Broń biała w okresie nowożytnym w Polsce

Szabla

Jak wcześniej zostało wspomniane, szabla jest najpopularniejsza bronią okresu nowożytności. Jest to broń, którą wykorzystywano jednak również w czasach późniejszych. Przetrwała do dziś jako broń paradna oraz broń sportowa (szermierka z wykorzystaniem szabli jest dziś dyscypliną olimpijską). Szabla jako broń wykształciła się we wczesnym średniowieczu. Rodowód swój rozpoczyna na wschodzie wśród ludów turecko-mongolskich[37].

W wojsku Rzeczypospolitej szable pojawiają się stosunkowo późno. Mimo wszystko dość szybko udało się jej wyprzeć innego rodzaju broń, m.in. miecz, który w roku 1557 był wymogiem, natomiast już 10 lat później szabla jawi się jako podstawowa broń sieczna[38]. Spowodowane było to m.in. zmianą typu jazdy. Co ciekawe, szabla stała się bronią na tyle popularną, że każdy szlachcic w Polsce nosił szablę[39]. Szabla polska wyróżniała się na tle innych przede wszystkim zdobnictwem, szczegółami wykonania[40] oraz z biegiem czasu rękojeścią, co spowodowane było specyficznymi cięciami zadawanymi przez Polaków[41]. Zdobnictwo było bardzo różne. Najczęściej były to znaki rzemieślnicze, ale pojawiają się również ornamenty, wizerunki herbowe bądź władców, napisy religijne czy też patriotyczne[42]. Jeśli chodzi o rękojeści natomiast, to wyróżniamy trzy typy:

1. Rękojeść otwarta;

2. Półotwarta, zwaną też półzamkniętą, w której pojawia się kabłąk nie dochodzący do głowicy rękojeści;

3. Rękojeść zamknięta, posiadająca jeden kabłąk bądź kilka, tworzących furdyment.[43]

Kabłąk w rękojeści (jako część metalowa odlana lub wykuta, nie jako łańcuszek) pojawia się w mniej więcej 2 połowie XVII wieku[44]. Polskie pochwy szabel były zrobione ze skóry lub drewna obłożonego skórą oraz dodane były okucia (czasem też tkaniny). Od XVIII wieku pojawiają się pochwy metalowe wykonane z mosiądzu lub stali[45].

Za szable typowo polskie uznaje się szable zwane batorówkami, zygmuntówkami czy janówkami, wyróżniającymi się charakterystycznymi ornamentami związanymi ze Stefanem Batorym, Zygmuntem III Wazą i Janem III Sobieskim[46]. Nie mają jednak one konkretnego typu, jeśli chodzi o pozostałe części składowe i rodzaj ornamentu jest jedynym wyznacznikiem w tychże szablach. Niektórzy badacze, jak np. Czesław Jarnuszkiewicz sprzeciwiają się takiemu klasyfikowaniu.

Pierwsze szable używane w Polsce były pochodzenia węgierskiego. Określa się je mianem szabel polsko-węgierskich. Cechami charakterystycznymi tychże była otwarta rękojeść z lekko pochylonym drewnianym trzonem. Jelec był prosty. Głownie natomiast szerokie oraz ciężkie oraz dość sztywne, pióra obosieczne a krzywizna nieduża, pochwy wykonywano z czarnej lub brązowej skóry[47]. Szable te wyposażano czasem w łańcuszek, przymocowany do głowicy rękojeści i jelca pełnił funkcję zarówno kabłąka jak i temblaka (broń można było zawiesić na nadgarstku)[48].

Szablą podobną do węgiersko-polskiej była szabla ormiańska, zwana czeczugą. Cechą charakterystyczna czeczugi była rękojeść z rozwartym załamaniem i krótki jelec. Zwano je również smyczkami ze względu na małą krzywiznę głowni i spiczasty sztych[49]. Szablą pochodzenia ormiańskiego była także ordynka ze swą masywną, otwartą rękojeścią oraz masywnym jelcem. Głownia również solidna z dużą krzywizną[50].

Szabla husarska była szablą typowo polską. Znana była przed 1621 rokiem (pojawia się w cennikach mieczników)[51]. Zwana była również pałaszem ussarskim (husarskim), pałaszem krzywym, pałaszem pochyłym lub szablą czarną[52]. Głownie tychże miały małą krzywiznę[53] zakończone wydatnym, obosiecznym piórem[54]. Czasem na płazach pojawiały się bruzdy lub zbrocze. Rękojeść szabli posiadała drewniany trzon, który okładano zwykle skórą lub tkaniną[55]. W szabli tej pojawia się paluch. Był on, razem z kabłąkiem, był pochodzenia zachodniego[56]. Reszta szabli, czyli rękojeść oraz głownia czerpały z szabel węgierskich. W wieku XVIII zamiast kabłąka pojedynczego pojawia się furdyment, który jednak powodował problemy, bowiem nie mieściła się doń rękawica bojowa[57]. Wymiary szabel husarskich prezentują się następująco: głownia – 825-870 mm, szerokość płazu – 27-31 mm, długość rękojeści (trzonu z głowicą) – 125-150 mm, jelec – ok 120 mm krzywizna – 70-80 mm[58]. Pochwy szabel husarskich zwykle wykonywano z żelaza, egzemplarze należące do zamożniejszych husarzy pokrywano blachą posrebrzaną, pozłacaną czy nawet złotem[59]. Ciekawostką jest, że szabla husarska, pomimo tego, iż jest to broń typowo bojowa to była zdobiona złotem czy srebrem[60].

Szablą najczęściej funkcjonującą jako paradna była karabela. Tym, co najbardziej wyróżnia te szable była otwarta rękojeść przypominająca głowę orła[61]. Szabla była pochodzenia tureckiego. Co prawda istniała karabela bojowa, ale jednak tych zabytków jest znacznie mniej[62]. Wymiary karabeli bojowej prezentowały się następująco: głownia – 770-859 mm, szerokość płazu – 27-33 mm, krzywizna – 70-95 mm, rękojeść min. 125mm, jelec – 110-116 mm[63]. Głownie karabel paradnych były wykonywane zarówno w kraju, jak i za granicą. Często sprowadzano ze wschodu, gdyż ceniono sobie stal damasceńską oraz wzornictwo orientalne[64]. Rękojeści z drewnianymi okładzinami (wykorzystywano heban, czarny dąb lub orzech) zdobione były kamieniami szlachetnymi, półszlachetnymi, czarnym rogiem bydlęcym, kością słoniową czy nawet kłami morsa[65]. Standardowo dodawano również złoto lub srebro[66]. Jelec z charakterystycznymi kulkami na końcach oraz wąsami był odkuwany lub odlewany[67]. Pióro głowicy było również obosieczne oraz wyodrębnione konstrukcyjnie[68]. Rękojeści karabel bojowych były nieco szersze, co poprawiało chwyt, nie były aż tak przesadnie zdobione jak niektóre egzemplarze paradne.