Pierwsza kobieta-matematyk, Hypatia z Aleksandrii, była wybitną postacią w świecie nauki starożytnej, łączącą matematykę, filozofię i astronomię. Choć żyła w czasach, gdy kobiety miały ograniczony dostęp do wiedzy, jej osiągnięcia i wpływ na rozwój nauki pozostają niezatarte w historii.
Matematyka w starożytności była fundamentem wielu innych nauk – astronomia, geometria czy inżynieria. W starożytnych cywilizacjach, takich jak Egipt, Mezopotamia, Grecja i Indie, znajdowała praktyczne zastosowanie w życiu codziennym.
W Egipcie matematyka była ściśle związana z administracją, budownictwem i rolnictwem. W Mezopotamii wykorzystywano ją m.in., w astronomii i do obliczeń czasowych. Grecy byli pierwszymi, którzy podjęli próbę systematycznego badania liczb, figur geometrycznych oraz dowodzenia twierdzeń. Pionierami matematyki greckiej byli tacy myśliciele jak Pitagoras, Euklides, Archimedes czy Apoloniusz.
Matematyka w starożytnych Indiach również była niezwykle zaawansowana. Opracowano tam system dziesiętny i pojęcie zera, które miały kluczowe znaczenie dla rozwoju matematyki na całym świecie.
Matematyka starożytności miała ogromny wpływ na rozwój współczesnej nauki, a jej kształt zawdzięczamy zarówno wybitnym matematykom, jak i matematyczkom.
Pierwsza kobieta-matematyk – Hypatia z Aleksandrii
Do rozwoju matematyki przyczyniło się wiele znamienitych kobiet, których osiągnięcia w tej dziedzinie miały nieoceniony wpływ na kształtowanie nauki, mimo że ich wkład bywał często pomijany przez historie.
Swoją pracą i talentem znacząco wpłynęły na rozwój matematyki, pozostawiając trwały ślad w sferze nauki. Jedną z nich była Hypatia z Aleksandrii – pierwsza kobieta-matematyk. Hypatia pomagała swojemu ojcu, Teonowi z Aleksandrii, w jego pracach naukowych, a jej wybitne zdolności matematyczne szybko przewyższyły osiągnięcia ojca, czyniąc ją jedną z najznamienitszych postaci starożytnej matematyki i filozofii.
Hypatia pracowała nad opracowaniem i komentarzami do ważnych dzieł matematycznych, takich jak „Arytmetyka” Diofantosa, „Stożkowe” Apoloniusza z Perge oraz „Elementów” Euklidesa. Istnieje również przypuszczenie, że to właśnie jej praca mogła mieć wpływ na ostateczną formę niektórych dzieł naukowych, w tym na wersje „Almagestu” i „Tablic podręcznych” Ptolemeusza.
Komentowała także dzieła Platona i Arystotelesa. Hypatia prawdopodobnie stworzyła areometr i astrolabium. Pierwszy pozwalał na określanie gęstości cieczy, natomiast drugi służył do pomiarów kątowych, umożliwiając określenie położenia ciał niebieskich na niebie. Niestety żadne z jej prac naukowych, które mogłyby to potwierdzić, nie zachowały się do dziś.
Hypatia zapoczątkowała w Aleksandrii nurt łączący nauki ścisłe z dogłębną analizą tekstów Platona i Arystotelesa. Nauczała matematyki oraz pasjonującej ją astronomii w aleksandryjskim Muzejonie, a także wykładała filozofię neoplatońską.
Była uważana za autorytet, zyskując szacunek i podziw wszystkich, którzy ją spotkali. Jej mądrość i wiedza budziły wielkie uznanie wśród uczniów i współczesnych.
Hypatia z Aleksandrii – życiorys
Hypatia urodziła się w drugiej połowie IV wieku n.e. jako córka matematyka i astronoma – Teona z Aleksandrii. Była wybitną uczoną starożytności, znaną z osiągnięć w matematyce, astronomii i filozofii. Hypatia zafascynowała się matematyką dzięki swojemu ojcu, Teonowi, któremu pomagała w pracach naukowych.
Wspólne badania rozbudziły jej pasję do matematyki i nauk ścisłych. Hypatia była nie tylko wybitną matematyczką, ale także filozofką i astronomką. Nauczała filozofii neoplatońskiej, przyciągając wielu uczniów z zamożnych i wpływowych rodzin, którzy traktowali ją z wielkim szacunkiem, nazywając ją prawdziwym przewodnikiem filozoficznym.
Jej wykłady były otwarte zarówno dla chrześcijan, jak i pogan, mimo że sama była poganką, choć niepraktykującą – nie uczęszczała do świątyń i nie angażowała się w zamieszki między chrześcijanami a poganami.
Unikała zwracania na siebie uwagi, by móc kontynuować swoją naukową misję w spokoju. Dzięki swojej inteligencji, skromności i ogromnej wiedzy, Hypatia cieszyła się wielką popularnością i poważaniem w Aleksandrii. Jej zdanie miało wagę nawet dla ówczesnego prefekta cesarskiego – Orestesa, który często zwracał się do niej o rady w różnych sprawach.
Choć był chrześcijaninem, szanował ją na tyle, by brać jej opinię pod uwagę. Jednakże jej wpływy i popularność wzbudzały zazdrość wśród innych dostojników, co w końcu doprowadziło do tragicznych wydarzeń, kończących jej życie.
W 412 roku biskupstwo w Aleksandrii objął Cyryl, późniejszy święty Cyryl z Aleksandrii, który szybko wszedł w konflikt z prefektem Orestesem. W wyniku tego sporu, Cyryl podburzył mnichów z klasztoru Nitrii, by zaatakowali Orestesa. Mnisi napadli na powóz prefekta, rzucając kamieniami. Jeden z buntowników – mnich Ammoniusz trafił Orestesa w głowę.
Prefekt przeżył zamach, uwięził mnicha Ammoniusza i skazał go na śmierć. Cyryl wykorzystując tę sytuację, ogłosił Ammoniusza męczennikiem, co wywołało zamieszki w mieście.Zaczął również szerzyć plotki, obwiniając Hypatię o eskalację konfliktu między nim a Orestesem.
Twierdził, że to ona wpływała na Orestesa, gorszyła go, sprawiając, że coraz rzadziej odwiedzał świątynie i zaniedbywał swoje chrześcijańskie obowiązki. Rozpowszechniał pogłoski, że Hypatia jest winna wszelkiego zła i że praktykuje czary.
Podburzeni mieszkańcy Aleksandrii, wierząc w te oskarżenia, zaatakowali Hypatię. Została porwana i zaprowadzona do kościoła Cezarejon, gdzie w brutalny sposób obdarto ją z szat, a następnie poćwiartowano za pomocą m.in., muszli i skorup.
Hypatia zmarła, a jej ciało zostało spalone. Mimo brutalnego morderstwa, sprawa nie została wyjaśniona, a winnych nie pociągnięto do odpowiedzialności. Hypatia zapamiętana została jako męczennica nauki, ze względu na swoją tragiczną i okrutną śmierć.
Pierwsza kobieta-matematyk – inne często wspomniane postacie
Historia matematyki pełna jest wybitnych postaci, jednak przez wieki rola kobiet w tej dziedzinie była często pomijana, choć ich wkład w rozwój matematyki jest nieoceniony.
Jedną z pierwszych wybitnych kobiet matematyki jest Maria Gaetana Agnesi. Włoska matematyczka żyjąca w latach 1718–1799. Posiadała 21 rodzeństwa, z których była najstarsza. Nazywana była cudownym dzieckiem o niezwykłych zdolnościach językowych i matematycznych.
Z myślą o edukacji swoich braci stworzyła podręcznik zatytułowany „Instituzioni analitiche ad uso della gioventù italiana”, który stał się nieocenionym źródłem wiedzy z zakresu rachunku różniczkowego i całkowego.
Maria Gaetana Agnesi znana jest również z badań nad krzywą nazwaną od jej nazwiska „lok Agnesi”. Kolejną wybitną kobietą w historii nauki jest Sophie Germain. Francuska matematyczka, żyjąca w latach 1776–1831, która wniosła wkład w teorię liczb i teorię sprężystości. Rozpoczęła naukę geometrii w swoim domu, podczas rewolucji francuskiej, korzystając z biblioteki ojca – wbrew woli rodziców, którzy uważali, że nie jest to odpowiednie zajęcie dla kobiety.
Sophie Germain nie zniechęciła się i dalej poszerzała swoją wiedzę. Co więcej, przybrała męskie imię Antoine Auguste Le Blanc, którym posługiwała się w korespondencjach zawierających jej rozprawy matematyczne do Josepha-Louis’a Lagrange’a, jednego z najwybitniejszych matematyków tamtych czasów.
Kiedy Lagrange dostrzegł, że ma do czynienia z wyjątkowym umysłem, zafascynowany jej talentem, zaprosił ją na spotkanie, podczas którego odkrył, że autorem tych wybitnych rozpraw nie jest mężczyzna o nazwisku Le Blanc, lecz kobieta-matematyk Sophie Germain.
Lagrange został się jej mentorem, a w swoich książkach publikował jej wyniki matematyczne. Sophie Germain była pierwszą kobietą, która otrzymała nagrodę Paryskiej Akademii Nauk, w konkursie dotyczącym wyjaśnienia powstawania figur Chlaniego.
Brytyjska matematyczka – Ada Lovelace urodziła się w 1815 roku a zmarła w 1852 roku. Była córką poety Lorda George’a Gordona Byrona. Uznawana jest za pierwszą programistkę komputerową. Współpracowała z Charlesem Babbage’em, opisując jego rewolucyjną maszynę analityczną.
Żyjąca w latach 1850–1891 Zofia Kowalewska była pierwszą kobietą-profesor matematyki. Sławę zyskała przede wszystkim z prac nad równaniami różniczkowymi i mechaniką. Jej droga do matematycznej kariery, tak samo jak w przypadku pozostałych kobiet była ciężka i wymagała od niej wytrwałości oraz determinacji, których miała w nadmiarze. Jej ojcem był generał artylerii Wasilij, który miał węgiersko-polskie pochodzenie, a matka, Eliza Schubert, była Niemką.
Zofia dorastała w zamożnym domu, w którym zdobywała wiedzę dzięki licznym guwernantkom oraz prywatnemu nauczycielowi – Polakowi Józefowi Malewiczowi. Zofia rozpoczęła naukę arytmetyki, a potem uzyskała zgodę na uczęszczanie na lekcje z kuzynem, pod pretekstem wspierania go w nauce.
Dzięki temu poznała algebrę, podczas gdy kuzyn miał z nią trudności. Następnie samodzielnie przeczytała i zgłębiła wiedzę z podręcznika fizyki, którego autorem był jej sąsiad, profesor Tyrtow, który dowiedziawszy się o tym, przekonał jej ojca, by mogła rozwinąć swój talent.
Zofia rozpoczęła w Petersburgu naukę geometrii analitycznej oraz rachunku różniczkowego i całkowego u Aleksandra Nikołajewicza Strannolubskiego. Nauczyciel był zaskoczony błyskawicznymi postępami w nauce Zofii, które wskazywały na jej wybitne zdolności matematyczne.
W wieku 17 lat przeprowadziła się do Petersburga. Tam, udało jej się przekonać ojca do lekcji rachunku różniczkowego i z racji na jej niebywałą wiedzę matematyczną mogłaby rozpocząć nauki na Uniwersytecie – gdyby była mężczyzną – kobiety nie miały takiego prawa.
Rok później, w wieku 18 lat, została wydana za mąż za Włodzimierza Kowalewskiego, z którym wyjechała do Niemiec. W Niemczech Zofia chciała uczyć się od wybitnego matematyka Karla Weierstrassa.
Początkowo naukowiec zlekceważył kobietę, zadając jej niezwykle trudne zagadnienia, sądząc, tym samym, że nie zdoła ich rozwiązać, przez co zaniecha starań o nauki. Jednak, ku zdziwieniu naukowca Zofia poradziła sobie z wyzwaniami i dostarczyła mu rozwiązania.
Weierstrass, zafascynował się jej talentem, uznał ją za geniusza i rozpoczął z nią współpracę. Pod jego kierunkiem Zofia napisała doktorat, który pozwolił jej uzyskać tytuł doktora w 1874 roku. Wkrótce potem rozpoczęła pracę jako wykładowca na Uniwersytecie w Sztokholmie, a w 1884 roku otrzymała tytuł profesora matematyki.
Niemiecka matematyczka Emmy Noether żyła w latach 1882–1935. Jej ojciec, profesor matematyki, zaszczepił w niej pasję do tej dziedziny nauki, którą z powodzeniem rozwijała przez całe życie.
W wieku 18 lat zaczęła studiować matematykę na Uniwersytecie w Erlangen, początkowo jedynie słuchając wykładów, lecz później otrzymała zgodę na podejście do egzaminów, dzięki temu została doktorem matematyki.
Jednym z najważniejszych osiągnieć doktor Emmy Noether jest – Twierdzenie Noether, które łączy symetrie w fizyce z zasadą zachowania w matematyce. Noether wniosła również ogromny wkład w algebrę abstrakcyjną a jej prace miały kluczowy wpływ na rozwój matematyki.
Te wybitne kobiety, mimo licznych przeszkód, odważnie przecierały szlaki w świecie matematyki, przyczyniając się do rozwoju tej nauki, tym samym inspirując kolejne pokolenia naukowców.
Bibliografia:
- Ks. Andrzej Małachowski, Kobiety w matematyce, Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu, Wrocław 2005
- Women in Mathematics History, ThoughtCo. [dostęp: 13.02.2025].
- M. Dzielska, Hypatia z Aleksandrii, TAiWPN Universitas, Kraków 2010.
- Hypatia z Aleksandrii, Piękniejsza Strona Nauki [dostęp: 14.02.2025].
- Kobiety w nauce – Hypatia z Aleksandrii, nauka fizyki.pl [dostęp: 14.02.2025].
Lidia Nosal
