Kościół katolicki był w epoce średniowiecza jedną z najpotężniejszych instytucji, obejmujących swoimi wpływami większość Europy. Jednocześnie w wiekach średnich prowadzono wiele wojen, zarówno z wyznawcami innych religii, jak i między chrześcijanami, przez co władze kościelne musiały wypracować w tej sprawie stanowisko. Tak też się działo poprzez postanowienia soborów oraz synodów. Swoje opinie przedstawiali również teologowie, a także uczeni Kościoła. Niniejszy artykuł będzie starał się przybliżyć problem stosunku ludzi Kościoła do wojny w wiekach średnich.
Swoje stanowisko w stosunku do wojny Kościół musiał opracować dosyć wcześnie – już w starożytności. Od momentu pojawienia i rozpowszechniania się chrześcijaństwa religia ta przenikała do wszystkich warstw społecznych. Jej wpływu nie uniknęła także armia rzymska. Po ogłoszeniu edyktu mediolańskiego z 313 r. znacząco zwiększyła się liczba chrześcijańskich żołnierzy, aż w końcu w 416 r. cesarz Teodozjusz II zakazał służby w wojsku poganom. Aż do momentu wspomnianego edyktu mediolańskiego, gwarantującego wolność wyznania chrześcijanom, władze kościelne nie posiadały jednolitego stanowiska w sprawie służby wyznawców Chrystusa w armii. Potwierdzającym przykładem może być Tertulian (ur. pomiędzy 150 a 160, zm. 240), który w swoich dziełach początkowo dopuszczał służbę wojskową, ale tylko w ostateczności, by po jakimś czasie stwierdzić, iż służba wojskowa jest sprzeczna z nauką chrześcijańską. Niemniej warto zauważyć, iż nie istniał żaden oficjalny zakaz służby. Spora liczba męczenników powiązanych z wojskiem, na czele ze sławnym św. Walentym, mającym udzielać ślubu żołnierzom, jest najlepszym potwierdzeniem tego stanu.
Podwaliny pod późniejszy stosunek chrześcijan do wojny położył bez wątpienia jeden z Ojców Kościoła, św. Augustyn, żyjący na przełomie IV/V w. biskup Hippony. W swoich pismach wskazuje, iż nie da się całkowicie wyeliminować wojny z życia ludzkiego, gdyż ludzkość nigdy nie znajdzie się w sytuacji, w której nie będzie powodu, by sięgnąć po oręż. Warto zauważyć, iż św. Augustyn wprowadził pojęcie wojny sprawiedliwej , rozumianej jako walka o sprawiedliwość lub naprawienie krzywd. Ponadto stwierdza on, iż jeśli żołnierz podlega prawowitej władzy i zabija w jej imieniu, nie popełnia zbrodni. Biskup zdawał sobie sprawę ze skutków działań zbrojnych, także w czasie wojny sprawiedliwej, choć uważał, iż chrześcijaństwo jest w stanie zminimalizować jej skutki.
Kościół starał się realizować to zalecenie św. Augustyna, potępiając mordowanie kobiet i dzieci, a także sprzedawanie jeńców w niewolę, uznając, iż takie zachowanie może być tolerowane jedynie w czasie wojny z poganami. Przykładem jest tutaj list papieża Mikołaja I do niedawno nawróconych Bułgarów z 866 r., w którym stwierdza, że ich poczynania wynikały z niewiedzy, jednakże winni zajścia powinni odbyć pokutę. Sprawa pokuty jest zagadnieniem bardzo interesującym, gdyż spotykamy w tej dziedzinie niejednorodne stanowisko, m.in. arcybiskup Cantenbury Teodor (VII w.) nakazywał osobie, która zabiła podczas wojny 40 dni pokuty. Znane są także co najmniej dwa przykłady żądania przez Kościół pokuty powszechnej, tj. obowiązującej obie strony konfliktu. Miało to miejsce po bitwie pod Soissons z 923 r. oraz po bitwie pod Hastings z 1066 r.
Inną ciekawą kwestią jest sprawa służby wojskowej duchownych. Sobór chalcedoński z 451 r. zakazywał księżom i mnichom służby w wojsku, a synod z Tribur (895 r.) zakazywał nawet ofiarowania modlitw za duchownych, którzy zginęli w czasie wojny. Najazdy plemion pogańskich na państwa chrześcijańskie, m.in. Normanów czy Węgrów spowodowały militaryzację wyższego duchowieństwa. Przykładem jest tu duchowieństwo niemieckie, odgrywające niepośrednią rolę w armii cesarskiej w IX-X wieku. Oblicza się, że w latach 886-908 zginęło ośmiu niemieckich biskupów. Kulminacyjnym punktem militaryzacji duchowieństwa będzie okres wypraw krzyżowych i tworzenia w Ziemi Świętej nowego typu zakonów – zakonów rycerskich. Bardzo ciekawym faktem jest, iż idea zbawienia w wypadku śmierci za wiarę nie pochodzi z XI w., a więc okresu, w którym pierwsze wyprawy wyruszyły do Ziemi Świętej. Już papież Stefan II w VIII w. obiecywał odpuszczenie grzechów walczącym w imię Kościoła. Ostatecznie pod koniec XI w. ostatecznie ukształtowała się niezwykle ważna dla dalszych dziejów Europy koncepcja wojny świętej, będącej rozwinięciem nauki św. Augustyna, którą rozumiano jako walkę z wrogami chrześcijaństwa.
