zarys dziejów prawosławnej diecezji chełmskiej, lublin.cerkiew.pl, [dostęp: 04.03.2025].

[1] Gil Andrzej, Z tradycji Kościoła Wschodniego między Wieprzem a Bugiem. In. Słowianie Wschodni w dorzeczy Wieprza i Bugu. Ed. Jerzy Libera, Łęczna 2008, s. 69.

[2] Gil Andrzej, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku, Lublin-Chełm 1999, s. 53.

[3] Gołubinskij Jewgienij, Istorija russkoj cerkwi, Moskwa 1901, s. 332-340.

[4] Gil Andrzej, op. cit. 72.

[5] Fijałek Jan, Średniowieczne biskupstwa kościoła wschodniego na Rusi i Litwie na podstawie źródeł greckich, „Kwartalnik Historyczny”, t. X, 1896, s. 487.

[6] A. Gil, op. cit., s. 70.

[7] Ibidem., s. 69-74.

[8] Mironowicz Antoni, Ustanowienie eparchii uhrowskiej i jej funkcjonowanie w latach 1223-1236, lublin.cerkiew.pl, [dostęp: 04.03.2025].

[9] Ibidem.

[10] Zarys dziejów prawosławnej diecezji chełmskiej, lublin.cerkiew.pl, [dostęp: 04.03.2025].

[11] Gil Andrzej, op. cit., s. 84.

[12] Janeczek Andrzej, Exceptis schismaticis. Upośledzenie Rusinów w przywilejach prawa niemieckiego Władysława Jagiełły, „Przegląd Historyczny”, t. LXXV, z. 3, 1984, s. 527-541.

[13] Gil Andrzej, op. cit., s. 91.

[14] Gil Andrzej, Chełmska diecezja unicka w latach 1596-1810. In. Pochówki biskupów i duchownych unickich w kryptach bazyliki pw. Narodzenia NMP w Chełmie. Wyniki badań 2017-2019. Ed. Stanisław Gołub, Chełm 2022, s. 25-26.

[15] Unia brzeska, pl.m.wikipedia.org [dostęp: 05.03.2025].

[16] Kołbuk Witold, Unia brzeska w dziewiętnastowiecznej historiografii Polskiej, „Roczniki Humanistyczne”, t. XLI, z. 7, 1993, s. 13.

[17] Krasiński Jan, Unia brzeska: kontekst i treść aktu unijnego, unici, „Studia Theologica Varsaviensia”, t. 35, nr 1, 1997,  s. 159-160.

[18] Dionizy Zbirujski,  pl.m.wikipedia.org [dostęp: 05.03.2025].

[19] Gil Andrzej, op.cit., s. 85.

[20] Gil Andrzej, op. cit., 27-28.

[21] Atanazy Pakosta, pl.m.wikipedia.org [dostęp: 05.03.2025].

[22] Gil Andrzej, op. cit., 29-30.

[23] Metody Terlecki, pl.m.wikipedia.org [dostęp: 05.03.2025].

[24] Gil Andrzej, op.cit., 30-31.

[25] Ibidem, s. 32.

[26] Winiarz Adam, Greckokatolickie gimnazjum bazyliańskie w Chełmie (1639-1769), „Rocznik Chełmski”, t. 1, 1995, s. 27-36.

[27] Gil Andrzej, op. cit., 32-34.

[28] Kozyrski Robert, Jan Susza. In. Encyklopedia Chełma. Ed. Zygmunt Gardziński, Paweł Kiernikowski i inni.,  t. 1: Ludzie, Chełm 2017, s. 276-278.

[29] Gołub Stanisław, Borowska Beata, Mąka Magdalena, Biskup Jakub Susza – próba lokalizacji pochówku. In. Pochówki biskupów i duchownych unickich w kryptach bazyliki pw. Narodzenia NMP w Chełmie. Wyniki badań 2017-2019. Ed. Stanisław Gołub, Chełm 2022, s. 91-92.

[30] Kozyrski Robert, op. cit., s, 276-278.

[31] Stefański Józef, Z dziejów kultu obrazu Matki Boskiej Chełmskiej, Chełm 1986, s. 18.

[32] Gołub Stanisław, Borowska Beata, Mąka Magdalena, op. cit., s. 92.

[33] Wereda Dorota, Biskupi unickiej metropolii kijowskiej w XVIII wieku, Siedlce-Lublin 2013, s. 343

[34] Gedeon Woyna-Orański, pl.m.wikipedia.org [dostęp:05.03.2025].

[35] A. Gil, op. cit., s. 39-40.

[36] Wereda Dorota, op. cit., s. 341.

[37] Gil Andrzej, op. cit., s. 40-42.

[38] Wereda Dorota, op. cit. s. 349.

[39] Gil Andrzej, op. cit., s. 42.

[40] Ibidem.

[41] Wereda Dorota, op. cit. s. 349.

[42] Ibidem, s. 345.

[43] Maksymilian Ryłło (biskup), pl.m.wikipedia.org [dostęp:05.03.2025].

[44] Gil Andrzej, op. cit., s. 43-44.

[45] Wereda Dorota, Koronacje wizerunków maryjnych w Cerkwi unickiej. In. Koronacje wizerunków Matki Bożej na przestrzeni wieków. Ed. Ewa Dziewońska-Chudy, Maciej Trąbski, Częstochowa-Warszawa 2018, s. 71-72.

[46] Gil Andrzej, op. cit., s. 44-45.

[47] Wereda Dorota, op. cit. s. 345.

[48] Ibidem, s. 349.

[49] Kozyrski Robert, Biskup Porfiriusz Skarbek-Ważyński – zapomniany patriota i bohater powstania kościuszkowskiego. In. Pochówki biskupów i duchownych unickich w kryptach bazyliki pw. Narodzenia NMP w Chełmie. Wyniki badań 2017-2019. Ed. Stanisław Gołub, Chełm 2022, s. 122-128.

[50] Gil Andrzej, op. cit., s.47-48.

[51] Kozyrski Robert, op. cit., s. 122.

[52] Gil Andrzej, op. cit., s. 47.

[53] Kozyrski Robert, op. cit., s. 140.