W trakcie badań archeologicznych w Ghazali na zmumifikowanych szczątkach znaleziono chrześcijański tatuaż, który rzuca nowe światło na praktyki religijne w średniowiecznej Nubii. Symboliczny wzór, odkryty na stopie osoby pochowanej w pobliżu klasztoru, wskazuje na silne powiązanie z wiarą i tradycjami regionu. Odkrycie to, będące jednym z nielicznych tego typu znalezisk, otwiera nowe możliwości interpretacji duchowych i artystycznych aspektów życia w makuriańskim królestwie.
Makuriańskie Ghazali, usytuowane na pustyni Bayuda w Sudanie, było zamieszkiwane w okresie od około 680 do 1275 roku n.e. Centralnym punktem Ghazali jest otoczony murem klasztor, który obejmuje dwa kościoły oraz wspólne pomieszczenia mieszkalne, takie jak refektarz i dormitorium.
W sąsiedztwie klasztoru znajdują się świecka osada, huty żelaza oraz cztery cmentarze. Cmentarz nr 1, zlokalizowany na zachód od klasztoru, prawdopodobnie pełnił rolę miejsca pochówków ad sanctos – w pobliżu miejsc o szczególnym znaczeniu religijnym.
Cmentarz nr 2, położony na południe od klasztoru, był przeznaczony dla wspólnoty zakonnej, natomiast cmentarz nr 3, przylegający do świeckiej osady, wydaje się być użytkowany przez tamtejszych mieszkańców. Funkcja cmentarza nr 4 pozostaje niejasna.
Pierwsze wykopaliska w Ghazali miały miejsce w latach 50. XX wieku, a następne w latach 2012–2017 zostały przeprowadzone przez Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego (CAŚ UW) w ramach projektu Ghazali Archaeological Site Presentation Project (GASP), kierowanego przez Artura Obłuskiego i realizowanego we współpracy z National Corporation for Antiquities and Museums (NCAM) w Sudanie oraz Qatar-Sudan Archaeological Project (QSAP Mission No. 36).
Szczątki ludzkie z Ghazali zostały zbadane, ekshumowane i przeanalizowane za zgodą i we współpracy z NCAM oraz społecznościami potomków.
W 2023 roku, podczas badań częściowo naturalnie zmumifikowanych szczątków Ghz-1-002, zauważono ciemniejsze przebarwienia na grzbietowej powierzchni prawej stopy. Były one niezgodne z wyglądem wysuszonej skóry ani odcisków tekstylnych.
Wykorzystano aparat z pełną konwersją do uchwycenia obrazów w pełnym spektrum światła (od ultrafioletu do podczerwieni) oraz w świetle widzialnym, z zastosowaniem widma z filtrem obejściowym. Zdjęcia zostały przetworzone w programie ImageJ/Fiji z użyciem wtyczki DStretch, zgodnie z DStretch Tattoo Protoco. Analiza ujawniła serię tatuaży.
Osobnik Ghz-1-002 został pochowany na cmentarzu nr 1 w kamiennym grobie skrzynkowym, ustawionym na osi północny zachód – południowy wschód. Ciało owinięto w całun i pochowano w pozycji wyprostowanej, z głową skierowaną na zachód, prawą ręką wzdłuż kości udowej i lewą ręką spoczywającą na miednicy.
Na podstawie makromorfologicznych cech miednicy i czaszki zidentyfikowano Ghz-1-002 jako prawdopodobnego mężczyznę w wieku 35–50 lat. Radiowęglowe datowanie kolagenu kostnego określiło zakres czasowy pochówku na lata 667–774 n.e.
Zidentyfikowane tatuaże zajmowały powierzchnię 16 × 26 mm i przedstawiały symbole charakterystyczne dla Ghazali oraz innych miejsc. Tatuaże składały się z greckich liter chi (X) i rho (P) nałożonych na siebie, tworząc chrystogram, otoczone literami alfa (A) i omega (Ω lub ω), symbolizującymi chrześcijańskie znaczenie początku i końca.
Chociaż nietypowy styl i układ tatuażu mogą odzwierciedlać lokalne różnice artystyczne i regionalne, dalsze badania są konieczne, by dokładnie zrozumieć znaczenie tych symboli, zwłaszcza różnice w wyglądzie omegi w świetle widzialnym i pełnym spektrum. Zmienność ta może wynikać z interakcji tkanek twardych i miękkich oraz z technologii tatuowania, co wpłynęło na dyfuzję pigmentu i widoczne szczegóły.
Tatuowanie ma długą historię w Dolinie Nilu, a tatuaże zostały zidentyfikowane na około 45 zmumifikowanych osobach pochodzących ze starożytnej Nubii i Egiptu, obejmujących okres od około 3100 roku p.n.e. do 74 roku n.e.
Tatuaże te najczęściej przybierają formę kropek i linii, a niemal wszystkie, z wyjątkiem czterech przypadków, występują na ciałach kobiet. Zgrupowanie tatuaży na stopie Ghz-1-002 jest dopiero drugim znanym przykładem tatuażu pochodzącego ze średniowiecznej Nubii.
Pierwszym znanym przykładem był monogram Archanioła Michała (MIXAHΛ), zidentyfikowany na udzie kobiety w wieku 20–35 lat, pochowanej w ośrodku 3-J-23 w rejonie czwartej katarakty.
Tatuowanie było również popularne w innych regionach Afryki Północnej, zwłaszcza w Maroku i Etiopii. Chociaż badania historyczne w tych regionach są ograniczone, wskazują one na trwałe tradycje, które przetrwały do dziś, z paralelami widocznymi w całej Dolinie Nilu.
Tatuaże oraz miejsce pochówku Ghz-1-002 na cmentarzu nr 1 sugerują, że ten cmentarz mógł być przeznaczony dla religijnie pobożnych osób, które pragnęły być pochowane ad sanctos, w pobliżu świętych miejsc. Ta hipoteza wydaje się szczególnie prawdopodobna, biorąc pod uwagę rozwój cmentarza nr 1 w sąsiedztwie klasztoru w Ghazali, mimo że istniał alternatywny cmentarz (nr 3).
Chociaż obecnie brak jednoznacznych dowodów na to, że Ghazali było miejscem pielgrzymkowym, taka możliwość istnieje. Wskazują na to analogie z pobliskim Banganarti, które pełniło funkcję ośrodka pielgrzymkowego.
Miejsce umieszczenia tatuażu na stopie mogło zostać wybrane jako prywatny wyraz wiary, gdyż tatuaż był widoczny głównie dla jego właściciela i mógł być łatwo ukryty. Możliwe jest również powiązanie z pielgrzymką i podróżowaniem pieszo jako formą pobożności.
Pomimo różnych przesłanek, w tym skojarzenia z ranami ukrzyżowanego Chrystusa, celowe umieszczenie tatuażu na stopie wydaje się mieć szczególne znaczenie, potwierdzając interpretację tatuaży jako manifestacji chrześcijańskiej wiary. Dalsze badania mogą dostarczyć dodatkowych informacji i lepiej wyjaśnić znaczenie tego odkrycia.
Źródło: Kari A. Guilbault, Robert J. Stark, Artur Obłuski, Faith embodied: a tattooed individual from medieval Ghazali, Cambridge University Press [dostęp: 01.01.2025].
Fot. K.A. Guilbault
