Przez ponad 1000 lat różne kultury andyjskie wykorzystywały przedmioty znane jako „khipus” (pisany również jako „quipu” i wymawiany jako „key-poo”) do zapisywania i przekazywania informacji.
Khipu były wykonane ze sznurków lub sznurów, z węzłami zawiązanymi w określone wzory. Naukowcy ustalili, że wiele z tych węzłów – choć nie wszystkie – służyło do kodowania danych liczbowych.
W opublikowanym nowym badaniu narysowano liczbowe połączenie między dwoma historycznie znaczącymi khipusami: pierwszym, największym, jaki kiedykolwiek odkryto, a drugim, jednym z najbardziej skomplikowanych.
Chociaż khipus był używany we wcześniejszych okresach, odegrał szczególnie istotną rolę w Imperium Inków, które trwało od około 1438 r. n.e. do jego podboju przez Hiszpanów w 1532 r. n.e.. Bez języka pisanego Inkowie polegali na khipusie jako podstawowym systemie komunikacji i prowadzenia dokumentacji.
Zazwyczaj wykonane z bawełny lub włókien pochodzących od wielbłądowatych – takich jak lamy, alpaki i wielbłądy – khipus mogły być barwione na różne kolory lub pozostawione w swoich naturalnych odcieniach. Niektóre khipus zawierały nawet włókna roślinne lub ludzkie włosy.
Tworzenie khipusa było wysoce wyspecjalizowanym rzemiosłem wykonywanym przez wyszkolonych ekspertów znanych jako „khipukamayuqs”. Rzemieślnicy ci dokonywali celowych wyborów dotyczących materiałów i projektu, w tym kolorów, kierunku przędzenia włókien i warstw, odstępów i rodzaju mocowań sznurka oraz układu i struktury węzłów.
Hiszpańscy kronikarze z okresu kolonialnego udokumentowali różnorodne zastosowania numeryczne khipu. Obejmowały one śledzenie zapasów magazynowych, przeprowadzanie spisów ludności oraz zarządzanie rejestrami podatków i danin.
Przez ponad sto lat naukowcy badali cechy khipu w nadziei na odkrycie wzorców poprzez ich wspólną analizę. W ostatnich dziesięcioleciach wysiłki te zostały wzmocnione przez digitalizację danych khipu, obecnie swobodnie dostępnych za pośrednictwem platform takich jak Open Khipu Repository i Khipu Field Guide.
Na potrzeby badań przeanalizowano dane z dwóch khipu odkrytych w północnym Chile, po raz pierwszy udokumentowanych w latach 70. przez etnomatematyczkę Marcię Ascher i antropologa Roberta Aschera. Jeden z nich jest największym znanym khipu, mierzącym ponad pięć metrów długości i zawierającym ponad 1800 sznurów. Drugi, mniejszy, ale bardzo złożony khipu, ma prawie 600 sznurków ułożonych w skomplikowane wzory.
Zaobserwowano, że oba khipu wykorzystywały czerwono-białe sznury „rozdzielające” do segmentowania grup, choć w różnych konfiguracjach. Większe khipu było podzielone na dziesięć grup, z których każda zawierała siedem sznurków. Z kolei mniejsze khipu zostało podzielone na siedem grup, z których każda składała się z dziesięciu linek, wraz z licznymi linkami pomocniczymi.
Po przeanalizowaniu i reorganizacji danych odkryto, że mniejsze, bardziej skomplikowane khipu służy jako podsumowanie i reorganizacja informacji zawartych w większym khipu. Zasadniczo oba khipu reprezentują te same dane, ale w różnych formatach.
Odkrycie to stanowi najbardziej złożoną relację liczbową zidentyfikowaną do tej pory między khipusami. Było to możliwe dzięki nowoczesnym narzędziom cyfrowym i dostępności szczegółowych zbiorów danych – zasobów, które nie były dostępne dla Marcii Ascher w latach 70.
Podczas gdy liczby w tych dwóch khipusach wyraźnie reprezentują liczenie i alokację, ich dokładny cel pozostaje tajemnicą. Dlaczego te same informacje miałyby być zapisywane w dwóch różnych formatach? Można jedynie snuć hipotezy.
Jedną z możliwości jest to, że większy khipu dokumentował zbieranie różnych roślin spożywczych od społeczności, podczas gdy mniejszy śledził ich dystrybucję – być może do potrzebujących lub do różnych magazynów. Obie perspektywy byłyby kluczowe dla ludzi, którzy korzystali z tych khipu.
Eksperci szacują, że tylko niewielka część khipusów stworzonych na przestrzeni dziejów przetrwała. Wiele z nich zostało utraconych z powodu upadku instytucji, które na nich polegały, zmian w metodach prowadzenia dokumentacji po hiszpańskim podboju oraz wyzwań związanych z przechowywaniem tekstyliów w niesprzyjającym klimacie.
Obecnie zachowało się około 1600 khipusów, głównie w kolekcjach w obu Amerykach i Europie. Jednak mniej niż połowa z nich została zachowana w formie cyfrowej w bazach danych badawczych.
Kontynuując digitalizację i analizę tych artefaktów, naukowcy mają nadzieję odkryć więcej informacji na temat użytkowania khipu i ustanowić nowe połączenia numeryczne, które pogłębią nasze zrozumienie starożytnych społeczeństw andyjskich.
Źródło: The Incas used stringy objects called 'khipus’ to record data—we just got a step closer to understanding them, phys.org [dostęp: 24.11.2024].
Fot. Inkaskie khipus z Muzeum Larco w Limie
