W środkowym Egipcie mniej więcej w połowie drogi między Tebami a Memfis wznosiło się niegdyś miasto zwane Achetaton (z j. egipskiego „Horyzont Atona”), które dzisiaj stanowi jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych w całym Egipcie. Co się wydarzyło w XIV w. p.n.e. w Tebach? Jakie siły doprowadziły do opuszczenia dotychczasowej stolicy religijnej? Jaki heretyk dopuścił do zapuszczenia państwowych świątyń i pomników najważniejszych bóstw?
Odpowiedzi na powyższe pytania przybliżają nas do faraona XVIII dynastii – Amenhotepa IV, który w piątym roku swojego panowania wywrócił dotychczasowy porządek kraju, za co został wymazany z historii Egiptu. W egiptologii zjawisko to otrzymało miano rewolucji amarneńskiej.
(…) Kiedy wschodzisz na widnokręgu wschodnim, urodą swoją napełniasz świat cały. Tyś jest piękny, i wielki, i lśniący, wznosisz się ponad całym światem, a promienie twoje obejmują wszystkie krainy, wszystko coś stworzył (…).[1]
Echnaton
Rządy Amenhotepa III zapisały się w historii jako pełne splendoru. W trakcie 38 lat panowania król wznosił nowe gmachy, zawierał militarne sojusze i przyjmował trybuty, które regularnie napływały do kraju w postaci bogactw z egzotycznych miejsc.
Jego prawowitym następcą był pierworodny syn o imieniu Totmes, który jednak nie dożył wstąpienia na tron, umierając jeszcze w wieku młodzieńczym. O księciu Amenhotepie źródła milczą aż do momentu objęcia przez niego władzy. Na początku w ciągu pierwszych 5 lat panowania król posłusznie dokończył budowle zapoczątkowane przez swojego ojca i przystąpił do wznoszenia nowych założeń.
Nie było niczym dziwnym, że faraon rozbudowuje świątynię Amona-Re w Karnaku – postępowali tak wszyscy królowie począwszy od okresu Nowego Państwa, jednak działania Amenhotepa IV były o tyle nietypowe, że skupiały się wyłącznie na zewnątrz świętego przybytku poza jego wschodnim murem.
Na pustej równinie powstało kilka budowli, w tym świątynia o nazwie Gempaaton (z j. egipskiego: „Aton został znaleziony”), różniąca się od dotychczasowych przybytków, przede wszystkim tym, że jej główną część stanowił odkryty dziedziniec otoczony kolumnadą[2].
Nie poświęcono jej Amonowi, ani bóstwom z nim związanym, tylko widzialnej tarczy słonecznej – Atonowi. W kraju nad Nilem kult Atona nie był rzeczą zupełnie nową. Ze źródeł archeologicznych wiadomo, że Amenhotep III przyjął tarczę za symbol w czasie swojego pierwszego jubileuszu sed, jednak jeszcze wtedy nikt nie przypuszczał jak daleko ten kult się rozwinie i jakiego rodzaju skutki spowoduje.
Wkrótce król zmienił imię własne z Amenhotep (z j. egipskiego: „Amon jest zadowolony”) na Echnaton („Użyteczny Atonowi”) i uczynił z Atona bóstwo państwowe. W ikonografii zaczęło ono być ukazywane jako tarcza słoneczna, z której „wychodzą” życiodajne promienie zakończone ludzkimi dłońmi, obdarzając królewską rodzinę pomyślnością.
Skoro kult Amona został jawnie odrzucony, Echnaton musiał również porzucić dotychczasową stolicę – Teby, w której koncentrowała się największa ilość świątyń mu poświęconych.
Achetaton – Horyzont Atona
Miejsce, w którym Echnaton postanowił wybudować nową stolicę dla kraju znajdowało się w środkowym Egipcie, w pobliżu współczesnej wioski o nazwie Amarna. Do niezasiedlonego nigdy przedtem obszaru żaden kult nie rościł sobie praw.
Być może fakt ten jeszcze bardziej zachęcił ekscentrycznego króla do wyboru tak dogodnego i łatwego do obrony terenu. Achetaton zlokalizowano w obrębie pustynnego zakola powstałego wskutek cofnięcia się wapiennych urwisk, które do tego miejsca ciągnęły się wzdłuż całego wschodniego brzegu Nilu.
Choć odludne i dziewicze, posiadało dostęp do zaplecza w postaci rozległych, żyznych terenów zalewowych znajdujących się na przeciwległym brzegu. Nowa stolica powstała w bardzo krótkim odcinku czasowym.
Budowa miasta od podstaw w tak szybkim tempie była możliwa przez wprowadzenie bardziej produktywnego stylu pracy, jakim okazało się wynalezienie talatatów – kamiennych bloków o wymiarach 52,5 x 25 cm, których waga oscylowała wokół 70 kg. Od tego momentu jedna osoba była w stanie nieść pojedynczy kamienny blok, co potwierdzają źródła ikonograficzne.
Całe terytorium przyszłego Achetaton zostało wytyczone serią 16 stel wykutych w zboczach, które zawierały królewskie dekrety. W dzisiejszych czasach obiekty te otrzymały miano tzw. stel granicznych.
Miasto powstało zgodnie z ustalonym wcześniej planem, który ograniczał się głównie do królewskich budowli. Połączono je ze sobą tzw. Traktem Królewskim, który stanowił ceremonialną oś biegnącą równolegle do Nilu.
Ze scen reliefowych zawartych w grobowcach dostojników wiadomo, że król przemierzał trakt na rydwanie w otoczeniu straży. Być może codzienny przejazd monarchy symbolizował wędrówkę Atona jako tarczy słonecznej po niebie i tym samym zastąpił powszechne święta religijne.
Zważywszy na chaotyczny układ domów należących do poddanych, plątaninę uliczek i zaułków, projekt urbanistyczny Echnatona ewidentnie obejmował jedynie główne gmachy publiczne.
Achetaton – ogólna charakterystyka
Na północnym skraju miasta znajdował się Pałac Przybrzeżny z koszarami gwardii wraz z budynkiem administracyjnym i grupą rezydencji należących do doradców władcy. Całość tworzyła Miasto Północne.
Podążając na południe, między Miastem Północnym a Północnym Przedmieściem, znajdował się pojedynczy, odizolowany od reszty budynek – tzw. Pałac Północny. W jego środkowej części zidentyfikowano duże zagłębienie, które w przeszłości interpretowano jako zatopiony ogród.
Obecnie uważa się, że był to rodzaj studni stanowiącej źródło wody dla roślin rosnących w północno-wschodnim narożniku pałacu. Znaleziska archeologiczne ujawniają również fakt, iż na terenie założenia hodowano zwierzęta i wytwarzano biżuterię.
Na południu od niego rozciągały się główne dzielnice mieszkalne, zwane obecnie Północnym Przedmieściem. Dalej na południe lokalizowało się Miasto Centralne, będące religijnym i administracyjnym sercem całego miasta. W tym miejscu rozmieszczono trzy najistotniejsze budowle umiejscowione pod kątem prostym względem siebie.
Największą z nich była Wielka Świątynia Atona, a zaraz po niej Wielki Pałac, który łączył się mostem przerzuconym nad drogą z budowlą o umownej nazwie Dom Króla. Bezpośrednio za Wielkim Pałacem rozciągała się tzw. Mała Świątynia Atona. Świątynie poświęcone Atonowi, podobnie jak tebańskie Gempaaton, składały się z ciągu odkrytych dziedzińców, na których w rzędach wznosiły się zapełnione żywnością dla Atona stoły ofiarne.
Obszar poza tymi największymi obiektami zajęty został przez liczne, oddzielone od siebie wąskimi uliczkami ceglane budynki, które usytuowano w rzędach. Ze stemplowanych cegieł wiadomo, że pierwotnie mieściło się tutaj Biuro Korespondencji Faraona, co zdają się potwierdzać gliniane tabliczki, znane powszechnie jako listy amarneńskie, znalezione właśnie w tym miejscu.
Za tą grupą budynków rozciągała się druga, o nieco innej orientacji niż główne budowle, grupa dużych, prostokątnych założeń wykonanych z cegieł. Badacze zidentyfikowali to miejsce jako dzielnice o charakterze militarnym lub policyjnym, co tylko potwierdza fakt, że po państwowym przewrocie król musiał zadbać o wewnętrzne bezpieczeństwo w szczególny sposób.
Oprócz powyżej wymienionych w skład Miasta Centralnego wchodziły także: konwencjonalne domy, piekarnia oraz wille osób znanych z imienia. Na południe od Miasta Centralnego rozciągało się Główne Miasto Północne, Główne Miasto Południowe oraz Południowe Przedmieście.
Najbardziej odizolowanymi budowlami całego miasta, na jego południowym krańcu były, jak się przypuszcza, dwie świątynie solarne poświęcone kobietom z rodziny królewskiej: Kom el-Nana oraz Maru-Aten.
Ostatnim elementem miasta, o którym trzeba wspomnieć, jest wschodnia krawędź skalnego zakola, w którym wykuto 43 skalne grobowce należące do dworzan Echnatona. Wyróżnia się w nich dwie grupy: grupę północną oraz grupę południową. Pomiędzy nimi, w wąskiej dolinie, znajduje się grobowiec królewski – splądrowany i zniszczony jeszcze w starożytności.
Achetaton – porzucenie i odsłonięcie
Świetność miasta trwała zaledwie jedno pokolenie. Echnaton zmarł z niewiadomych przyczyn ok. 1336 roku p.n.e., i już kilka miesięcy po wstąpieniu na tron jego małoletniego syna – Tutanchamona, Egipt powrócił do dawnych wierzeń, przywracając utraconą cześć Amonowi i przenosząc stolicę na powrót do Teb.
Achetaton opuszczono, zaś jego kamienne struktury rozebrano i ponownie użyto w innych budowlach, m.in. przy budowie tebańskich założeń w czasach panowania Ramzesa II pół wieku później.
Kiedy w XVIII wieku na egipską ziemię przybyły wojska Napoleona Bonaparte, obszar dawnego Achetaton zamieszkiwała współczesna ludność. Ludzie od pokoleń żyli w sąsiedztwie pozostałości z cegieł mułowych nie wiedząc, czego były częścią w epoce faraonów.
To właśnie w tym czasie powstał pierwszy, częściowy plan dawnego miasta opublikowany w Description de l’Égypte wykonany przez badaczy, którzy towarzyszyli cesarzowi w jego podróży.
Prace w Amarnie prowadzone są nieprzerwanie od XIX wieku przy użyciu coraz to lepszych metod badawczych. Stanowisko skupia archeologów z całego świata, którzy eksplorując, dokumentując i zabezpieczając przywracają dawną świetność Achetaton.
Bibliografia:
- Arnold D., The Encyclopaedia of Ancient Egyptian Architecture, London 2003.
- Andrzejewski T., Dusza Boga Re, Warszawa 1967.
- Tyldesley J., Nefertiti. Słoneczna królowa Egiptu, Warszawa 2003.
- Wilkinson R.H., The Complete Temples of Ancient Egypt, Nowy Jork 2000.
- Wilkinson T., Powstanie i Upadek Starożytnego Egiptu, Poznań 2011.
- Home – Amarna Project [dostęp: 26.11.24]
- History of Research at Amarna, Department of Archaeology [dostęp: 26.11.24].
Fot. Jedna ze stel granicznych w pobliżu Achetaton ukazująca Echnatona z rodziną w trakcie składania ofiar Atonowi
[1]Wielki Hymn do Atona, Andrzejewski
[2] Sercem każdej egipskiej świątyni było sanktuarium pełniące funkcję „domu boga”, które przed rządami Echnatona, stanowiło najskrytszy i najbardziej oddalony element przybytku pogrążony w całkowitej ciemności.
Olga Ignatowska
