Oddziały piechoty były potężnym filarem armii w starożytności. To właśnie na niej opierały się wszelkie wojska, kawaleria była raczej jedynie swego rodzaju dodatkiem, wykorzystywanym do przeprowadzenia ataku oskrzydlającego, a cały impet uderzenia wroga przechodził na oddziały piesze. Należy zwrócić uwagę, że to była taktyka stosowana w zasadzie przez wszystkie wojska.
Zdj. Wikimedia Commons
Praca niniejsza stanowić będzie studium uzbrojenia piechoty rzymskiej od początków istnienia republiki do końca istnienia Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Nie są to jednak sztywne ramy czasowe, ciężko bowiem pominąć pochodzenie poszczególnych typów broni, czy ogółem całkowite odcięcie się od okresu królewskiego, z którego wojskowość rzymska również czerpała. Dodatkowo pojawią się w niej informacje o elementach wyposażenia, które nie są bronią sensu stricto.
Podstawą tejże pracy będą opracowania: „Legionista Cezara. Studium uzbrojenia” B. Szubelaka, „Armia rzymska w okresie schyłku republiki: organizacja, uzbrojenie, taktyka” A. Graczkowskiego i „Armie świata antycznego” J. Warry’ego. Ważnym źródłem informacji odnośnie funkcjonowania broni i sposobu posługiwania się nią stanowią grupy rekonstrukcyjne.
Arma Peditum
W środowisku rekonstruktorskim mawia się, że ten kto ma tarczę już może walczyć. Nie tylko dlatego, że ochroni sobie głowę, ale też przede wszystkim dlatego, że tarczą można atakować. Często stanowiła jedyny element uzbrojenia ochronnego.
Rzymskie tarcze kojarzą nam się obecnie głownie ze SCUTUM. Nie był to jednak jedyny rodzaj tarczy używanej przez wojska Rzymu. Stosowano również tarcze zwane PARMA. Były to tarcze okrągłe znane w okresie Rzymu królewskiego i używane później, jednak raczej głównie przez jazdę, ze względu na swój rozmiar[1]. Scutum z kolei przyjęte było w VII w. p.n.e. od Galów[2]. Tarcza ta posiadała wypukły i lekko cylindryczny kształt. Robiona była z dwóch połączonych ze sobą (np. klejem wołowym) płyt drewnianych, bądź w późniejszym okresie kilku warstw (tworzyła się wówczas sklejka). Obijano ją dodatkowo skórą i płótnem lnianym, a rant tarczy pokrywano żelazną obręczą. Na środku tarczy znajdowało się umbo, które zasłaniało imacz i tym samym chroniło dłoń. Aby wzmocnić dodatkowo tarcze stosowano tzw. Spina, czyli grzbiet biegnący wzdłuż tarczy, najszerszy w środku i zwężający się ku brzegom[3]. Wymiary tarczy to około 1.2m na 0.75.
Sam wygląd scutum również ulegał przemianom. Od początku używania tej tarczy do panowania Augusta używano prostokątnej tarczy o zaokrąglonych bokach i rogach (w gwardii pretoriańskiej przetrwała do połowy II wieku jako tarcza ceremonialna). Należy sobie zdawać sprawę, że waga takiej tarczy była znaczna, bo nawet do 9 kg. Utrzymanie takiej tarczy w pozycji bojowej, czyli z ręką ugiętą w łokciu, żeby tarcza zasłoniła jak najwięcej ciała, było naprawdę trudne, podobnie jak wszelkie manewrowanie tak dużą i ciężką tarczą. Dla zmniejszenia wagi pod koniec I w. p.n.e. niejako odcięto górę i dół, zachowując jednak owalny charakter tarczy i przetrwało to do roku 2 połowy II wieku. Na początku I wieku usunięto spina, a umbo stało się bardziej okrągłe i guzowate. Około połowy I wieku tarcza przeszła kolejną modyfikację i stała się prostokątna (usunięto zaokrąglenie boków) i wzmocniono ją na rogach. Taki stan rzeczy utrzymywał się do ok. 200 roku. W połowie II wieku tarcza przeszła kolejną, ostatnią już modyfikację. Stała się po prostu owalem[4]. Na tarczach malowano różnego rodzaju wzory – dzikie zwierzęta, pioruny etc.
Zdj. Wikimedia Commons
Obok scutum jednym z najbardziej charakterystycznych elementów uzbrojenia ochronnego wojsk rzymskich był pancerz zwany lorica. Pierwsze pancerze rzymskie były lniane, potem zaczęto stosować również kirysy i inne pancerze płytowe. Po reformie Mariusza zaczęto odchodzić od zwyczajnego pancerza płytowego na rzecz innych, bardziej funkcjonalnych. Dużym powodzeniem cieszyła się lorica hamata (zwana także lorica serta[5]), czyli kolczuga, nazywana także pancerzem łańcuszkowym. Kolczugę robiono w splocie 4w1, czyli w jedno kółko wchodzą cztery inne. B. Szubelak pisze, że były wykonywane one ze stalowych kółek o grubości 7mm[6], A. Graczkowski zaś podaje rozpiętość 5-10mm oraz że były wykonywane z kółek pełnych (zamkniętych, sztancowanych) oraz otwartych, a łączono je poprzez zaginanie do zamknięcia tych drugich[7]. Ciężko się z tym zgodzić, tym bardziej, że wcześniej już opisał Szubelak, idąc za Conollym, że kółka były nitowane. Dodatkowo Szubelak pisze, że kolczuga nie chroniła zbyt dobrze przed kłuciem, jednak cięcia nie były jej straszne, a jeśli była długa do kolan, to dodatkowa ochrona krocza jest zbędna[8]. Niestety stwierdzenie to nie jest do końca prawidłowe. Obecnie produkowane kolczugi dla rekonstruktorów są zazwyczaj wykonane z kółek, których grubość mieści się w ramach podanych przez Graczkowskiego. Jak się okazuje kolczugi nitowane nie są w stanie wytrzymać cięcia bronią tępą, gdyż kółka, bądź nity po prostu pękają i robi się ubytek. Dziura powstała z braku choćby jednego kółka powoduje, że głownia miecza wchodzi weń bez problemu i nawet nie musi tracić impetu na rozrywanie kółek blokujących. Jeśli kolczuga byłaby wykonywana tak jak podaje Graczkowski, czyli z kółek zaginanych, stykanych, jej walory ochronne byłyby znikome. Ochrona krocza nie jest również wybitna, gdyż mocniejsze cięcie od dołu może spowodować podniesienie się kolczugi. Poza tym i tak można było podciąć kolana, w wyniku czego żołnierz pozostaje praktycznie bezużyteczny.
To może zacznę od początku i przemierzę analizując cały artykuł. Jeśli już mówimy o starożytności to nie KAWALERIA tylko jazda/konnica. Kawaleria pojawia się w XVIII wieku. Wszelkie wojska opierały się piechocie ? Wojska Hunów też ? Jazda była we wszelkich armiach dodatkiem ? Czy dodatkiem nazwać można jazdę perską, macedońskich hetairów, czy jazdę diadochów np. Antiocha III którą próbował od początku do końca rozegrać dwie wielkie bitwy: pod Rafią 217 pne i Magnezją 190 pne ? Jazda była pomocnicza w kontekście rzymskim, ale nie należy uogólniać tego jako tendencja całej epoki. Brak opisu tarczy owalnej używanej między innymi przez auxilia. 9 kg ? Skąd takie wyliczenia ? Ja zawsze spotykałem się z granicą 7kg. O jakie lniane chodzi ? Może o linothorax ? Kompletnie brak informacji na temat cardiophylax. Kirysy nie zostały wyparte/zlikwidowane. Lorica musculata wciąż była używana przez bogatych/wysoko postawionych, przykładem niech będzie rzeźba Oktawiana Augusta. Kolczuga czyli lorica hamata była pancerzem wytrzymałym i trudnym do rozerwania i poprzez pchnięcie i poprzez cięcie. Historyczne są tylko te nitowane, a one są bardzo wytrzymałe. By mieć pojęcie polecam zobaczyć filmiki na kanale youtube użytkownika ThegnThrand. Kolejnym dowodem niech będzie cena (duża) kolczugi i to że przez tyle wieków była używana przez legiony, a segmentata w porównaniu to tak na prawdę tylko „chwilę”. PANCERZ ŁAŃCUSZKOWY to żałosne tłumaczenie wprost z angielskiego i to nazwa niepoprawna. Po polsku mówi się „kolczuga”, „pancerz kolczy”. Wiązanie na szyi ? Żeby się udusił ? Odczuwanie ciężaru po części redukowane było przez pas. Łuska była droga ? Masz informacje jak w stosunku do kolczugi ? Lorica squamata to przede wszystkim mniej pracochłonny pancerz, łatwiejszy w wykonaniu, mniej wygodny i często łatwiejszy do sforsowania. Łuski łączone były także drutem i co ważne do skórzanego, bądź płóciennego podbicia. Galea to hełm skórzany ? Pierwsze słyszę. Autor uniknął wymienienia istotnej serii hełmów „imperialnych”- imperialno- italskie, imperialno- galijskie. Coolus różnił się od montefortino nie tylko nakarczkiem, ale także naczółkiem. Brak zarysowania tego iż coolus nie jedno ma imię i nie jeden kształt napoliczników, wyróżniających się od tych jakie występowały u montefortino. Grzebień był głównie ozdobą i to dość kłopotliwą bo często ulegał uszkodzeniom. Zastanawia mnie brak wspomnienia choć słowem o hełmie italo-korynckim, oraz attyckim widocznym np. na kolumnie Trajana. Osobiście optowałbym za słowem „balteus”, a nie „cingulum”. To bardziej precyzyjne określenie. Rozumiem że autor wspomina o pterugesie jako tych paskach nabijanych ćwiekami etc. Warto było wspomnieć o znaczeniu jakim ta część się cieszyła. Co więcej, używany był też pteruges ochronno-ozdobny taki jak w Grecji. Autor nie wspomniał słowem o subarmalis, czyli „wytłumienia” pod pancerzem bądź skórzanego, bądź zszytego z wielu warstw płótna. Jeśli chodzi o kolor tuniki to czerwony raczej nie był dominujący a kolor… płótna. Wynikało to z kosztów. Hasta używana była aż do reformy Mariusza przez Triarii, a od Oktawiana przez Auxilia. Wyrażenia Comminus/Emminus odnoszą się do odległości RZUTU pilum. Pilum ciężkie (Comminus) używane było na krótszy dystans, lżejsze (Emminus) na dalsze odległości. Zasięg rzutu pilum to 25-30m. Pilum nie zostało wyparte przez plumbatae. Pilum odeszło wyparte przez gaesum, spiculum czyli oszczepy bardziej „włóczniowate” i samą włócznię, lepiej przystosowaną do walki z jazdą niż oszczep-pilum. ŻADEN gladius nie był stworzony głównie do cięcia, KAŻDY gladius ma ostry, wyeksponowany sztych służący do pchnięć. Każdy rodzaj miecza gladius różni się od siebie. Moguncki wygląda ZUPEŁNIE inaczej niż Hispaniensis dla przykładu. Dziwi mnie brak wymienienia przez autora wszystkich typów: hispaniensis, pompeii, fulham, mainz. Przed wejściem gladius’a w użycie najprawdopodobniej używano mieczy greckiego pochodzenia takich jak: xiphos, kopis. Armia rzymska ewoluowała by stać się najbardziej skuteczna, a te zmiany dyktowane były przez warunki prowadzenia walki i samego przeciwnika. Względy ekonomiczne również miały duże znaczenie. Można by wymienić wiele czynników. Podsumowując, artykuł, aspirujący do dobrego i szczegółowego tak na prawdę jest słaby i nie precyzyjny. Autor wyraźnie niedokładnie korzystał z dostępnych materiałów i podchodził do nich za mało krytycznie. Mam wrażenie że nie zapoznał się z artefaktami archeologicznymi i typologiami uzbrojenia.