Tego dnia 1157 roku Albrecht Niedźwiedź utworzył Marchię Brandenburską
Na pograniczu, gdzie ścierały się kultury i ambicje możnych rodów, narodziła się potęga, która z czasem odmieniła dzieje Europy. Marchia Brandenburska – ziemia początkowo uboga i niepozorna, a jednak zdolna stać się fundamentem potężnego królestwa. Jej historia pełna jest dramatycznych zwrotów, walk o władzę i decyzji, które na zawsze ukształtowały oblicze Niemiec.
3 października 1157 roku margrabia Albrecht Niedźwiedź (Albert der Bär) utworzył Marchię Brandenburską. Było to wydarzenie przełomowe nie tylko w dziejach regionu, ale i w całej strukturze politycznej średniowiecznych Niemiec. Nowe państwo stało się jednym z ważniejszych księstw Świętego Cesarstwa Rzymskiego, istniejąc formalnie aż do 1806 roku.
Marchia Brandenburska – krótka historia
Początkowo Marchia Brandenburska była raczej ubogim krajem o trudnych warunkach naturalnych, co sprawiło, że w cesarstwie zyskała nieco ironiczne miano piaskownicy Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Jednak mimo ograniczonych zasobów naturalnych, terytorium to szybko zaczęło odgrywać kluczową rolę. Od roku 1618, kiedy w drodze dziedziczenia połączono ją z Księstwem Pruskim, rozpoczęła się droga ku budowie potęgi pruskiej, a później niemieckiej.
Warto przypomnieć, że Marchia Brandenburska wyrosła z Marchii Północnej, powołanej na ziemiach zamieszkiwanych przez Słowian połabskich, zwanych Wenedami. To właśnie od tego dziedzictwa pochodziła część nazwy – Mark Brandenburg. W średniowieczu słowo marchia oznaczało pograniczne terytorium cesarstwa, które miało jednocześnie funkcję obronną i kolonizacyjną.
Już w Złotej Bulli z 1356 roku margrabiowie Brandenburgii uzyskali status książąt-elektorów (Kurfürsten). Oznaczało to, że stali się jednymi z niewielu władców, którzy posiadali prawo wyboru cesarza. To w ogromnym stopniu podniosło prestiż i polityczną wagę ich ziem. Wówczas często używano określenia Kurbrandenburg lub Kurfürstentum Brandenburg.
W 1415 roku tron margrabiów objęła dynastia Hohenzollernów. Było to jedno z najważniejszych wydarzeń w dziejach regionu. Dwa lata później, w 1417 roku, Fryderyk I przeniósł stolicę z Brandenburga nad Hawelą do Berlina, który odtąd stopniowo wyrastał na centrum polityczne i gospodarcze.
Do połowy XVI wieku Marchia Brandenburska obejmowała powierzchnię około 26 000 km² i miała ludność blisko 400 000 mieszkańców. Choć nie była to potęga porównywalna z największymi państwami europejskimi, jej strategiczne położenie oraz zdolność Hohenzollernów do umiejętnej polityki dynastycznej sprawiły, że Brandenburgia stawała się coraz silniejsza.
W XVII wieku, w czasie burzliwych przemian politycznych i religijnych, Brandenburgia zaczęła odgrywać rolę jednego z kluczowych ośrodków militarno-politycznych w regionie. W tym okresie nastąpiło też przejęcie Księstwa Pruskiego, które w unii personalnej połączyło się z Marchią. Powstała wówczas nowa struktura polityczna – Brandenburgia-Prusy.
Choć formalnie najwyższym tytułem Hohenzollernów był Król w Prusach (König in Preußen), faktycznym fundamentem ich władzy pozostawała Marchia Brandenburska ze stolicą w Berlinie. To właśnie tam kształtowały się podstawy przyszłego państwa pruskiego, które w XVIII wieku stało się jednym z najsilniejszych mocarstw europejskich.
Upadek Świętego Cesarstwa Rzymskiego w 1806 roku oznaczał także formalny koniec Marchii Brandenburskiej. Jej miejsce zajęła Prowincja Brandenburgia, utworzona w 1815 roku po zakończeniu wojen napoleońskich.
To właśnie Królestwo Prus, którego podstawą była Marchia, stało się główną siłą polityczną prowadzącą do zjednoczenia Niemiec. W 1871 roku, po powstaniu Cesarstwa Niemieckiego, Brandenburgia i Berlin znalazły się w samym centrum nowej struktury państwowej. Cesarstwo Niemieckie było prawno-politycznym poprzednikiem dzisiejszej Republiki Federalnej Niemiec.
Środowisko naturalne Marchii Brandenburskiej
Terytorium dawnej Marchii Brandenburskiej, często określane jako Mark Brandenburg, obejmowało obszary dzisiejszych wschodnich Niemiec i zachodniej Polski. Współcześnie pokrywa się ono w dużej mierze z granicami kraju związkowego Brandenburgia oraz Berlina, a także części Saksonii-Anhalt (region Altmark) i polskich województw – lubuskiego oraz zachodniopomorskiego.
Nie wszystkie ziemie dzisiejszej Brandenburgii należały jednak do dawnej marchii. Na przykład Dolne Łużyce, włączone do Prus dopiero w XIX wieku, nie były jej częścią w średniowieczu. Z kolei potocznie zdarza się, że współczesną Brandenburgię utożsamia się z historyczną marchią, co nie jest w pełni poprawne.
Środowisko naturalne regionu ukształtowały zlodowacenia epoki lodowej. Krajobraz był pełen moren, dolin polodowcowych i licznych jezior. Teren cechowały dwa pasma wyżyn i dwa obniżenia.
- Obniżenia zajmowały doliny rzek, takie jak Odra, Warta, Sprewa czy Hawela, a także rozległe bagna i torfowiska, np. słynny Spreewald.
- Wyżyny to m.in. pasmo od Łużyc po region Fläming, a także liczne wzgórza – Barnim, Teltow, Müggelberge czy Rauen Hills.
Gleby były w dużej mierze piaszczyste i mało urodzajne, co utrudniało rozwój rolnictwa. Jednak w wyżynnych i lessowych partiach regionu znajdowały się bardziej żyzne obszary, które można było z powodzeniem uprawiać. W średniowieczu to właśnie one stanowiły fundament gospodarki rolnej marchii.
Klimat Marchii Brandenburskiej był umiarkowanie kontynentalny, z chłodnymi zimami (średnia temperatura stycznia około 0°C) i umiarkowanie ciepłymi latami (około 18°C w lipcu). Roczne opady wynosiły 500–600 mm, a maksimum przypadało na lato.
Marchia Północna i początki Marchii Brandenburskiej
Zanim powstała Marchia Brandenburska, ziemie te były częścią tzw. Marchii Północnej (Nordmark), utworzonej w X wieku w ramach polityki ekspansji Cesarstwa na wschód (tzw. Ostsiedlung). Ziemie nad Sprewą i Hawelą zamieszkiwali wówczas Słowianie połabscy – plemiona Hevellian (Havolanów, Stodoran) i Sprewanów.
Już w 928–929 roku król Henryk I Ptasznik podporządkował sobie te tereny, co umożliwiło cesarzowi Ottonowi I powołanie Marchii Północnej i dwóch biskupstw – w Brandenburgu (928) i Havelbergu (948). Jednak sytuacja była niestabilna – w roku 983 wybuchło powstanie słowiańskie, które zmiotło niemiecką administrację i zahamowało proces chrystianizacji na blisko 150 lat.
Władza cesarska powróciła dopiero w XII wieku. Ważną rolę odegrał wówczas książę Pribisław z rodu Havolanów, który władał grodem Brenna (dzisiejszy Brandenburg an der Havel). Zmarł w 1150 roku bez męskiego potomka, a jego schedę w wyniku układów politycznych odziedziczył Albrecht Niedźwiedź.
Jednak nie wszyscy zaakceptowali tę sukcesję. Jaxa z Köpenick, książę Sprewanów, wspierany przez Polaków, opanował Brandenburg i przez kilka lat władał regionem. Dopiero 11 czerwca 1157 roku Albrecht pokonał go w bitwie i ostatecznie objął rządy, ogłaszając się Margrabią Brandenburskim. Właśnie ten moment uważa się za faktyczny początek Marchii Brandenburskiej.
Dynastia Askańczyków i ekspansja terytorialna
Rządy Askańczyków, do których należał Albrecht Niedźwiedź, rozpoczęły trwającą ponad 150 lat ekspansję Brandenburgii. Początkowo obejmowała ona jedynie ziemie Havellandu i Zauche, lecz stopniowo powiększała swoje terytorium o:
- Uckermark,
- Teltow,
- Barnim,
- a następnie Nową Marchię (Neumark) położoną na wschód od Odry.
Rozwój możliwy był m.in. dzięki osadnictwu kolonistów z Nadrenii, Flandrii i Holandii. Szczególnie osadnicy niderlandzcy wnieśli ważne umiejętności w zakresie melioracji i budowy wałów przeciwpowodziowych, co pozwoliło zagospodarować podmokłe tereny nad Hawelą i Sprewą.
Nieprzypadkowo więc w średniowieczu Brandenburgię nazywano krajem rycerzy i kolonistów. Początkowo Askańczycy dbali o bezpieczeństwo, osadzając rycerzy w zamkach na granicach Nowej Marchii. Z czasem jednak, gdy cesarska władza słabła, rycerze zaczęli budować własne warownie i uniezależniać się od margrabiów.
Po śmierci Waldemara Wielkiego w 1319 roku dynastia Askańczyków wymarła, co wywołało wieloletnie wojny o sukcesję i czasowy rozpad Marchii Brandenburskiej.
Kryzys po Askańczykach i przejęcie władzy przez Wittelsbachów
Śmierć Waldemara Wielkiego w 1319 roku doprowadziła do kryzysu dynastycznego. Wraz z jego odejściem zakończyła się linia Askańczyków, która przez półtora wieku budowała potęgę Marchii Brandenburskiej. Natychmiast wybuchły walki o sukcesję – sąsiednie księstwa, takie jak Brunszwik-Lüneburg, Meklemburgia czy Pomorze-Wolgast, zaczęły przejmować fragmenty marchii.
W wyniku tych wojen Brandenburgia została podzielona, a jej ziemie w krótkim czasie znalazły się pod władzą kilku sąsiadów. Dopiero cesarz Ludwik IV Wittelsbach zdołał w 1323 roku formalnie przekazać Brandenburgię swojemu synowi, Ludwikowi V Bawarskiemu. Rozpoczął się tym samym okres rządów dynastii Wittelsbachów.
Rządy Wittelsbachów nie były jednak spokojne. W 1348 roku pojawił się tzw. Fałszywy Waldemar – oszust, który podawał się za cudownie ocalałego margrabiego Waldemara. Choć został przez część książąt uznany, szybko okazało się, że był zwykłym pretendentem. Ostatecznie władzę udało się utrzymać Wittelsbachom, ale po śmierci Ottona V Brandenburgia osłabła i stała się obiektem zainteresowania kolejnej dynastii.
Marchia Brandenburska pod rządami Luksemburgów
W drugiej połowie XIV wieku do gry weszła potężna dynastia Luksemburgów. Cesarz Karol IV, pragnąc wzmocnić swoją rodzinę na arenie cesarstwa, w 1373 roku zakupił Brandenburgię od Wittelsbachów za ogromną sumę 500 000 guldenów.
Luksemburgowie przyłączyli Brandenburgię do Korony Czeskiej, choć nie w pełni formalnie. Dzięki temu posiadali już dwa głosy elektorskie – czeski i brandenburski – co wzmacniało ich pozycję w wyborach cesarskich.
To właśnie z okresu rządów Karola IV pochodzi słynna Księga ziemska (Landbuch) – szczegółowy rejestr majątków, osad i zobowiązań chłopów, niezwykle cenne źródło wiedzy o średniowiecznym osadnictwie w Brandenburgii. Karol IV uczynił też swoją rezydencją zamek w Tangermünde.
Jednak już w początkach XV wieku panowanie Luksemburgów zaczęło słabnąć. Marchia Brandenburska pogrążyła się w chaosie feudalnym – lokalni możni, tacy jak ród Quitzowów, praktycznie uniezależnili się od władzy margrabiów, prowadząc własną politykę i wojny.
Hohenzollernowie i odbudowa Marchii Brandenburskiej
Przełom nastąpił w 1411 roku, kiedy cesarz Zygmunt Luksemburski powierzył zarząd nad Brandenburgią Fryderykowi VI von Hohenzollern, burgrabiemu Norymbergi. Jego zadaniem było opanowanie buntującej się szlachty.
Fryderyk okazał się doskonałym organizatorem. W 1414 roku, po zbrojnych kampaniach, zmusił zbuntowanych rycerzy do posłuszeństwa, a część ich majątków skonfiskował. Już rok później, w czasie Soboru w Konstancji, został oficjalnie uznany za elektora i margrabiego Fryderyka I.
Nowa dynastia – Hohenzollernowie – wkrótce związała swój los nierozerwalnie z Brandenburgią. W 1417 roku Fryderyk I przeniósł centrum władzy do Berlina i Cölln, które stopniowo rosły w siłę, stając się jednym z najważniejszych ośrodków miejskich północnych Niemiec.
Hohenzollernowie konsekwentnie odbudowywali potęgę Brandenburgii. Kolejni elektorzy:
- Fryderyk II Żelazny podporządkował sobie miasta i odzyskał Nową Marchię od Zakonu Krzyżackiego,
- zawarto pokoje z księstwem Pomorza (traktaty w Prenzlau – 1448, 1472 i 1479),
- a w 1539 roku Marchia Brandenburska oficjalnie przyjęła reformację luterańską.
Od tej pory większość mieszkańców pozostawała wyznania luterańskiego, choć część Hohenzollernów przeszła później na kalwinizm, co prowadziło do napięć religijnych.
Marchia Brandenburska i narodziny Brandenburgii-Prus
Największy przełom nastąpił jednak na początku XVII wieku. W 1618 roku elektor brandenburski Jan Zygmunt Hohenzollern odziedziczył po teściu Księstwo Pruskie, które znajdowało się poza strukturą Świętego Cesarstwa Rzymskiego i formalnie było lennem Królestwa Polskiego.
W ten sposób powstała unia personalna znana jako Brandenburgia-Prusy. To połączenie dało Hohenzollernom zupełnie nową pozycję – ich państwo stało się transregionalne, obejmując zarówno ziemie nad Odrą i Hawelą, jak i terytoria nad Bałtykiem oraz w Nadrenii.
Brandenburgia-Prusy stała się zalążkiem przyszłego Królestwa Prus, które od XVIII wieku wyrosło na jedno z największych mocarstw Europy.
Marchia Brandenburska w czasach unii z Prusami
Po połączeniu Brandenburgii z Prusami w 1618 roku rozpoczął się nowy etap historii tego regionu. Od tej chwili Marchia Brandenburska nie była już tylko prowincją Świętego Cesarstwa Rzymskiego, ale częścią większego organizmu państwowego – Brandenburgii-Prus.
Choć formalnie tytuł władcy pozostawał „elektorem brandenburskim” i „księciem pruskim”, w praktyce ród Hohenzollernów zaczął tworzyć jednolite państwo. Wyzwaniem była jednak geograficzna rozproszoność ziem – ich władztwo obejmowało tereny w Brandenburgii, w Prusach Książęcych oraz w Westfalii i Nadrenii.
Szczególną rolę odegrał Fryderyk Wilhelm, zwany Wielkim Elektorem (1620–1688). To on, wykorzystując konsekwencje wojny trzydziestoletniej i późniejszych konfliktów, wzmocnił armię brandenbursko-pruską oraz zreformował administrację. W jego czasach powstała także pierwsza flota brandenburska – Kurbrandenburgische Marine, która nawet na krótko umożliwiła tworzenie kolonii w Afryce (Arguin, Wybrzeże Złote) i na Karaibach (wyspa Saint Thomas).
Wielki Elektor sprowadził także do swoich ziem licznych uchodźców religijnych, zwłaszcza hugenotów z Francji po wydaniu edyktu nantejskiego. Ich obecność znacząco przyczyniła się do rozwoju rzemiosła, handlu i nowoczesnych technik rolniczych w Marchii Brandenburskiej.
Od Marchii Brandenburskiej do Królestwa Prus
Syn Wielkiego Elektora, Fryderyk III, doprowadził do podniesienia pozycji państwa Hohenzollernów. W zamian za pomoc udzieloną cesarzowi Leopoldowi I podczas wojny o sukcesję hiszpańską, uzyskał zgodę na koronację królewską.
18 stycznia 1701 roku, w Królewcu, Fryderyk koronował się jako Fryderyk I, król w Prusach (König in Preußen). Tytuł ten miał ogromne znaczenie – choć formalnie odnosił się do ziem poza Cesarstwem, faktycznie całość władztwa Hohenzollernów zaczęto postrzegać jako Królestwo Prus.
Od tego momentu Marchia Brandenburska była traktowana raczej jako prowincja w ramach państwa pruskiego, ale jej rola pozostała kluczowa. To w Berlinie znajdowała się stolica i centrum administracyjne, a Brandenburgia pozostawała rdzeniem państwa.
Potęga militarna i reformy pruskie
XVIII wiek to okres ogromnego wzrostu znaczenia państwa pruskiego.
- Fryderyk Wilhelm I, zwany Królem-Sierżantem, rozbudował pruską armię do jednej z największych i najlepiej wyszkolonych w Europie.
- Jego syn, Fryderyk II Wielki, zapisał się w historii jako reformator i wojownik. Dzięki zwycięstwom w wojnach śląskich oraz podczas wojny siedmioletniej Prusy urosły do rangi europejskiego mocarstwa.
Choć najwyższym tytułem Hohenzollernów był odtąd król pruski, w ich oficjalnym stylu wciąż widniał tytuł margrabiego brandenburskiego. Było to wyrazem szacunku dla tradycji i historycznej roli Marchii.
Marchia Brandenburska i nowa era
Formalny kres Marchii Brandenburskiej nastąpił w 1806 roku, kiedy rozwiązano Święte Cesarstwo Rzymskie. W jego miejsce, po epoce wojen napoleońskich, powołano w 1815 roku Prowincję Brandenburgia w ramach Królestwa Prus.
Od tej pory dzieje Brandenburgii były nierozerwalnie związane z losami państwa pruskiego, a później całych Niemiec. To właśnie Prusy stały się główną siłą sprawczą zjednoczenia Niemiec w 1871 roku, a Berlin – historyczna stolica Marchii Brandenburskiej – stał się stolicą Cesarstwa Niemieckiego.
Marchia Brandenburska w XX wieku i współczesności
Choć formalnie Marchia Brandenburska przestała istnieć już w 1806 roku, jej dziedzictwo pozostawało silnie obecne w świadomości historycznej Niemców. W XX wieku obszar dawnych marchii znalazł się w samym centrum burzliwych dziejów Europy.
W latach 30. XX wieku, podczas rządów nazistowskich, prowincja Brandenburgia została przekształcona administracyjnie w tzw. Gau Marchia Brandenburska. W czasie II wojny światowej te tereny stały się areną ciężkich walk, zwłaszcza w 1945 roku, kiedy Armia Czerwona toczyła krwawe boje o Berlin.
Po wojnie, w 1947 roku, państwo pruskie zostało formalnie zlikwidowane decyzją aliantów, a Brandenburgia znalazła się w radzieckiej strefie okupacyjnej. W granicach Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD) historyczna Brandenburgia została rozczłonkowana na kilka okręgów administracyjnych – Cottbus, Frankfurt (Oder), Poczdam, a także częściowo Schwerin i Neubrandenburg.
Dopiero po zjednoczeniu Niemiec w 1990 roku przywrócono land Brandenburgia jako jednostkę federalną ze stolicą w Poczdamie. Symbolicznie, w 2007 roku, obchodzono uroczyście 850-lecie powstania Marchii Brandenburskiej – wydarzenie to przypomniano m.in. w Akademii Rycerskiej w Brandenburgu nad Hawelą.
Kultura i życie codzienne w dawnej Marchii Brandenburskiej
Aby lepiej zrozumieć znaczenie Marchii, warto spojrzeć nie tylko na władców i politykę, lecz także na życie codzienne mieszkańców.
Średniowieczna Brandenburgia była ziemią:
- rycerzy, którzy strzegli granic i bronili nowych osad,
- chłopów, pracujących na mało urodzajnych, piaszczystych glebach,
- mieszczan, rozwijających handel w miastach nad Hawelą i Sprewą.
Dużą rolę odgrywała także chrystianizacja – misjonarze, tacy jak św. Otton z Bambergu, nawracali miejscową ludność słowiańską. W 1539 roku Marchia Brandenburska przyjęła reformację luterańską, co na trwałe ukształtowało religijny krajobraz regionu.
Rozwój kultury i gospodarki był mocno związany z napływem osadników z innych części Niemiec i Europy Zachodniej. To oni wprowadzali nowe techniki rolnicze, budowali kościoły z cegły (charakterystyczne dla północnoniemieckiego gotyku) i zakładali miasta lokowane na prawie magdeburskim.
Nieprzypadkowo Berlin, dziś stolica Niemiec, swój dynamiczny rozwój zawdzięcza właśnie czasom, gdy stał się stolicą Marchii Brandenburskiej pod rządami Hohenzollernów.
Historia Marchii Brandenburskiej to dzieje długotrwałego procesu – od słowiańskich grodów i średniowiecznych osad, przez feudalne państwo margrabiów, aż po fundamenty potężnego Królestwa Prus i zjednoczonego Cesarstwa Niemieckiego.
Dzisiejsza Brandenburgia i Berlin wciąż noszą ślady tej przeszłości – w układach dawnych miast, w gotyckich katedrach, w zamkach Hohenzollernów i w samej tożsamości kulturowej regionu.
Marchia Brandenburska była nie tylko pograniczną „piaskownicą cesarstwa”, lecz miejscem, gdzie kształtowała się nowoczesna Europa Środkowa.
1157, XII wiek, Albrecht Niedźwiedź, marchie, średniowiecze,
