Zanim jeszcze astronomia przybrała matematyczne szaty, starożytni Egipcjanie spoglądali w nocne niebo, malując na trumnach ślady tego, co wieczne. Droga Mleczna na trumnach i grobowcach starożytnych Egipcjan ukazała się pod postacią falistej linii przecinającej ciało bogini Nut – strażniczki dnia, nocy i życia po śmierci. Odkrycia współczesnych badaczy sugerują, że ta symbolika była czymś więcej niż artystycznym wyobrażeniem – stanowiła mapę niebiańskiego porządku i duchowej wędrówki.
Wizerunki nocnego nieba na trumnach i sklepieniach grobowych starożytnych Egipcjan skrywają więcej, niż mogłoby się wydawać. Szczególne znaczenie zyskała bogini Nut, personifikacja nieba, której ciała niejednokrotnie używano jako kosmicznego płótna. Or Graur, astrofizyk i profesor nadzwyczajny z University of Portsmouth w Wielkiej Brytanii, wziął pod lupę 125 przedstawień bogini Nut odnalezionych na sarkofagach i ścianach grobowców, których wiek sięga nawet pięciu tysięcy lat.
Badania, opublikowane w czasopiśmie Journal of Astronomical History and Heritage, przyniosły interesujące wnioski. Szczególną uwagę zwrócono na jeden detal: grubą, falistą, czarną linię przecinającą ciało Nut, pokryte gwiazdami, która pojawia się na zewnętrznej trumnie kobiety o imieniu Nesitaudjatakhet, pełniącej funkcję chantress – czyli osoby śpiewającej modlitwy w czasie rytuałów religijnych.
– Sądzę, że ta falista linia reprezentuje Drogę Mleczną i może symbolizować Wielką Szczelinę – ciemny pas pyłu przecinający jasny pas światła naszej galaktyki – stwierdził Graur w oficjalnym komunikacie uczelni.
Droga Mleczna na trumnach i grobowcach a falujące linie nieba
W swojej analizie Graur zestawił 555 elementów trumiennych z dynastii XXI i XXII, w tym 118 kosmologicznych winiet, czyli symbolicznych przedstawień niebiańskich struktur. Szczególną uwagę poświęcił występującym w nich falującym liniom – motywom, które nie są przypadkowe. Podobne kształty można zauważyć w dekoracjach grobowców czterech faraonów z Dolin Królów, m.in. Ramzesa VI, który panował około 1143–1136 p.n.e.
Na suficie jego grobowca odnaleziono dwie bliźniacze postacie Nut, rozdzielone złotymi, falującymi krzywiznami wychodzącymi od podstawy głowy bogini i biegnącymi wzdłuż jej pleców aż do stóp. Według autora badania, te wizualne motywy silnie przywodziły na myśl układ Wielkiej Szczeliny w Drodze Mlecznej.
Warto dodać, że podobne zygzakowate linie, interpretowane jako galaktyka, pojawiały się także w sztuce rdzennych ludów Ameryki Północnej, takich jak Nawaho, Hopi i Zuni, co może sugerować uniwersalne rozpoznanie kształtu naszej galaktyki w różnych kulturach.
Symbolika Nut
Mimo tej silnej wizualnej korelacji, Graur nie uważa, by Droga Mleczna była utożsamiana z samą boginią Nut. Jak zaznaczył w swoim artykule: Nie powinniśmy postrzegać Drogi Mlecznej jako reprezentacji Nut. Zamiast tego należy ją rozumieć jako jedno z wielu zjawisk astronomicznych, takich jak gwiazdy czy Słońce, które tworzą niebo i w ten sposób należą do niej.
Tym samym galaktyka nie była ucieleśnieniem bogini, lecz elementem niebiańskiego krajobrazu, który oddziaływał z nią symbolicznie. Egipska mitologia rozróżniała te byty, łącząc je jednak wspólną przestrzenią – sklepieniem nieba.
Równocześnie badanie wykazało, że tylko jedna czwarta winiet przedstawia ciało Nut jako pokryte gwiazdami. To może wskazywać, że w czasach dynastii XXI i XXII istniała wyraźna predylekcja do przedstawiania nieba dziennego, z jasnym błękitem i Słońcem, zamiast nocnego, pełnego gwiazd.
Element duchowej topografii
Badania Or Graura zwróciły uwagę również na sposób, w jaki Droga Mleczna na trumnach i grobowcach starożytnych Egipcjan była wpisywana w szerszy kontekst duchowości i kosmologii. Szczególne znaczenie miały tzw. kosmologiczne winiety, które często towarzyszyły pełnometrażowym portretom bogini Nut umieszczanym wewnątrz trumien. Takie przedstawienia pojawiały się od Nowego Państwa aż po czasy rzymskie.
W tych kompozycjach Nut nie była już tylko niebem – stawała się sarkofagiem, symboliczną powłoką chroniącą duszę zmarłego. Jej rozpostarte ciało – unoszące się nad światem niczym łuk – symbolizowało zarówno nieboskłon, jak i fizyczną osłonę ciała. W ten sposób Droga Mleczna, pojawiająca się jako falista linia na jej ciele, była jednocześnie znakiem obecności niebiańskiego porządku i mapą duchowej drogi po śmierci.
Nut pełniła w egipskiej kosmologii rolę opiekunki zaświatów – tej, która codziennie połykając Słońce i rodząc je na nowo, uczestniczyła w cyklu życia i odrodzenia. Jej ikonografia była więc głęboko związana z egipską eschatologią – wiarą w życie po śmierci, sąd Ozyrysa i podróż duszy przez świat podziemny.
Droga Mleczna na trumnach i grobowcach – odkrycie na nowo
Choć sam motyw Drogi Mlecznej nie był nowością dla egiptologów, to analiza astrofizyka wniosła do dyskusji świeże spojrzenie i potwierdzenie wcześniejszych przypuszczeń. Rogério Sousa, profesor egiptologii i historii starożytnej z Universidade de Lisboa, tak skomentował ustalenia Graura: Mogę powiedzieć, że zgadzam się z identyfikacją Nut i Drogi Mlecznej zaproponowaną przez Ora, która zawsze była zakładana przez egiptologów. Jednak to, że Or jest astronomem, dodaje temu rozpoznaniu astronomicznej wiarygodności.
W kontekście historycznym takie połączenie wiedzy z zakresu astronomii i egiptologii stanowi przykład interdyscyplinarnego podejścia do badań nad przeszłością. Dzięki temu interpretacje nabierają nowego wymiaru – nie tylko estetycznego, ale i naukowego.
Warto dodać, że symboliczne znaczenie galaktyki w mitologiach różnych kultur często opierało się na podobnych skojarzeniach – Droga Mleczna jako ścieżka dusz, niebiańska rzeka, most lub brama do innego świata. W przypadku starożytnego Egiptu wpisywała się w tę narrację, stanowiąc kosmiczne tło dla boskiej opowieści o śmierci i odrodzeniu.
Źródła:
- Graur Or, The ancient Egyptian cosmological vignette: First visual evidence of the Milky Way and trends in coffin depictions of the sky goddess Nut, “Journal of Astronomical History and Heritage”, Volume 28, Issue 1: 97 – 124 (2025)
- Jarus Owen, Ancient Egyptians drew the Milky Way on coffins and tombs, linking them to sky goddess, study finds, Live Science [dostęp: 08.05.2025].
Fot. poglądowa, Droga Mleczna
