Przedmiotem niniejszego artykułu jest określenie, w jakiej mierze kształtowanie świadomości historycznej uczniów szkół ponadgimnazjalnych wpływa na wszechstronny rozwój młodych ludzi. Kształtowanie świadomości historycznej uczniów na lekcjach religii katolickiej jest możliwe dzięki pracy z podręcznikami do nauki religii. Są to książki opracowane na podstawie Programu nauczania religii z 2001 r. Takie podręczniki obowiązywały w polskich szkołach w latach 2001–2010.
Pojęcie ,,katecheza” charakteryzuje się bogatym znaczeniem, dlatego trudno wyrazić je w jednej definicji. Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce z 2001 r. określa katechezę jako przekaz zbawczego orędzia, który wiąże się z trzema elementami: biblijnym, teologiczno-doktrynalnym i egzystencjalnym[1]. W ramach ostatniego z elementów wymienia się kształtowanie świadomości historycznej ucznia, które stanowi istotną część wychowania do życia wspólnotowego. Odbywa się ono w ramach korelacji międzyprzedmiotowej[2]. (grafika 1)
Dyrektorium ogólne o katechizacji[3] definiuje katechezę jako szkołę wiary oraz sposobność do pogłębienia i praktykowania całego życia chrześcijańskiego. Dalej dokument naucza, że do pełnego rozwoju człowieka potrzebne są m.in. doktrynalne prawdy wiary, głęboka formacja moralna, adekwatne przedstawianie historii Kościoła oraz jego nauki społecznej. W przedstawieniu historii Kościoła należy podkreślić aspekt kulturowy, wynikający z pochodzenia i środowiska, w którym się żyje, np. różnice kultur w stosunku do służby wiary, uwzględnienie horyzontu kulturowego narodu, aby Słowo Boże zostało przyjęte ,,jako wielka nowina dla życia osób i społeczeństwa”[4]. Poza tym dbałość o pełen rozwój człowieka powinna motywować nauczycieli religii do czerpania treści z innych przedmiotów szkolnych. Z tego też powodu nauczanie religii pojmuje się jako konieczny element w interdyscyplinarnym dialogu, którego celem jest kształtowanie osobowości ucznia. Należy jednak zaznaczyć, że istotnym elementem kształtowania osobowości młodego człowieka jest także przekazanie mu rozumienia sensu historii, a także funkcji religii w kulturze. W dalszej perspektywie podjęcie interdyscyplinarnego dialogu z innymi przedmiotami szkolnymi wpisuje się w działanie wychowawcze szkoły[5].
Pierwszorzędnym celem katechezy jest komunia z Jezusem Chrystusem[6]. Nie mniej istotne są także cele drugorzędne, które również winny być realizowane[7]. Pierwszym zadaniem Kościoła jest głoszenie Chrystusa, który zbawia człowieka. Jest to także pierwszy aspekt wszechstronnego kształtowania człowieka. Aspekt ten wiąże się z wieloma kontekstami życia, takimi jak: kontekst społeczny, kulturowy, polityczny. Wobec tego zadaniem katechezy jest głoszenie dobrej nowiny o zbawieniu, a także udział w procesie wszechstronnego rozwoju człowieka. Wspomniany rozwój nie może pomijać kontekstu, w którym on żyje. Dlatego Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce (grafika 2) podaje definicję katechezy nie tylko jako szkoły wiary, ale również jako lekcji, która tłumaczy młodzieży związek życia chrześcijanina z elementami życia na co dzień[8]. Kompleksowe wychowanie związane jest bowiem nie tylko z wpajaniem treści czysto religijnych, ale również przygotowaniem chrześcijanina do dorosłego życia, który w życiu prywatnym i publicznym głosi ewangeliczne wartości [9].
Młodzież czynnym podmiotem katechezy
Młodzież uczącą się w szkołach ponadgimnazjalnych – liceach ogólnokształcących, profilowanych, a także technikach – najczęściej ma 16–19 lat. W tym czasie młody człowiek staje się pełnoletni, a więc w pełni odpowiedzialny przed prawem cywilnym. Często silnie i gwałtownie poszukuje sensu życia, angażuje się społecznie, zastanawia się nad własnym doświadczeniem religijnym. Może się to wiązać z przeżywaniem kryzysu wiary lub odrzuceniem praktyk religijnych bądź instytucji Kościoła[10]. Jaką w takim momencie życia uczniowie przejawiają świadomość historyczną? Jaki jest ich stosunek do takich wartości, jak: Ojczyzna, historia, dziedzictwo, patriotyzm? Według zestawienia przedstawionego przez Jerzego Bagrownicza po roku 1989 młodzież zwraca uwagę na wartości o pragmatycznym znaczeniu, oddalając się od wartości społecznych, moralnych lub religijnych. Istotne znaczenie ma tło związane z trudnymi zjawiskami występującymi w społeczeństwie, np. bezrobociem, niepewną przyszłością i rodzącą się z niego frustracją[11]. W związku z tym, jak wyżej wykazano, katecheza przyjmuje służebny wymiar nauczania wobec dorastającej młodzieży, która bierze na siebie odpowiedzialność za małą i wielką Ojczyznę, a także za Kościół[12].
Odpowiedzią na ten niezwykle ważny czas w życiu młodego człowieka, stającego w obliczu dorosłości i niezależności, winny być treści katechezy. Dlatego za Dyrektorium ogólnym o katechizacji warto zaznaczyć, że ,,Sercem katechezy jest bezpośrednia propozycja Chrystusa skierowana do młodzieńca z Ewangelii (Mt 19,16-22), propozycja skierowana do wszystkich młodych na miarę młodych, wraz z uważnym zrozumieniem ich problemów. Pojawiają się oni w Ewangelii jako bezpośredni rozmówcy Chrystusa, który objawia im ich «szczególne bogactwo», a zarazem wskazuje program wzrostu osobistego i wspólnotowego o decydującym znaczeniu dla losów społeczeństwa i Kościoła”[13]. Młodzi nie mogą więc być uważani tylko za przedmiot katechezy, ale za ,,czynny podmiot, aktywnych uczestników ewangelizacji i twórców społecznej odnowy”[14].
