25 rocznica tragedii na Placu Tiananmen

Brama Niebiańskiego Spokoju, górująca na olbrzymim placem, była świadkiem wielu ważnych wydarzeń największego i najbardziej zaludnionego państwa na świecie.

Plac Tiananmen, czyli Plac Niebiańskiego Spokoju, to największy plac publiczny na świecie (800x300m) stanowiący centrum Pekinu, stolicy Chin. Z Placu przez Bramę Wspierającą Niebo, zwaną po chińsku Chengtianmen, wchodzi się do Zakazanego Miasta, czyli Starożytnego Pałacu cesarskiego dynastii Ming i Qing. Brama wraz z placem powstały w 1417 roku, za panowania cesarza Yongle z dynastii Ming. Początkowo miała kształt typowego paifangu, czyli tradycyjnego elementu architektury chińskiej. Była kilkakrotnie niszczona i odbudowywana, a dzisiejszą formę przyjęła w okresie panowania dynastii Qing w XVII wieku i nadano jej znaną dzisiaj nazwę Brama Niebiańskiego Spokoju.

Z tarasu na szczycie bramy Mao Zedong 1 października 1949 ogłosił powstanie Chińskiej Republiki Ludowej. Podczas obchodów świąt państwowych zasiadają na nim najwyżsi przedstawiciele władz.

Pod koniec lat 60-tych XX wieku brama była w bardzo złym stanie. Na polecenie premiera Zhou Enlaia, w latach 1969-1970, zasłonięto ją rusztowaniami i w tajemnicy rozebrano, po czym odbudowano przy użyciu tradycyjnych technik i materiałów.

Nad głównym wejściem bramy od 1949 roku zawieszony jest ogromny portret Mao Zedonga. Po śmierci Józefa Stalina w 1953 r. czasowo, zamiast Mao, wywieszono jego portret, zaś po śmierci Mao w 1976 roku, na znak żałoby, zamiast portretu, zawieszono czarno-białe zdjęcie. Kilkakrotnie dochodziło do prób zniszczenia portretu – oblewano go farbą, m.in. w 1989 roku, a w 2007 roku doszło do próby jego podpalenia.

Tradycja zawieszania na bramie portretów i sloganów sięga czasów wcześniejszych, niż powstanie Chińskiej Republiki Ludowej. Od 1925 r. nad wejściem wisiał portret Sun Jat-sena, pierwszego prezydenta Chin, twórcy Kuomintangu i do śmierci faktycznego przywódcy, a następnie Czang Kaj-szeka (od 1945), zaś w okresie japońskiej okupacji Pekinu pod dachem zawieszono hasło „Zbudujmy Nowy Porządek we Wschodniej Azji”.

Brama Niebiańskiego Spokoju, górująca na olbrzymim placem, była świadkiem wielu ważnych wydarzeń tego największego i najbardziej zaludnionego państwa na świecie.

W okresie cesarstwa odgrywała rolę łącznika między Zakazanym Miastem, a światem zewnętrznym. Z jej szczytu spuszczano na sznurze, w dziobie rzeźbionego feniksa, cesarskie edykty, ogłaszano wyniki egzaminów państwowych i żegnano ekspedycje wojskowe. Raz do roku z lewej części bramy cesarski urzędnik przeprowadzał rewizję wyroków śmierci, które napływały do Pekinu; w przypadku zatwierdzenia kary wykonywano ją na miejscu. Sam cesarz pojawiał się na bramie bardzo rzadko; jeśli już to następowało, towarzyszył mu kilkutysięczny zastęp.

Aż do 1911 r. Chiny, czyli Państwo Środka, pozostawały cesarstwem. Ale przez cały XIX wiek szarpane były wewnętrznymi walkami, a coraz słabsza władza ostatnich cesarzy z dynastii Qing nie potrafiła zapewnić spokoju w kraju olbrzymich przestrzeni, gdzie ścierały się wpływy nie tylko krajów sąsiednich, jak Japonia i Rosja, ale i krajów europejskich – Francji i Niemiec. Gdy w 1908 roku, po śmierci cesarza Guanxu, a potem cesarzowej Cixi, na tronie osadzono 2-letniego Puyi wszystko zaczęło się rozsypywać. W 1911 wybuchło powstanie w Wuchangu, które zapoczątkowało rewolucję chińską. W Nankinie zgromadzenie przedstawicieli zrewolucjonizowanych prowincji proklamowało Republikę Chińską i wybrało Sun Jat-sena na tymczasowego prezydenta. 12 lutego 1912 r. opublikowano edykt o detronizacji dynastii Qing i proklamowano republikę, która z różnymi zawirowaniami przetrwała aż do 1945 r.

Następne lata też nie były dla Chin łaskawe, wieloletnie rządy Mao Zedonga, rewolucja kulturalna, banda czworga, wszystko to odcisnęło piętno na ludziach, na gospodarce chińskiej oraz na kulturze.

W latach 1950-1952 przeprowadzono w Chinach reformę rolną, dzieląc między 300 mln chłopów 47 mln ha ziemi, znacjonalizowano własność japońskiej, niemieckiej biurokracji kuomintangowskiej i towarzystw zagranicznych. Nie znacjonalizowano własności burżuazji chińskiej. Rządząca Komunistyczna Partia Chin planowała łagodne przejście od kapitalizmu do socjalizmu. W ciągu 15-18 lat zamierzano przeprowadzić wstępną industrializację kraju oraz kolektywizację rolnictwa, nacjonalizację przemysłu i handlu, ale towarzysz Mao był niecierpliwy i chciał to zrobić dużo szybciej. W 1958 r. zainicjował politykę przyspieszonych przemian, znaną jako „wielki skok”, ale próba uzyskania znacznego przyrostu produkcji stali przez wytapianie jej w małych, prymitywnych piecach oraz tworzenie komun ludowych spowodowała gwałtowne pogorszenie się sytuacji gospodarczej i klęskę głodu. Próbowano więc dalej ręcznie sterować olbrzymią gospodarką, ale doprowadziło to jedynie do podziału w kierownictwie KPCh. Zwolennicy reform skupili się wokół Liu Shaoqi, od 1959 przewodniczącego ChRL, oraz Deng Xiaopinga, sekretarza generalnego KC i wicepremiera, przeciwnicy – wokół Mao Zedonga. W 1966r. przewagę uzyskali zwolennicy Mao Zedonga, którzy ogłosili „rewolucję kulturalną”, a Liu Shaoqi i Deng Xiaopinga odsunięto od władzy. Rządy w Chinach przejęło niewielkie grono osób skupionych wokół Mao Zedonga i mianowanego jego zastępcą marszałka Lin Biao. Władzę w terenie przejęło wojsko. „Rewolucja kulturalna” zdezorganizowała życie kraju i spowodowała ogromne ofiary w ludziach. W 1969 r. doszło do chińsko-sowieckich starć nad rzeką Ussuri.

Po śmierci Lin Biao w 1971 r. premier Zhou Enlai podjął próbę częściowej rezygnacji z celów „rewolucji kulturalnej”, wspartą przez Deng Xiaopinga, który od 1973 r. został ponownie wicepremierem. Ich usiłowania spotkały się ze sprzeciwem radykalnej frakcji w kierownictwie partii. Po śmierci Zhou Enlaia w styczniu 1976 r. premierem został Hua Guofeng. W kwietniu 1976r. na Placu Tiananmen doszło do pierwszych w ChRL masowych wystąpień ludności, z żądaniem porzucenia polityki budowania komunizmu i walki klasowej, wysuwanych przez Mao Zedonga. Deng Xiaopinga kolejny raz odsunięto od władzy.

Po śmierci Mao Zedonga we wrześniu 1976 r. zaostrzyła się walka w kierownictwie KPCh. Usunięto przywódców frakcji radykalnej, skupionej wokół Jiang Qing, wdowy po Mao Zedongu, i całą tzw. bandę czworga. Na zjeździe KPCh w 1981 r. dokonano krytycznej oceny dorobku Mao Zedonga i potępiono „wielki skok” oraz „rewolucję kulturalną”. Jednakże kierownictwo KPCh nie mogło sobie pozwolić na całkowite potępienie Mao, jak to miało miejsce w ZSRR po śmierci Stalina. W Chinach nie funkcjonował nikt, do czyjego dorobku można by się odwołać, z pominięciem Mao Zedonga, i dlatego pozostał on w Chinach ważnym symbolem ideowym. Dla Chińczyków liczą się przede wszystkim jego zasługi: zjednoczenie kraju po paśmie wojen domowych i niedopuszczenie do uzależnienia Chin od Związku Radzieckiego.

Reformom wewnętrznym towarzyszyły zmiany w polityce zagranicznej. Już na przełomie lat 60-tych i 70-tych ChRL zaczęła stopniowo wychodzić z izolacji. W 1971 r. zajęła miejsce Tajwanu w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. W latach 70-tych ożywiły się kontakty z USA. W 1979 r. oba kraje nawiązały stosunki dyplomatyczne. W latach 80-tych nastąpiła normalizacja stosunków z ZSRR.

W 1977 r. na stanowisko wicepremiera i wiceprzewodniczącego KC powrócił Deng Xiaoping i przewagę zdobyli zwolennicy odejścia od „rewolucji kulturalnej”, a najważniejsze stanowiska państwowe objęli opowiadający się za reformami Zhao Ziyang, premier do 1987 roku, i Hu Yaobang, przewodniczący i sekretarz Komitetu Centralnego KPCH. Potępiono rewolucję kulturalną, zrehabilitowano większość osób wówczas represjonowanych, proklamowano „otwarcie na świat” oraz zapoczątkowano socjalistyczną gospodarkę rynkową. Przywrócono gospodarstwa rodzinne w rolnictwie, odrodził się sektor prywatny, powstały specjalne strefy ekonomiczne, a od 1979 r. zezwolono na inwestycje kapitału zagranicznego w 14 nadbrzeżnych miastach Chin.

Reaktywowano po 14 latach stanowisko sekretarza generalnego KPC, które objął Hu Yaobang. Rok później został wybrany przewodniczącym KC, a po zlikwidowaniu tego stanowiska stał na czele partii nadal jako sekretarz generalny. Bardzo szybko zdobył sobie popularność jako zwolennik reform i liberalizacji życia społecznego. W 1986 roku zaproponował rozdzielenie administracji państwowej od partyjnej. Jednak po protestach studentów pod koniec 1986 roku, którzy domagali się demokratyzacji życia publicznego, był on postrzegany w kierownictwie partii jako ich główny winowajca. 16 stycznia 1987 roku został zmuszony do rezygnacji z funkcji sekretarza generalnego KPCh, chociaż pozwolono mu zachować miejsce w Biurze Politycznym partii. Stanowisko sekretarza generalnego objął Zhao Ziyang. Ale inflacja, wzrost kosztów utrzymania i zahamowanie reform politycznych wywołały niezadowolenie społeczeństwa.

15 kwietnia 1989 r. Hu Yaobang zmarł na atak serca, którego doznał kilka dni wcześniej podczas posiedzenia biura politycznego partii, gdy omawiano reformy edukacji. Oficjalny nekrolog przedstawiał go jako wiernego i oddanego członka partii, wybitnego męża stanu, przywódcę politycznego, itd. Chociaż w chwili śmierci nie był już członkiem najwyższych władz, jednak pod naciskiem opinii publicznej rząd zorganizował jego pogrzeb ze wszystkimi honorami i udziałem najwyższych władz partyjnych. Chwalono go za przywracanie normalności politycznej i wspieranie rozwoju gospodarczego po Rewolucji Kulturalnej, domagano się jego rehabilitacji, kontynuacji reform politycznych, demokratyzacji życia publicznego oraz rozprawy z narastającą korupcją. Wiec żałobny zorganizowano w Wielkiej Hali Ludowej, a kolejka żałobników miała długość 10 mil. Reakcja tłumów zaskoczyła chińskich przywódców.

Po pogrzebie tłumy mieszkańców wcale nie wróciły do domów. Na Placu Niebiańskiego Spokoju zostało kilkadziesiąt tysięcy studentów, kilka tysięcy z nich rozpoczęło strajk głodowy. Poparli ich pekińscy robotnicy i po kilku dniach olbrzymi plac okupowało kilkaset tysięcy osób. Domagali się dalszych reform i wolności słowa.

Sondaż prasowy z 17 maja wykazał, że protest popiera 75% mieszkańców Pekinu.

Zhao Ziyang był gotów rozmawiać z protestującymi, ale w partyjnym kierownictwie wygrała, popierana przez najbardziej twardogłowych polityków, opcja siłowego rozwiązania sprawy. Użycie siły poparł nawet Deng Xiaoping, faktyczny przywódca Chin. Potępił protesty jako antysocjalistyczne i powołując się na przykład Polski stwierdził, że ustępstwa wiodą do dalszych ustępstw. W tym czasie w partii trwała walka frakcyjna, potem nastąpiły święta państwowe 1 i 4 maja, a w dniach 15-18 maja do Chin przyjechał Michał Gorbaczow, przywódca Związku Radzieckiego.

Następnego dnia po jego wyjeździe premier Zhao Ziyang spotkał się z protestującymi na placu, ale odmówili oni zaprzestania demonstracji. 20 maja wprowadzono więc w Pekinie stan wyjątkowy, ale próby rozpędzenia studentów przez policję i lokalne oddziały wojskowe nie powiodły się. Dopiero sprowadzona z prowincji 300-tysięczna 27 Armia, na rozkaz władz, nocą z 3 na 4 czerwca 1989 r., przy użyciu czołgów i ognia z broni maszynowej, rozpędziła uczestników protestów. Większość ofiar zginęła podczas walk na przylegającej do placu Tiananmen Alei Chang’an Jie. Po zakończeniu akcji wydano komunikat głoszący, że pokojowo nastawieni żołnierze zostali zaatakowani przez studentów.

Według oficjalnych danych zginęło 241 osób, w tym żołnierze, a 7000 osób zostało rannych. Chiński Czerwony Krzyż szacuje liczbę ofiar na 2600 osób, a organizacja Human Rights Watch twierdzi, że około trzydzieści osób, spośród setek aresztowanych wówczas, ciągle pozostaje w więzieniach. Niektórzy z protestujących zostali skazani na śmierć.

Rząd chiński potępił protesty jako kontrrewolucyjne zamieszki i zakazał wszelkich dyskusji omawiających lub upamiętniających te wydarzenia. Ze względu na brak informacji z Chin w tamtym czasie, dokładny przebieg wydarzeń jest nieznany lub niepotwierdzony, a liczba ofiar waha się od kilkuset do kilku tysięcy. Nawet uczestnicy tych zdarzeń, którzy sami brali udział w demonstracjach na Placu Niebiańskiego Spokoju, nie są w stanie podać dokładnego ich przebiegu, gdyż skala ich była tak ogromna, że jest to niemożliwe. Protesty nie miały też żadnego wspólnego przywództwa i przyznają się do niego różne odłamy ówczesnej chińskiej opozycji, ale głównie pozostający już poza zasięgiem chińskiej jurysdykcji.

W 2011 roku WikiLeaks ujawniła depesze amerykańskie, które wskazują, że do masakry w rzeczywistości nie doszło na samym placu Tiananmen, czemu zaprzeczali też cały czas Chińczycy, tylko przy moście Muxidi, kilka kilometrów na zachód. Szturm wojska z użyciem ostrej amunicji nastąpił około godzin 22:30. Tłum zgromadzony przy Muxidi próbował uciekać w stronę placu Tiananmen, ale został zatrzymany przez barykady broniące dostępu do samego placu. Protestujący utrzymali jednak kontrolę nad placem aż do następnego dnia rano.

Świat obiegały sprzeczne informacje, a jednym z najbardziej znanych obrazów dokumentujących protest studentów jest fotografia wykonana przez Jeffa Widenera z AP, przedstawiająca nieznanego mężczyznę określanego przez media jako Nieznany Buntownik lub Tank Man, który w dniu 5 czerwca 1989 r. zagrodził drogę kolumnie czołgów wracających z akcji przeciw demonstrantom. Fotograf został za te ujęcia nominowany w 1990 r. do Nagrody Pulitzera.

W następnych dniach rząd przeprowadził rozległe aresztowania demonstrantów i ich zwolenników, wydalono większość zagranicznych dziennikarzy i ściśle kontrolowano informacje o przebiegu wydarzeń w prasie krajowej, tym bardziej, że demonstracje odbywały się też w kilkunastu innych chińskich miastach. Wzmocniono policję i siły bezpieczeństwa. Urzędnicy, którzy okazywali chociażby cień sympatii dla protestujących, zostali zdegradowani lub usunięci. Zhao Ziyanga zastąpił Jiang Zemin. Reformy polityczne i gospodarcze zostały wstrzymane na kilka lat, choć Deng Xiaoping pozostał nadal faktycznym przywódcą.

Rząd chiński oburzał się, że międzynarodowa opinia publiczna potępia użycie siły wobec protestujących i umniejszał skalę protestów oraz liczbę ofiar. Na Chiny nałożono sankcje gospodarcze oraz embargo na broń.

Długo nie pozwalano na jakiekolwiek dyskusje na temat wydarzeń ani na ich upamiętnianie i próby zorganizowania oficjalnych, czy nieoficjalnych obchodów kończyły się represjami, a do międzynarodowej opinii publicznej przedostawało się niewiele, na ogół sprzecznych relacji.

Ale szybko nastąpiła odwilż w zakresie reform gospodarczych. Chociaż Deng Xiaoping, ich główny orędownik na V Plenum KC KPCh, w listopadzie 1989 r. zrezygnował ze wszystkich funkcji publicznych i przeszedł na emeryturę, jednk zachował zakulisowy wpływ na sprawy państwowe. W 1992 roku odbył podróż na południe, wizytując Kanton, Shenzhen, Zhuhai i Szanghaj. Podczas podróży, w licznych wystąpieniach, pochwalił przeprowadzone reformy i wielokrotnie nawoływał do zintensyfikowania procesu urynkowienia gospodarki i reform. Dzięki odbytym przez Denga spotkaniom, na XIV zjeździe KPCh w październiku 1992 roku, odsunięto „twardogłowych” i wybrano nowe władze na czele z Jiang Zeminem, co w konsekwencji spowodowało wznowienie i przyspieszenie reform, które w ciągu następnych lat zaowocowały szybkim wzrostem gospodarczym, a Chiny stały się potęgą światową i zaczynają odbierać prym Stanom Zjednoczonym. Rośnie poziom życia, setki i tysiące mniejszych i większych firm produkują miliony potrzebnych i niepotrzebnych rzeczy kupowanych na całym świecie. Zbudowano wspaniałe, nowoczesne miasta, tysiące kilometrów dróg i autostrad łączących największe aglomeracje zwane megapolis, w których mieszka po kilkadziesiąt milionów mieszkańców, najdłuższy na świecie, liczący 42 km długości, most nad morzem, łączący portowe miasto Qingdao z wyspą Huangdao nad zatoką Jiaozhou, a ostatnio chińscy naukowcy zastanawiają się nad budową połączenia kolejowego z Chin do Stanów Zjednoczonych przez tunel pod Cieśniną Beringa, łącznie ponad 4 tys. km.

Patrząc na dzisiejsze Chiny – wydaje się, że nie ma dziś dla nich rzeczy niemożliwych.

W sierpniu 2005 roku Hu Jintao ogłosił plany rehabilitacji Hu Yaobanga i w 90 rocznicę jego urodzin odbyły się uroczystości w Pekinie, jak również w prowincji Hunan, gdzie się urodził, oraz w prowincji Jiangxi, gdzie został pochowany.

Sytuacja chińskich dysydentów po 2005 r. też powoli ulega poprawie. Rząd po cichu wypłaca odszkodowania rodzinom ofiar i co najmniej kilka rodzin to potwierdza. Grupa „Matki Tiananmen” przyznała, że przed 22 rocznicą wydarzeń urzędnicy Biura Bezpieczeństwa Publicznego prywatnie omawiali sprawę indywidualnych wypłat odszkodowań. Krewni ofiar nadal domagają się publicznej rehabilitacji wszystkich osób, przyznania się chińskich władz i ukarania winnych oraz wypłacenia odszkodowania dla całej grupy. Podobno oferta załatwienia tego po cichu i wypłat dla indywidualnych rodzin ofiar została odrzucona. „Matki Tiananmen” chcą też przełamania tabu milczenia na temat wydarzeń sprzed 25 lat.

Do otwartej dyskusji wzywają od dawna chińscy intelektualiści i dysydenci, wśród nich Liu Xiaobo, laureat pokojowej Nagrody Nobla, który za udział w demonstracjach 20 miesięcy przesiedział w więzieniu, a potem trzy lata w obozie pracy i areszcie domowym.

Ofiary Tiananmen upamiętniane są w Hongkongu, gdzie w wieczornym czuwaniu w Parku Wiktorii od lat bierze udział kilkadziesiąt tysięcy ludzi z zapalonymi świecami.

W ubiegłym roku władzę w Chinach objął Xi Jinping, więc dysydenci mają znów nadzieję na kolejny przełom w postrzeganiu wydarzeń sprzed 25 lat. Chen Xitong, były burmistrz Pekinu, który przygotowuje właśnie książkę o tych wydarzeniach, twierdzi, że w Pekinie można było uniknąć tragedii.

Znając chińskie obyczaje, niechęć do wyjawiania prawdy i w czasach historycznych i obecnie, sądzę że tragedia, jaka rozegrała się w czerwcu 1989 roku na Placu Niebiańskiego Spokoju, nie zostanie nigdy do końca wyjaśniona.

Małgorzata Korwin-Mikke

Tekst powstał w kooperacji z enrs.eu
W języku angielskim artykuł dostępny jest tutaj www.enrs.eu/pl/news/1031-the-25th-anniversary-of-the-tragedy-in-tiananmen-square