Model rzymskiej rodziny z pater familias[1] na czele jest lepiej bądź gorzej znany większości społeczeństwa europejskiego. Jednakże inne wielkie cywilizacje również opierały się na rodzinie jako podstawowej komórce społecznej. Jak zatem kształtował się model rodziny w Starożytnym Egipcie?
Zagadnienie rodziny w Egipcie jest o tyle trudne do opracowania, że nie dysponujemy obecnie źródłami, które mogłyby dostatecznie szczegółowo wyjaśnić, jak funkcjonowała ówczesna rodzina. Badacze opierają się na szczątkowych informacjach, często zawartych w starożytnych tekstach czysto literackich, a także na swoistych tezach, które wysuwają w oparciu o logiczne przesłanki wynikające pośrednio lub bezpośrednio z innych źródeł. Warto tu zaznaczyć również, że często w źródłach występują znaczne rozbieżności co może utrudniać ustalenie rzeczywistego obrazu staroegipskiej rodziny. Nim rodzina powstała musiało zostać (co oczywiste) zawarte małżeństwo. Wskazuje się, że zasadniczo o małżeństwie decydowały osoby o większej władzy czy to rodzinnej czy w pewnym sensie służbowej. Jednakże do głosu dochodzili niekiedy także sami zainteresowani tj. zakochani. Można sobie zatem bez trudu wyobrazić skrajny przypadek, że to władca wskazywał „właściwe partie” dla swoich dworzan. Samo zawarcie małżeństwa było zdecydowanie aktem bardziej prawnym aniżeli religijnym, tym niemniej nie jest moim zdaniem możliwe, by było ono całkowicie laickie. W źródłach można natknąć się opisy czynności związanych z obrządkiem, jednak są one bardzo ubogie. Co do prawnego charakteru małżeństwa należy zaznaczyć formalizm tej instytucji, co przejawia się między innymi przez fakt zawierania kontraktu poprzedzającego małżeństwo.[2] Ta swoista intercyza określała szereg kwestii związanych z małżeństwem, w tym sprawę posagu. Zresztą sama czynność zawarcia małżeństwa miała miejsce przed uprawnionym urzędnikiem.
Konieczne jest także zwrócenie uwagi na obrządek przeniesienia żony z domu rodziców do domu męża. Nie jest pewne jak to przebiegało, niemniej wskazuje się, że kobieta podążała z rodzinnym orszakiem, a mężczyzna wychodził od swego domu, by spotkać ją w drodze. Pierre Montet wysnuwa również przypuszczenie, że nim małżonkowie mogli pozostać sami, odbywała się uczta weselna, której wystawność zależna była od majętności rodzin.
Istotną kwestią było to, kto mógł zawrzeć małżeństwo. Tutaj co do zasady panowała swoista dowolność, zatem nie były niczym niezwykłym małżeństwa krewnych. Istnieje przekonanie, że nie były zawierane małżeństwa pomiędzy rodzeństwem, co nie dotyczyło jednak faraonów. Władca był uosobieniem najwyższego prawa[3], zatem nawet jeżeli istniałyby przepisy zakazujące tego typu związków, to panujący mógł je w stosunku do siebie uchylić.
Studiując kwestie związane z mężem i żoną dostrzega się pewne rozbieżności. Można znaleźć informacje jakoby kobieta była wcieleniem nikczemności i posiadaczką samych najgorszych cech, a mężczyzna był wzorem cnót. Rzeczywistość jednak przedstawiała się nieco inaczej. Otóż mąż poza żoną miał prawo do posiadania nałożnic, które chociaż były w prawach nieco mniej ograniczone niż żona, mogły zamieszkiwać w domostwie męża. Kobieta nie dysponowała taką swobodą i w jej przypadku jakiekolwiek cielesne obcowanie z mężczyzną innym niż mąż oznaczało zdradę oraz skazaniem na karę śmierci.
Kobieta w Egipcie była postacią niesamowicie ważną, dlatego ograniczając do minimum opis mężczyzny, skupię się na kobiecie, odbiegając nieco od tematyki rodziny sensu stricto. Nie można pominąć faktu, że Egipcjanki miały znaczną swobodę co stanowiło pewną odmienność w stosunku do reszty starożytnego świata. Otóż kobiety (w tym także żona) uczestniczą w spotkaniach towarzyskich na równych prawach […][4]. Oczywiście kobiety zamężne i posiadające dzieci zwykle się nimi zajmowały, chociaż i to nie jest do końca tak oczywiste z uwagi na fakt, iż w zależności od pozycji społecznej kobiety, były w tym niekiedy wyręczane przez piastunki. Swoboda kobiety przejawiała się też w możliwości wykonywania różnorakich prac i to nie tylko w obrębie gospodarstwa domowego czy handlu. Mogły być aktywne zawodowo na wszelkich polach. Wiele kobiet pełniło funkcje religijne; znamy też kobiety noszące tytuły takie jak: „gubernator”, „sędzia” […] „wezyr” […] przynajmniej pięciokrotnie na przestrzeni dziejów na tronie faraonów zasiadała kobieta. [5]
Popiersie Hatszepsut – władczyni Egiptu
Fot. Wikimedia Commons
Sporym przywilejem i przejawem szacunku dla kobiet, dla żony w szczególności, był zakaz ubliżania żonie. Za popełnienie takiego czynu groziła surowa kara. Oczywiście istniała też ciemna strona, bowiem mężczyzna mógł kobietę bić, jednak musiał czynić to rozsądnie, zachowując umiar.
Egipskie rodziny dążyły do tego, aby mieć liczne potomstwo, przy czym najbardziej upragnionym dzieckiem był syn. Wszystkie dzieci, tak od żony jak i konkubin wychowywały się razem. Szczególnie ważną kwestią po urodzeniu było nadawanie dziecku imienia. Począwszy od bardzo krótkiego imienia jednosylabowego, poprzez słowo określające pewne okoliczności, które towarzyszyły narodzinom czy w końcu imię, za pośrednictwem którego dziecko było oddane pod patronat któregoś z bogów. Samo nadanie imienia nie było dostatecznie doniosłym aktem z prawnego punktu widzenia, bowiem imię urodzonego należało zarejestrować u uprawnionego do tego urzędnika. Jak podaje Pierre Montet w Egipcie funkcjonował Dom Życia, gdzie prawdopodobnie dokonywano między innymi rejestrowania urodzeń, małżeństw i zgonów[6]. Istotną role odgrywał horoskop przedstawiany po urodzeniu, którego interpretacja często wpływała na całe przyszłe życie dziecka. Los przepowiedziany był z zasady nieuchronny, niemniej starano się zapobiegać ziszczeniu złych znaków dzięki pomocy różnorakich talizmanów.
Najmłodsze dzieci zwykle wychowywały się pod okiem matki, ale bogate kobiety często korzystały z pomocy odpowiedniej służby. Wskazuje się, że w okresie najmłodszych lat dzieci biegały nago, dopiero po osiągnięciu określonego wieku ubierano je stosownie do płci. Kładziono duży nacisk na kształcenie oraz wychowanie. Uważano, że dzieci powinny być posłuszne i rozważne, a także wykazywać szacunek wobec obojga rodziców. Co zaś się tyczy kwestii edukacji to jak twierdzi Hermann A. Schlögl: uczniów wybierano spośród bystrych dzieci w wieku od 5 do 10 lat.[7]
Pisarz – przedstawiciel wykształconych obywateli egipskich
Fot. Wikimedia Commons
Podstawowymi umiejętnościami, które nabywali uczniowie było oczywiście pisanie, czytanie oraz liczenie, jednakże staroegipska edukacja była o wiele bardziej rozbudowana i pozwalała młodym obywatelom na nabycie wiedzy z rozmaitych dziedzin, tak z zakresu nauk o charakterze przyrodniczym jak i społecznym (np. wiedza prawnicza). Chociaż nie można stwierdzić czy w dostępie do edukacji istniały istotne ograniczenia ze względu na pochodzenie to zwykle bywało tak, że dzieci chłopskie uczyły się pod okiem rodziców tego, co stosowne było dla praktykowania uprawy ziemi czy hodowli zwierząt. Nie było jednak żadnych przeszkód, by biedne dzieci mogły podjąć naukę, a nawet stawać się znaczącymi urzędnikami (Hermann A. Schlögl podaje jako przykład urzędnika imieniem Setau).
W moim odczuciu istotnym elementem rodziny były zwierzęta domowe. Egipcjanie zasadniczo trzymali cztery rodzaje zwierząt, tj. psy, małpy, koty (choć nie od samego początku) oraz gęsi nilowe. Psy były zwierzętami, które obdarzano wielkim szacunkiem. Broniły one człowieka bądź pomagały mu w pracy (psy pasterskie). Pies był w Starożytnym Egipcie uznawany za stworzenie wierne i pomocne. Miał w domostwie swoje miejsce, co więcej istnieją dowody, że psy były otaczane czcią po swej śmierci i chowane z hołdami. Małpa z kolei była zwierzęciem, które ludzi rozweselało i zabawiało. Trzymano je powszechnie na dworach jako zwierzęta bardziej rozrywkowe aniżeli użyteczne.
Kot, który współcześnie stanowi swoisty symbol Egiptu Starożytnego aż do czasów Średniego Państwa nie zdołał się, o ile nam wiadomo, zadomowić w ludzkich siedzibach.[8]Jednakże, kiedy został udomowiony, otoczono go czcią podobną jak psa, a być może i większą.
Mumia kota
Fot. Wikimedia Commons
Udomowienie kota było istotne zwłaszcza ze względów praktycznych. Jako, że zwierzę to łowi myszy, więc człowiek mógł z jego pomocą ochronić swoje zapasy przed zniszczeniem.
Ostatnim z trzymanych zwierząt domowych, o znaczeniu bardziej rozrywkowym niż praktycznym była gęś. Nie jest jasne dlaczego była ona traktowana jako zwierzę domowe, jednakże przekazy stanowią, że miała ona pozycję znacznie wyższą aniżeli innego rodzaju domowe ptactwo.
Można zatem zauważyć, że zwierzęta domowe nie spełniały wyłącznie roli użytkowej, ale także rozrywkową, co może sugerować, że egipska rodzina podchodziła do zwierząt bardziej jak do dostarczycieli rozrywki aniżeli jedynie pomocników domostwa stanowiących w pewnym sensie narzędzia gospodarstwa domowego. Zresztą nie sposób nie zauważyć, studiując literaturę dotyczącą kraju faraonów, jak ważną pozycję zajmowały zwierzęta, będące częstokroć wykonawcami woli boskiej (było tak przykładowo w przypadku, gdy zabił kogoś krokodyl).
Ważne znaczenie dla rodziny miał dom, był to bowiem swoisty azyl małżonków i ich potomstwa. Same domostwa egipskie były zróżnicowane zależnie od statusu społecznego właścicieli, zatem nie jest możliwe dokonanie jednolitego opisu domostwa w sposób syntetyczny, biorąc pod uwagę, że to nie domostwa jako takie, a rodzina jest tematem niniejszego artykułu. Bogate warstwy społeczeństwa zasiedlały domy o wielkiej powierzchni, które miały przypominać pałace. Domy biedniejszych warstw społecznych były odpowiednio skromniejsze, zbudowane stosownie do funduszy jakimi dysponował właściciel domu. Zwykle siedziby ludzkie były otoczone ogrodami, często bardzo okazałymi. Przed domem znajdowały się spichlerze i zabudowania gospodarskie. Niektóre domostwa miały piwnice bądź służące jako miejsce relaksu tarasy. Dachy domów były płaskie i pełniły różnorakie funkcje, począwszy od lokalizacji dla kuchni poprzez obszar służący do zabaw dziecięcych, aż do miejsca wypoczynku podczas szczególnie ciepłych nocy. Często przy domach ulokowane były studnie, z których czerpano wodę. Niezależnie od tego jaki był dom gospodarza, zawsze zabezpieczano go przed wszelkimi niepożądanymi gośćmi jak węże czy też szczury, a ponadto starano się by był on możliwie najwygodniejszy. Podobnie jak domy tak i ich wyposażenie różniło się zależnie od stopnia zamożności właściciela.[9] Istniały również pewne wytyczne sanitarne mówiące o tym w jaki sposób prowadzić w domu szeroko pojęte czynności porządkowe. Pierre Montet wysuwa także tezę jakoby istniały regulacje, które obejmowały usuwanie śmieci i ścieków z domostw przez władze publiczne, jak zaznacza nie ma jednak na to udokumentowanych dowodów.
Poza rodziną w domu zamieszkiwała służba oraz niewolnicy. Obie kategorie należy rozróżnić biorąc pod uwagę kryterium wolności, bowiem służący mógł w dowolnej chwili zrezygnować ze służby i zająć się innym zajęciem, niewolnik natomiast takiej możliwości nie miał. Nie było również przeszkód, by ze służby zwolnił wolnego służącego pan domu. Niewolnikami natomiast byli zazwyczaj cudzoziemcy pochwyceni podczas działań wojennych. Oni byli traktowani znacznie surowiej aniżeli służba, nie mieli także możliwości samodzielnego porzucenia służby. Jedyną możliwością uzyskania wolności było wyzwolenie niewolnika przez pana. Podsumowując należy zaznaczyć, że rodzina w najszerszym tego słowa znaczeniu to żona, mąż, konkubina, dzieci, zwierzęta dom i służba różnego typu, chociaż tak naprawdę nie musiały wystąpić wszystkie z tych elementów, by zaistniała rodzina. Najważniejsi są małżonkowie i dom oraz dzieci.
Rodzina w Starożytnym Egipcie to twór zagadkowy, którego zbadanie czy nawet opisanie nastręcza wiele trudności. Niewątpliwie rodzina taka, jaką przedstawiają nam źródła jest wyłącznie pewną wizją, bowiem nie jest możliwe, żeby wszystko funkcjonowało idealnie. Nietrudno zauważyć pewne cechy takie jak te, że kobieta ma być wierna, dzieci posłuszne a domostwo zadbane. Moim zdaniem to, co zachowało się do naszych czasów, ten obraz perfekcyjnej rodziny był swego rodzaju jest jedynie zabiegiem, który miał pokazać innym cywilizacjom jak doskonała jest kultura egipska. Zasadniczo nie ukazuje się cech, które nie są chwalebne, a jeśli już się je pokazuje to wraz z metodą ich zwalczania. Taki zabieg miał na celu właśnie pokazanie wielkości cywilizacji. Aby wszystko funkcjonowało prawidłowo w państwie, przede wszystkim musi dobrze funkcjonować to, co jest podstawą społeczeństwa, a zatem rodzina.
Artur Pięta
Bibliografia:
Fletcher Joann (tłum. Maciej G. Witkowski) Egipt życie, legendy, sztuka, Warszawa 2009
Kuryłowicz Marek Prawa Antyczne. Wykłady z historii najstarszych praw świata, Lublin 2006
Montet Pierre (tłum.E.Bakowska) Życie codzienne w Egipcie w epoce Ramessydów XIII – XII w.p.n.e., Warszawa 1964
Rozwadowski Władysław Prawo Rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł, Poznań 1992
Schlögl Hermann A. (tłum. A.Gadzała) Starożytny Egipt. Historia i kultura od czasów najdawniejszych do Kleopatry, Warszawa 2009
Szczudłowska Albertyna (red.) Starożytny Egipt, Warszawa 1978
Przypisy:
[1]W prawie rzymskim określa się tak zwierzchnika rodziny którego władzy podlegali pozostali członkowie rodziny agnatycznej.
[2]A.Szczudłowska (red.) Starożytny Egipt, Warszawa 1978 s.219
[3]M. Kuryłowicz Prawa Antyczne. Wykłady z historii najstarszych praw świata, Lublin 2006 s.37
[4]J.Fletcher (tłum. Maciej G. Witkowski) Egipt życie, legendy, sztuka, Warszawa 2009 s.34
[5]Ibidem s. 34
[6]P. Montet (tłum.E.Bakowska) Życie codzienne w Egipcie w epoce Ramessydów XIII – XII w.p.n.e., Warszawa 1964 s.55
[7]H.A. Schlögl (tłum. A.Gadzała) Starożytny Egipt. Historia i kultura od czasów najdawniejszych do Kleopatry, Warszawa 2009 s.110
[8]P.Montet op.cit. s.61
[9]A. Szczudłowska op.cit. s.219
