Tego dnia 1898 roku w Dorpacie urodził się Felix Kersten, osobisty masażysta i powiernik Himmlera
Niepozorny masażysta potrafił znaleźć się w samym sercu najczarniejszych wydarzeń XX wieku. Felix Kersten, człowiek obdarzony niezwykłym talentem terapeutycznym, zdobył zaufanie jednego z najbardziej bezwzględnych przywódców nazistowskich. Wykorzystując swoje umiejętności, balansował między ryzykiem śmierci a szansą na ocalenie tysięcy istnień.
Eduard Alexander Felix Kersten urodził się 30 września 1898 roku w Dorpacie – mieście położonym wówczas na terenie Imperium Rosyjskiego, znanym dziś jako Tartu w Estonii. Pochodził z rodziny Niemców bałtyckich, czyli społeczności niemieckojęzycznej zamieszkującej obszary dzisiejszych państw nadbałtyckich.
Już jako młody człowiek zetknął się z dramatycznymi wydarzeniami epoki. W czasie I wojny światowej służył w armii niemieckiej, a następnie w kwietniu 1918 roku przybył do Finlandii wraz z oddziałami niemieckimi, które interweniowały w tamtejszej wojnie domowej. Kersten przez pewien czas pełnił służbę w paramilitarnej organizacji Suojeluskunta, a w roku 1920 otrzymał fińskie obywatelstwo. Niespełna rok później, we wrześniu 1921 roku, został powołany do armii fińskiej w stopniu podporucznika (vänrikki).
Początki kariery terapeutycznej
Po zakończeniu służby wojskowej Kersten pozostał w Helsinkach, gdzie rozpoczął studia w dziedzinie fizjoterapii. Kształcił się u znanego specjalisty dr. Colandera, a po dwóch latach uzyskał certyfikat potwierdzający jego kwalifikacje zawodowe. Ambicje sprawiły jednak, że przeniósł się do Berlina, gdzie kontynuował naukę.
Tam doszło do przełomowego spotkania w jego życiu – poznał doktora Ko, znanego chińskiego mistrza masażu terapeutycznego. Początkowo Kersten był jego uczniem, lecz już w 1925 roku usłyszał od swojego mistrza słowa: Nauczyłeś się wszystkiego, czego mogę cię nauczyć. W geście pełnego zaufania dr Ko przekazał Kerstenowi swoją praktykę i sam wycofał się do Tybetu.
Od tego momentu Kersten szybko zdobywał renomę. Wśród jego pacjentów znaleźli się wpływowi politycy i przedstawiciele europejskich rodów książęcych, m.in. książę Hendrik z Holandii (od 1928 roku) czy hrabia Galeazzo Ciano, włoski minister spraw zagranicznych i zięć Benito Mussoliniego.
Felix Kersten u boku Heinricha Himmlera
Kluczowym momentem w karierze Kerstena było spotkanie z Heinrichem Himmlerem, Reichsführerem SS. Himmler cierpiał na bardzo silne bóle żołądka i szukał skutecznej pomocy. Kersten przyznał później, że propozycję zostania osobistym fizjoterapeutą Himmlera przyjął głównie ze strachu – obawiał się, że odmowa mogłaby skończyć się dla niego tragicznie.
Dzięki niezwykłym umiejętnościom masażu udało mu się uśmierzyć chroniczne dolegliwości Himmlera, co sprawiło, że zdobył jego pełne zaufanie. To właśnie ta bliskość i dostęp do jednego z najpotężniejszych ludzi III Rzeszy dały Kerstenowi możliwość działania w sposób, który zapisał się na kartach historii.
Kersten stopniowo wykorzystywał swoją pozycję, aby wyjednywać u Himmlera ułaskawienia i zwolnienia z obozów. Z jego inicjatywy ratowani byli:
- członkowie ruchu oporu,
- więźniowie obozów pracy,
- osoby prześladowane ze względu na orientację seksualną,
- a także przedstawiciele innych grup skazanych na represje.
Felix Kersten w czasie II wojny światowej
Wybuch II wojny światowej postawił Kerstena w wyjątkowo trudnej, ale i niezwykle wpływowej pozycji. Jako osobisty terapeuta Reichsführera SS znajdował się bardzo blisko centrum nazistowskiej władzy, co pozwalało mu obserwować mechanizmy polityczne i wojskowe od środka.
W sierpniu 1942 roku Kersten odegrał istotną rolę w organizacji wizyty Himmlera w Finlandii. W jej trakcie doszło do dramatycznej sytuacji – Himmler zażądał, aby wszyscy fińscy Żydzi zostali wydani w ręce Gestapo. Była to część szerszej polityki eksterminacyjnej III Rzeszy.
Ówczesny prezydent Finlandii, Risto Ryti, zapisał później w swoim dzienniku, że Himmler był skrajnie zatwardziałym antysemitą. Kersten postanowił wykorzystać okazję i opowiedział prezydentowi o sytuacji Żydów w okupowanych przez Niemców krajach. Relacjonował: Żydzi są wysyłani masowo z Niemiec na Łotwę i do Polski, gdzie są masakrowani z zimną krwią, dodając, że była to forma uboju ludzi.
Był to prawdopodobnie pierwszy moment, w którym fiński przywódca usłyszał o systematycznej eksterminacji Żydów. Relacje Kerstena okazały się więc niezwykle istotnym źródłem informacji o zbrodniach nazistowskich.
Kersten nie ograniczał się jedynie do rozmów z fińskimi władzami. Dzięki swoim kontaktom przekazywał informacje również aliantom. Utrzymywał między innymi kontakt z Abramsem S. Hewittem ze sztokholmskiego biura OSS (Office of Strategic Services) – organizacji będącej poprzedniczką amerykańskiej Central Intelligence Agency (CIA). W ten sposób stawał się cennym pośrednikiem w przekazywaniu wiadomości o sytuacji w III Rzeszy.
Ostatnie miesiące wojny i ocalenie więźniów
Pod koniec wojny Kersten zaaranżował niezwykle ważne spotkanie pomiędzy Himmlerem a Norbertem Masurem, przedstawicielem szwedzkiego oddziału Światowego Kongresu Żydów. Do rozmowy doszło w miejscowości Hartzwalde, zaledwie kilka kilometrów od obozu koncentracyjnego Ravensbrück.
Rezultatem tych negocjacji była decyzja Himmlera o oszczędzeniu życia około 60 tysięcy Żydów przetrzymywanych w nazistowskich obozach. Do ich wyzwolenia doszło dosłownie na kilka dni przed wkroczeniem wojsk alianckich.
Za swoje działania Kersten został uhonorowany. W grudniu 1945 roku Światowy Kongres Żydów przekazał mu list z podziękowaniami za uratowanie tysięcy osób skazanych na śmierć.
Powojenne życie i wspomnienia – Felix Kersten między legendą a kontrowersją
Po zakończeniu wojny Kersten starał się ugruntować swój wizerunek jako człowieka, który dzięki bliskości z Himmlerem uratował życie tysiącom osób. W swoich wspomnieniach, wydanych po raz pierwszy w języku angielskim w 1947 roku, podkreślał swoją rolę w wydarzeniach z lat 1940–1945. Wersja rozszerzona ukazała się w 1956 roku w Londynie, jako The Kersten Memoirs, 1940–1945, ze wstępem znanego historyka Hugha Trevora-Ropera.
Kersten przypisywał sobie m.in. zasługę w uratowaniu całej ludności Holandii przed planowaną deportacją do okupowanej przez Niemców Europy Wschodniej. W uznaniu tych działań w styczniu 1950 roku został odznaczony przez monarchię niderlandzką Orderem Orańskim-Nassau.
Jednak późniejsze badania, szczególnie prowadzone przez holenderskiego historyka Louisa de Jonga, wykazały, że masowy plan deportacji nigdy nie istniał, a część dokumentów przedstawianych przez Kerstena była sfałszowana. To podważyło jego wiarygodność i rozpoczęło debatę, czy był rzeczywiście wybawcą, czy raczej zręcznym autokreacjonistą.
Niezależnie od kontrowersji, archiwa szwedzkie potwierdzają, że Kersten odgrywał rolę mediatora w kontaktach Himmlera z hrabią Folke Bernadotte. To właśnie te negocjacje umożliwiły przeprowadzenie słynnej akcji „Białe Autobusy”, organizowanej przez Szwedzki Czerwony Krzyż, która w ostatnich tygodniach wojny uratowała setki obywateli Norwegii i Danii z obozów koncentracyjnych.
Kersten twierdził również, że uratował od deportacji fińskich Żydów. Wprawdzie historycy wskazują, że jego rola mogła być wyolbrzymiona, ale faktem jest, że fińskie władze korzystały z jego kontaktów z Himmlerem, licząc, że uda się w ten sposób złagodzić żądania niemieckie.
Po wojnie Kersten zamieszkał początkowo w Niemczech Zachodnich, a następnie w Szwecji. W 1953 roku uzyskał szwedzkie obywatelstwo, co symbolicznie odcięło go od przeszłości związanej z Niemcami i Finlandią. Zmarł w Hamm w Niemczech podczas wizyty w 1960 roku, mając zaledwie 61 lat.
Historia życia Kerstena, pełna dramatów, tajemnic i niejednoznaczności, szybko stała się inspiracją dla twórców literatury, filmu i teatru. Jego postać, balansująca między rolą bohatera a wątpliwym świadkiem historii, od lat fascynowała badaczy i artystów.
Pierwszym autorem, który szeroko opisał życie Kerstena, był francuski pisarz i dziennikarz Joseph Kessel. W 1960 roku opublikował książkę Człowiek z cudownymi rękami (L’Homme aux mains d’or), która przedstawiła masażystę Himmlera jako człowieka, który – używając swojej niezwykłej profesji – uratował życie tysiącom osób.
Na podstawie tej powieści powstaje obecnie pełnometrażowa adaptacja filmowa w reżyserii Orena Movermana, w której w rolę Kerstena ma wcielić się aktor Woody Harrelson.
Postać Kerstena pojawiła się również w kinie i teatrze:
- fiński reżyser Arto Koskinen pracując nad filmem dokumentalnym o Kerstenie, natrafił na archiwalne dowody wskazujące, że wiele fragmentów jego wspomnień jest mocno niewiarygodnych; swoje odkrycia opublikował także w formie serii podcastów,
- niemiecki reżyser Hans-Jürgen Syberberg umieścił Kerstena w monumentalnym filmie Hitler: film z Niemiec,
- w powieści Bogowie i diabły z 2014 roku Kersten występuje jako główny bohater, co świadczy o tym, że jego postać wciąż inspiruje współczesnych twórców,
- w radiowym słuchowisku Neville’a Watchursta A Vital Flaw, emitowanym na antenie BBC Radio 4 w 1994 roku (a później w BBC Radio 4 Extra w 2009 roku), rolę Kerstena odegrał aktor Martin Jarvis.
Kersten nie uniknął także parodii. Woody Allen sparodiował jego postać w książce Getting Even, w rozdziale zatytułowanym The Schmeed Memoirs. Autor stworzył fikcyjną historię fryzjera z czasów wojennych Niemiec, który – podobnie jak Kersten – pracował dla nazistowskich przywódców, w tym samego Adolfa Hitlera.
Postać Felixa Kerstena to przykład, jak jednostka stojąca pozornie na marginesie wielkiej polityki mogła znaleźć się w samym centrum historii. Jako osobisty masażysta Heinricha Himmlera Kersten zyskał dostęp do najważniejszych decydentów III Rzeszy. Wykorzystując swoje umiejętności i unikalną pozycję, pomagał ratować więźniów i przekazywał informacje aliantom.
Jednocześnie wiele jego relacji budziło wątpliwości i podejrzenia o koloryzowanie. To sprawia, że jego życiorys do dziś balansuje między legendą a faktem, między bohaterstwem a autokreacją.
Niezależnie od tych kontrowersji, Kersten pozostaje jedną z najbardziej intrygujących postaci XX wieku – człowiekiem, którego „cudowne ręce” mogły decydować zarówno o losie jednostek, jak i całych społeczności.
