3 kwietnia to dzień, w którym w 1948 roku wraz z uchwaloną w Kongresie USA ustawą rozpoczął się jeden z najbardziej spektakularnych programów pomocy gospodarczej w dziejach nowożytnego świata. Tego dnia oficjalnie zainaugurowano Plan Marshalla, którego nazwa pochodzi od jego pomysłodawcy, Georga Marshalla, ówczesnego sekretarza stanu USA. Łączna kwota, jaką Stany Zjednoczone przekazały krajom europejskim w latach 1948 – 1951 wyniosła 11,8 miliarda dolarów, co w przeliczeniu na dzisiejszą wartość amerykańskiej waluty opiewa na ponad 100 miliardów.
Wprowadzenie
72 lata temu George Marshall przedstawił na Uniwersytecie Harvarda plan pomocy ekonomicznej dla zniszczonych wojną krajów Europy.
W następnym roku program został oficjalnie uchwalony przez władze USA. W ciągu czterech lat Stany Zjednoczone przekazały państwom europejskim kwotę 11,8 miliarda dolarów, co stanowiło około 4,3% PKB USA z 1948 roku. Oficjalnym celem programu było jako najszybsze uzdrowienie sytuacji gospodarczej w Europie. II wojna światowa doprowadziła do niespotykanego dotąd ogromu strat ludnościowych oraz zniszczeń materialnych. Zaplanowane ludobójstwa hitlerowskich Niemiec i Związku Sowieckiego, oraz wieloletnie działania wojenne doprowadziły do śmierci około 40 mln osób z Europy, z czego ponad 50% stanowili mieszkańcy ZSRS. Ofiary wojny w przeważającej części składały się z ludzi w wieku produkcyjnym. Ogromne straty w sile roboczej oraz zniszczenia szeroko pojętego kapitału produkcyjnego (fabryki, maszyny, sprzęt) skutkowały istotnym zachwianiem możliwości wytwórczych europejskiej gospodarki. W momencie zakończenia wojny poziom produkcji przemysłowej w większości państw europejskich był ponad dwukrotnie niższy niż w 1939 roku, a spadek dochodu narodowego wyniósł w zależności od kraju od 10% (Francja) do nawet 50% (Austria)[1]. Amerykanie rozumieli, że w takich warunkach wpływy sowieckie w zrujnowanych krajach mogą być znacznie silniejsze. Zgodnie z Doktryną Trumana, w sytuacji gdy świat został podzielony na wolne kraje demokratyczne i komunistyczne dyktatury kierowane przez Związek Sowiecki, Stany Zjednoczone powinny wspierać „wszystkie wolne narody zmagające się z próbami zdominowania przez uzbrojone mniejszości lub siły zewnętrzne”, co w praktyce oznaczało ochronę narodów przed ekspansją ZSRS. Zatem kluczowa była szybka pomoc materialna oraz pokazanie narodom europejskim, że USA nie przechodzą do polityki izolacji, tak jak po I wojnie światowej. George Marshall oraz przedstawiciele USA nigdy nie stwierdzili wprost, że program jest w jakikolwiek sposób skierowany przeciwko Kremlowi lub innym państwom będącym pod wpływem ZSRS. Dlatego do rozmów na temat proponowanej pomocy gospodarczej została zaproszona również Moskwa i pozostałe kraje bloku wschodniego. Wykluczenie byłego sojusznika aliantów dałoby wyraźny sygnał, że to USA swoją polityką prowadzą do bipolaryzacji i podziału świata. Z drugiej strony, autorzy planu byli pewni, że ZSRS zrezygnuje z udziału w programie dzięki czemu USA nie zostaną obarczone winą za celowe pogarszanie stosunków pomiędzy krajami, a amerykański kongres łatwiej zaakceptuje finansową pomoc dla Europy. W lipcu 1947 roku kraje strefy sowieckiej oficjalnie odmówiły przyjęcia oferty Stanów Zjednoczonych, a moment ten przyjmuje się jako początek zimnej wojny. Ostatecznie siedemnaście państw europejskich zostało objętych programem (Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Holandia, Irlandia, Islandia, Jugosławia, Luksemburg, Niemcy Zachodnie, Norwegia, Portugalia, Szwecja, Turcja, Włochy, Wielka Brytania), [2], które utworzyły Europejską Organizację Współpracy Gospodarczej (OEEC, z wyłączeniem Jugosławii), co również dało początek procesowi integracji europejskiej. Największymi beneficjentami Planu Marshalla była Wielka Brytania (około 24% wszystkich przekazanych środków), Francja (21%), Włochy (11%) i Niemcy (11%).
Tabela 1 – Dystrybucja środków przekazanych krajom europejskim w ramach Planu Marshalla[3] [4]
Panuje obecnie powszechne przekonanie, że bez Planu Marshalla odbudowa powojenna przebiegałaby znacznie wolniej, ekspansja Związku Sowieckiego mogła nie być powstrzymana, a Europa trudniej zmagałaby się z problemami społecznymi, gospodarczymi i politycznymi. Niektórzy badacze zwrócili uwagę, że programowi nadano wagę niemalże mitologiczną, a jego sukces jest w zasadzie niepodważalny[6]. Czy tak jest jednak w rzeczywistości? Poniższe krótkie opracowanie ma na celu spojrzenie z dwóch perspektyw na Plan Marshalla – od strony ekonomicznej i politycznej. Podjęta została również próba odpowiedzi na pytanie czy „mitologia” Planu Marshalla jest uzasadniona, czy też jest to historia programu pomocowego, którego skuteczność, w przeciwieństwie do wygłaszanych opinii zwolenników, była niewielka.
Efekty ekonomiczne Planu Marshalla
Ocena skutków wprowadzenia Planu Marshalla i obliczenia jak kształtowałaby się gospodarka Europy bez tej pomocy pozostaje trudna, ponieważ bardzo ciężko jest porównać specyficzną sytuację państw europejskich po zakończeniu wojny do innego, nawet w części podobnego, przykładu z historii. Faktem jest, że dynamika wzrostu w 1947r. spadła w porównaniu do 1946r. oraz przyspieszyła w następnym roku, w okresie rozpoczęcia programu Marshalla. Kolejne dwie dekady to okres nieustannego rozwoju praktycznie w całej Europie, co historycy i obserwatorzy łączyli z utrzymującymi się pozytywnymi efektami programu[7]. Wzrost dobrobytu na kontynencie europejskim przypisywano zatem przez lata w dużej części amerykańskiemu napływowi środków finansowych i materialnych. Jednak dzięki wykorzystaniu nowoczesnych metod ilościowych ekonomiści próbowali wyodrębnić Plan Marshalla jako tylko jeden z czynników, które miały wpływ na post-wojenny rozwój gospodarczy Europy. Wyniki badań ekonomicznych są częściej bardziej sceptyczne w ogłaszaniu sukcesu programu, niż komentarze jego zwolenników.
Pomimo powszechnego twierdzenia, że udzielona przez USA pomoc była na tyle duża, że istotnie przyczyniła się do ożywienia europejskiej gospodarki, rzeczywista skala napływu środków do odbiorców oscylowała na umiarkowanym poziomie około 2 – 2,5% ich zsumowanego PNB w czteroletnim okresie[8] i w żadnym kraju nie przekroczyła 5% rocznego PKB[9]. Zatem rozmiar wsparcia finansowego nie był aż tak znaczący, szczególnie w połączeniu z faktem, że nawet w czasie największego transferu środków, finansowały one nie więcej niż 20% nakładów brutto na środki trwałe.
Ponadto w momencie rozpoczęcia programu w 1948 roku Europa w znacznej części odbudowała zniszczony kapitał produkcyjny i już znajdowała się na ścieżce dynamicznego wzrostu. Analizując wzrost PKB w głównych krajach uczestniczących w programie obserwujemy, że już w 1947 roku (przed rozpoczęciem transferu środków) większość z nich zanotowała gwałtowny wzrost produkcji (z wyjątkiem Wielkiej Brytanii). Nie widać również korelacji pomiędzy wielkością otrzymanych środków a zmianą PKB. Wielka Brytania, która była największym beneficjentem charakteryzowała się najniższym wzrostem produkcji (należy dodać, że większość pomocy finansowej Wielka Brytania przeznaczyła na spłatę długu publicznego z czasów wojny), z kolei Niemcy, które otrzymały znacznie mniejszą część, wyraźnie wyprzedzały praktycznie wszystkie pozostałe państwa w całym okresie. Podobnie Austria, w czasie wojny będąca częścią Rzeszy Niemieckiej, była odbiorcą tylko 4,8% środków z programu Marshalla, a jej PKB wyrażone w dolarze międzynarodowym w latach 1948 – 1950 rosło w granicach 15-20%[10]. Z drugiej strony zauważalny jest spadek tempa wzrostu gospodarczego po zakończeniu programu, co może świadczyć o tym, że wsparcie finansowe było skuteczne w zakresie przyspieszenia rozwoju produkcji, jednak nie miało charakteru stałego i długotrwałego[11].
Wykres 1 – Zmiana PKB wśród sześciu największych odbiorców środków finansowych z Planu Marshalla w latach 1947 – 1955[12]
Dane o produkcji przemysłowej również potwierdzają, że już w 1947r. większość krajów zachodnioeuropejskich osiągnęła wyniki oscylujące w okolicy poziomu z 1938 roku lub nawet wyższe. Znaczna część infrastruktury przemysłowej (fabryki, linie energetyczne, trakcje kolejowe, drogi, itd.) została już w tym czasie odbudowana, a możliwości wytwórcze europejskiej gospodarki dynamicznie odbiły się po zakończeniu działań wojennych[13]. Wyjątek stanowiły państwa Osi, gdzie odbywało się większość działań wojennych, przez co skala zniszczeń była wyraźnie wyższa.
Tabela 2 – Indeksy produkcji przemysłowej w krajach Europy Zachodniej uczestniczących w programie Marshalla (1938 = 100)[14]
Po uruchomieniu Planu Marshalla obserwujemy jednak wzrost indeksu produkcji przemysłowej praktycznie w każdym kraju we wszystkich latach. Łączny wzrost indeksu krajów OEEC w latach 1947 – 1951 wyniósł imponujące 55%. Nawet z wyłączeniem najbardziej zniszczonych wojną Niemiec wynik na poziomie 37% w ciągu pięciu lat jest bardzo wysoki. Jak duży wpływ na te rezultaty miał Plan Marshalla? Porównując wariację wzrostu produkcji przemysłowej przed i po rozpoczęciu programu, okazuje się, że bezpośrednie efekty nie są jednoznaczne. Łączna europejska produkcja przemysłowa (bez ZSRS) między 1946 a 1947 rokiem zwiększyła się o 15%, rok później o 16%, a pomiędzy 1948 i 1949 rokiem o 14%. Dlatego całościowo ekonomiści nie zanotowali wyraźnej różnicy w rozwoju przemysłowym w momencie, kiedy Stany Zjednoczone zaczęły transferować środki pomocowe do Europy[15].
Na podstawie powyższych danych zasadne są trzy wnioski:
- przekazane środki w stosunku do wielkości gospodarek europejskich były relatywnie nieduże,
- wsparcie w ramach Planu Marshalla nie było optymalnie rozdystrybuowane pod względem zapotrzebowania danego kraju (kraje bardziej zniszczone otrzymały mniejszą ilość),
- wpływ środków na wzrost produkcji w różny sposób oddziaływał w poszczególnych krajach.
Jak wskazano powyżej, pomoc finansowa wynosiła mało imponujące 2 – 2,5% zsumowanego PNB odbiorców w latach 1948-1951. Taka ilość nie mogła w zasadniczy sposób wpłynąć na przyspieszenie rozwoju gospodarczego. Oczywiście pomogła w odciążeniu zadłużonych budżetów czy w nakładach na inwestycje, jednak jej efekt nie spowodował rewolucji. Odnośnie punktu 2), dystrybucja pieniędzy mogła nie być optymalna, ponieważ państwa, które zdążyły w ciągu dwóch lat po wojnie odbudować zniszczony przemysł otrzymały więcej środków niż te, które były najdotkliwiej zniszczone (Niemcy, Austria). Wydaje się, że program pomocowy powinien być skonstruowany tak, żeby proporcjonalnie więcej przeznaczać tam, gdzie potrzeby inwestycyjne lub importowe są wyższe. Nie istnieje również jednoznaczna korelacja między sumą otrzymanego wsparcia a wzrostem gospodarczym – państwa należące do Osi cechował najszybszy wzrost PKB oraz produkcji przemysłowej, a przekazano im mniej pieniędzy.
Skoro skala programu w rzeczywistości nie była wysoka oraz bardzo trudno jest znaleźć silną relację między ilością środków, które wpłynęły a wzrostem gospodarczym, czemu powszechnie Plan Marshalla jest pokazywany jako wzorowy przykład programu pomocowego? Odpowiedź na to pytanie to zmiany prawne i instytucjonalne, jakie zaszły w wyniku jego wprowadzenia. Jako największą zaletę Planu od strony ekonomicznej powinniśmy traktować pozytywny wpływ na zmianę instytucjonalną w krajach europejskich w kierunku otwarcia rynku, silnie obciążonego regulacjami z czasów wojny i gwałtowny zwrot w kierunku gospodarki wolnorynkowej. Spowodowały to warunki, które były wymagane przez USA, żeby otrzymać pomoc w ramach Planu Marshalla. Były to m.in.: zbalansowanie budżetu, uwolnienie regulowanych cen, obniżenie wydatków publicznych oraz likwidacja wciąż obowiązujących regulacji handlowych, np. limitów eksportowych i importowych. Każdy kraj-odbiorca musiał podpisać bilateralną umowę ze Stanami Zjednoczonymi, gdzie zobowiązywał się do wypełnienia norm, w zamian za otrzymanie pomocy finansowej[16]. Dla administracji Trumana było to istotne, ponieważ władze europejskie nie podążały w każdym przypadku drogą wolności gospodarczej. Przykładowo w Wielkiej Brytanii po zakończeniu wojny, wybory wygrała Partia Pracy, której przedstawiciele z własnej inicjatywy nie przeprowadziliby reform wolnorynkowych, a byli głównie zajęci nacjonalizowaniem różnych gałęzi przemysłu. We Włoszech do połowy 1947 roku funkcjonował rząd koalicyjny, w którym za budżet centralny odpowiadał komunistyczny minister, a po wyborach we Francji w 1946 roku okazało się, że najliczniejszą reprezentację posiadała Francuska Partia Komunistyczna. I rzeczywiście, polityka gospodarcza krajów europejskich była nastawiona na kontynuację interwencjonizmu, rozpoczętego w czasie wojny. Powszechne w wielu gospodarkach kontrole cenowe (szczególnie we Francji i Włoszech) w postaci cen maksymalnych skutkowały brakiem odpowiedniej podaży dóbr przez producentów i gospodarstwa rolne, którzy nie chcieli sprzedawać po cenach niższych niż rynkowe. Niedobór żywności, który wystąpił w 1947 roku nie był wynikiem wyłącznie niesprzyjających warunków pogodowych, lecz był efektem oporu wytwórców w dostarczaniu produktów na rynek.Utrzymywanie cen maksymalnych prowadziło w następnej kolejności do inflacji, ponieważ podaż pieniądza rosła szybciej niż kontrolowane administracyjnie ceny niektórych kluczowych dóbr konsumpcyjnych. Rozwijał się również czarny rynek, gdzie konsumenci mogli po normalnych cenach nabyć brakujące oficjalnie produkty, co z kolei odczuwał negatywnie budżet, z powodu braku wpływu dochodów podatkowych z tytułu tych transakcji[17].
Wymienione powyżej przykłady i skutki interwencjonizmu administracji rządowej w procesy gospodarcze były dostrzegane przez władze USA, które stawiały na otwarte i nieregulowane rynki oraz promowanie wolnego handlu między krajami. Istotne były reformy, dzięki którym kraje europejskie powrócą na ścieżkę wzrostu i ich rynki z powrotem staną się dostępne dla międzynarodowego handlu. I rzeczywiście, po ogłoszeniu Planu, komunistyczni ministrowie w rządach Francji i Włoch zostali zdymisjonowaniu, a odpowiednie wolnorynkowe uchwały przyjęte. Dzięki wypełnieniu warunków otrzymania wsparcia zyskały nie tylko USA, poprzez dostęp do rynku europejskiego, lecz głównie kraje Europy Zachodniej, gdzie nastąpiły trwałe i pozytywne zmiany prawne oraz instytucjonalne, które przyczyniły się do utrzymującego się w kolejnych latach wzrostu gospodarczego.
Plan Marshalla z perspektywy politycznej
Po zakończeniu II wojny światowej, Stany Zjednoczone zrozumiały, że nie mogą przejść w izolację, tak jak po I wojnie światowej, ponieważ ekspansja sowiecka stanowi zbyt duże zagrożenie dla ich interesów. Zniszczona po wojnie Europa była podatna na socjalistyczną filozofię, zapewniającą o powszechnym dobrobycie i równości, stąd m.in. tak wysokie poparcie partii komunistycznych i lewicowych w krajach zachodnich. Władze USA wiedziały, że Stalin chciałby rozszerzyć strefę swoich wpływów jak najdalej na zachód Europy. Spora część społeczeństw krajów europejskich ufała lokalnym partiom komunistycznym podążającym za linią stalinizmu i będącymi lojalnymi wobec Moskwy. Potwierdzają to powojenne wyniki wyborów m.in. we Francji, Włoszech lub Belgii[18] oraz częste wychwalanie sowieckiego dyktatora, gospodarki centralnie sterowanej i siły Armii Czerwonej, która pokonała nazistowskie Niemcy na wschodnim froncie. W celu ekspansji Stalin prawdopodobnie nie zdecydowałby się na rozwiązanie militarne, jednak wszystkie inne środki były przez niego wykorzystywane, takie jak propaganda, czy wsparcie finansowe dla partii i organizacji komunistycznych. A zachodnie partie komunistyczne nie ukrywały swoich sympatii i planów. Liderzy partii komunistycznych z Francji i Włoch w 1949 roku otwarcie przyznali, że powitaliby jako wyzwolicieli armię sowiecką w przypadku jej inwazji na kraje zachodnioeuropejskie[19]. Taka sytuacja była niebezpieczna dla Amerykanów i dla ich bezpieczeństwa narodowego, ponieważ groziła utratą dostępu do przynajmniej części rynków zbytu w Europie. Gospodarka USA była silnie uzależniona od tych rynków i potrzebowała ich w celu sprzedaży nadwyżki produkcji. W najbardziej ekstremalnym negatywnym scenariuszu administracja USA wyobrażała sobie, że Stany Zjednoczone od krajów bloku komunistycznego w Europie będzie dzielił tylko Ocean Atlantycki, co dodatkowo z militarnego punktu widzenia byłoby wyjątkowo niebezpieczne. Zatem Plan Marshalla stanowił środek zapobiegawczy Stanów Zjednoczonych w celu zabezpieczenia swoich interesów w Europie Zachodniej oraz zatrzymania rozwoju idei komunistycznej.
Program Marshalla wpisywał się idealnie zarówno w politykę USA zgodną z Doktryną Trumana mającą na celu zatrzymanie ekspansji komunizmu jak i klimat zimnowojennych zmagań. Uczestnictwo w programie wiązało się z ujawnieniem faktów na temat gospodarki, więc od początku było wiadomo, że ZSRS się na to nie zgodzi i nie przystąpi do OEEC. Problem oskarżenia USA, że to one przyczyniają się do podziału Europy został zatem oddalony. Jednocześnie Stany Zjednoczone, prawdopodobnie z pełną świadomością, poświęciły pozostałe państwa, w których po wojnie stacjonowała Armia Czerwona. Dopiero po rozpoczęciu Planu Marshalla Stalin zdecydował się na całkowite zlikwidowanie wszystkich istniejących demokratycznych sił z podporządkowanych sowietom krajów. Benn Steil w swojej nowej książce The Marshall Plan: Dawn of the Cold War, argumentuje, że przed rozpoczęciem rozmów o pomocy ze strony USA, ZSRS nie planowało wprowadzenia aż tak ścisłego reżimu w państwach bloku wschodniego. To Plan Marshalla był według autora zapalnikiem, który spowodował, że Stalin i podporządkowane mu marionetkowe władze komunistyczne brutalnie rozprawiły się z jakąkolwiek pozostałą opozycją. Jednocześnie Stany Zjednoczone mogły zaakceptować taki rozwój sytuacji, ponieważ najważniejsza dla administracji Trumana była wolna Europa Zachodnia i poświęcenie Polski lub Czechosłowacji nie było za to wysoką ceną[20].
Jak zatem powinniśmy oceniać Plan Marshalla na polu politycznym? Program przyczynił się do osiągnięcia sukcesu w reintegracji Niemiec do wspólny europejskiej, a także położył podwaliny pod przyszłą współpracę Europy. Zbudował fundamenty dla powstania NATO (1949 rok) i Unii Europejskiej (1951 – Europejska Wspólnota Węgla i Stali). Są to bez wątpienia jego ogromne zalety. W tym sensie, mimo, że skala środków w wartościach liczbowych nie była oszałamiająca, to pozytywnym efektem Planu od strony politycznej był początek procesu integracji krajów Europy Zachodniej. Ponadto, najważniejszy chyba skutek programu był natury psychologicznej. Amerykanie dali gwarancję bezpieczeństwa i stabilności. Pokazali, że nie odejdą w izolację, i że trwale zostaną partnerem Europy. Wpływ komunistów został również znacznie ograniczony w całym regionie Europy Zachodniej, a partie komunistyczne istotnie straciły na popularności. W zasadzie już na początku lat 50 jedynymi krajami, gdzie komunistyczny ruch pozostawał relatywnie silny (~20% poparcia społecznego) były Francja i Włochy[21].
Podsumowanie
Na podstawie powyższej analizy można przyjąć, że beneficjentami Planu Marshalla były zarówno kraje Europy Zachodniej oraz Stany Zjednoczone, a program był motywowany nie tylko celami ekonomicznymi, ale również politycznymi. Zatrzymanie ekspansji Związku Sowieckiego w Europie było najważniejszym problemem dla administracji prezydenta Trumana. Udało się to osiągnąć kosztem krajów Europy Wschodniej, które znalazły się pod całkowitą dominacją ZSRS. Podział świata na dwie części stał się faktem – kraje demokratyczne pod przywództwem Stanów Zjednoczonych oraz blok komunistyczny, będący zaprzeczeniem jakichkolwiek wartości demokratycznych i liberalnych. Polska, okrutnie doświadczona w czasie II wojny światowej, znalazła się w strefie sowieckiej, gdzie brutalna dyktatura na wzór stalinowski dławiła wszelkie inicjatywy wolnościowe. Plan Marshalla przypieczętował taki stan, przyczynił się także do rozpoczęcia zimnej wojny. Kraje zachodnioeuropejskie miały możliwość wykorzystania środków finansowych, co pomogło im wejść na drogę długotrwałego wzrostu gospodarczego i rozwoju. I nie mówimy wyłącznie o sferze materialno – finansowej, która w ostatecznym rozrachunku nie była aż tak istotna, jak się powszechnie uważa (biorąc pod uwagę relację środków do PNB krajów OEEC). Po pierwsze, reformy prawne, niezbędne do wzięcia udziału w programie, zlikwidowały protekcjonistyczne bariery rynkowe. Po drugie, Europa otrzymała potwierdzenie, że Stany Zjednoczone nie przejdą w izolację. Ten efekt psychologiczny ogromnie wpłynął na poczucie stabilności. Przedsiębiorstwa zaczęły inwestować. Rządy mogły uporządkować budżety, nie dopasowując ich tylko do potrzeb militarnych czy reglamentacji produktów. Po trzecie, otwartość rynków i integracja krajów umożliwiła rozwój handlu, dzięki czemu zyskiwała każda zaangażowana strona.
Czy zatem zasadne jest aż takie wychwalanie tego programu? Na to pytanie możemy znaleźć przynajmniej kilka odpowiedzi. Biorąc pod uwagę cel powstrzymania destruktywnego pochodu komunizmu można prawdopodobnie odpowiedzieć, że był w jakimś stopniu skuteczny. Z drugiej strony, jak argumentował Benn Steil, Plan mógł doprowadzić do ustanowienia reżimów na wzór stalinowski we wszystkich krajach bloku wschodniego. Czy bez programu Marshalla Stalin nie wprowadziłby bezwzględnych dyktatur w tych krajach? Tego nie wiemy, jednak możemy sądzić, że tak, co pozostaje jednak tematem na oddzielną analizę. Z kolei czy Plan był skuteczny od strony ekonomicznej? Na pewno wspomógł gospodarki europejskie w odbudowie powojennej, jednak przekazane przez USA pieniądze nie były kluczowym czynnikiem wzrostu w krótkim i długim okresie. W dłużej perspektywie istotne były strukturalne zmiany gospodarek w kierunku otwartych i wolnych rynków, których początkiem były wymagane przez Stany Zjednoczone reformy.
Konrad Donczew
Bibliografia:
Crafts N., The Marshall Plan: A Reality Check, University of Warwick, Working Paper Series Nr 49, Sierpień 2011.
Eichengreen B., Bradford De Long J., The Marshall Plan as a Structural Adjustment Program, Październik 1991.
Eichengreen B., Uzan M., The Marshall Plan: economic effects and implications for Eastern Europe and the former USSR, Economic Policy, Kwiecień 1992.
Kaliński J., Zarys historii gospodarczej XIX i XX w., Wydawnictwo Efekt, Warszawa 2001.
Leffler M.P, Why the Marshall Plan Worked, Review essay, wydanie lipiec/sierpień 2018, www.foreignaffairs.com.
OECD, The Marshall Plan – Lessons Learned for the 21st Century, Edited by Eliot Sorel and Pier Carlo Padoan, OECD 2008.
Romerstein H., The World Peace Council and Soviet “Active Measures”, The Hale Foundation, CIA.
Sassoon D, The Rise and Fall of West European Communism 1939-48, Contemporary European History
Vol. 1, No. 2, Cambridge University Press, Lipiec 1992.
Tucker J.A., The Marshall Plan Myth, The Free Market 15, nr 9, Wrzesień 1997.
Przypisy:
[1]Kaliński J., Zarys historii gospodarczej XIX i XX w., Wydawnictwo Efekt, Warszawa 2001, str. 195-198.
[2]Ibidem, str. 208.
[3]OECD, The Marshall Plan – Lessons Learned for the 21st Century, Edited by Eliot Sorel and Pier Carlo Padoan, OECD 2008, str.14.
[4]Maddison A, Historical Statistics for the World Economy: 1-2003 AD, dostęp: 06.04.2019.
[5]Zmiana PKB wg dolara międzynarodowego (ang. international dollar lub Geary-Khamis dollar) – umownej waluty służącej do wyrażania realnego poziomu PKB, z wyeliminowaniem wpływu różnic w poziomach cen pomiędzy krajami.
[6]Tucker J.A., The Marshall Plan Myth, The Free Market 15, nr 9, Wrzesień 1997.
[7]Eichengreen B., Uzan M., The Marshall Plan: economic effects and implications for Eastern Europe and the former USSR, Economic Policy, Kwiecień 1992, str. 14-15.
[8]Ibidem, str. 15.
[9]Crafts N., The Marshall Plan: A Reality Check, University of Warwick, Working Paper Series Nr 49, Sierpień 2011, str. 13.
[10]Należy zaznaczyć, że otrzymane przez Austrię wsparcie finansowe w stosunku do wielkości swojej gospodarki było największe wśród sześciu głównych odbiorców, co jednak może być równoważone przez większą skalę zniszczeń wojennych.
[11]Eichengreen B., Uzan M., The Marshall Plan: economic effects and implications for Eastern Europe and the former USSR, Economic Policy, Kwiecień 1992, str. 48-49.
[12]Maddison A, Historical Statistics for the World Economy: 1-2003 AD, dostęp: 06.04.2019.
[13]Eichengreen B., Bradford De Long J., The Marshall Plan as a Structural Adjustment Program, Październik 1991, str. 2.
[14]Eichengreen B., Uzan M., The Marshall Plan: economic effects and implications for Eastern Europe and the former USSR, Economic Policy, Kwiecień 1992, str. 17.
[15]Ibidem, str. 19.
[16]Eichengreen B., Bradford De Long J., The Marshall Plan as a Structural Adjustment Program, Październik 1991, str. 10.
[17]Eichengreen B., Uzan M., The Marshall Plan: economic effects and implications for Eastern Europe and the former USSR, Economic Policy, Kwiecień 1992, str. 35-41.
[18]Sassoon D, The Rise and Fall of West European Communism 1939-48, Contemporary European History
Vol. 1, No. 2, Cambridge University Press, Lipiec 1992,str. 152-153.
[19]Romerstein H., The World Peace Council and Soviet “Active Measures”, The Hale Foundation, CIA, str. 8.
[20]Leffler M.P, Why the Marshall Plan Worked, Review essay, wydanie lipiec/sierpień 2018, www.foreignaffairs.com.
[21]Sassoon D, The Rise and Fall of West European Communism 1939-48, Contemporary European History
Vol. 1, No. 2, lipiec 1992,Cambridge University Press.T
