Duchowieństwo w wojsku PRL: represje władz komunistycznych wobec kleru katolickiego w latach 1943-1972
Zamiast głosić Ewangelię, musieli maszerować w mundurach i milczeć pod groźbą kary. W realiach systemu, który deklarował równość, ich sutanny stawały się powodem szykan, a wiara — powodem represji. Duchowieństwo w wojsku PRL to historia upokorzenia i oporu, zapomniany rozdział walki o godność i sumienie. W cieniu karabinów toczyła się cicha wojna o duszę człowieka.
Jaki był stosunek władz Polski Ludowej do duchowieństwa rzymskokatolickiego? Jaki był stan prawny, na podstawie którego byli powoływani do wojska? Którzy księża zostali zmobilizowani?
Spis treści:
- Duszpasterstwo wojskowe w Polsce Ludowej
- Duchowieństwo w wojsku PRL
- Ks. Jerzy Popiełuszko w wojsku
- Ks. Eugeniusz Jankiewicz w wojsku
- Duchowieństwo w wojsku PRL – podsumowanie
Duszpasterstwo wojskowe w Polsce Ludowej
Daniel Gucewicz w swoim artykule pod tytułem „Żołnierz czy ksiądz? O duszpasterstwie wojskowym ludowego Wojska Polskiego” pisał, że duszpasterstwo wojskowe w PRL swymi korzeniami sięgało 1943 roku i formowania się ludowego Wojska Polskiego w ZSRR. Jego zdaniem od zarania duszpasterstwo w wojsku dowodzonym przez komunistów stanowiło fikcję, mającą dowodzić tolerancji religijnej w nowej Polsce wobec osób wierzących.
Podaje on, że rozkazem ministra obrony narodowej z dnia 9 października 1944 roku utworzono Główny Wydział Duszpasterski WP, który w 1945 roku zmieniono w Duszpasterstwo MON Wyznania Rzymskokatolickiego, a w 1947 roku w Generalny Dziekanat WP. Na czele tej struktury stał generalny dziekan, podległy ministrowi obrony narodowej. Generalny Dziekanat WP znalazł się w strukturach Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego, późniejszego Głównego Zarządu Politycznego.
W związku z powyższym w 1948 roku Stolica Apostolska na wniosek Episkopatu Polski uchyliła statut polskiego duszpasterstwa wojskowego z 1926 roku, przez co kapelani pozbawieni zostali jurysdykcji kościelnej. Nie ustanowiono także nowego biskupa polowego, zaś otrzymywane uprawnienia wydawane księżom były zazwyczaj na krótkie okresy i ograniczały się wyłącznie do odprawiania mszy i spowiadania.
Pozostałe sakramenty mogły być przez nich udzielane w kościołach garnizonowych tylko w porozumieniu z proboszczem parafii, na terenie której się znajdowały. Przypomniał, że w 1950 roku z tekstu przysięgi dla wojska usunięto odwołanie do Boga i zaprzestano odprawiania mszy przed jej składaniem.
Dalej pisze, że na mocy ustawy z dnia 13 grudnia 1957 roku o służbie wojskowej oficerów Sił Zbrojnych kapelani weszli w skład korpusu oficerskiego. Dopiero w 1991 roku utworzono honorowany przez Kościół rzymskokatolicki Ordynariat Polowy z bp. Sławojem Leszkiem Głódziem[1].
Duchowieństwo w wojsku PRL
Elżbieta Wojcieszyk w tekście pod tytułem „O klerykach w wojsku w czasach PRL” napisała, że od czasu nowelizacji ustawy z dnia 30 stycznia 1959 roku o powszechnym obowiązku wojskowym do 1980 roku klerycy byli powoływani wybiórczo do dwuletniej służby wojskowej w celu obniżenia liczby powołań kapłańskich.
Miało to poważnie dezorganizować działanie seminariów duchownych. W wojsku próbowano kleryków indoktrynować w duchu marksistowsko-leninowskim i szykanowano za prowadzenie praktyk religijnych. Jednakże opór młodych ludzi, którzy w większości przypadków przetrwali ten czas próby, spowodował, że komuniści nie osiągnęli głównego celu, jakim było obniżenie liczby powołań kapłańskich. Oceniła, że powołanie do zasadniczej służby wojskowej dla wielu kleryków było nie tylko próbą charakteru, ale przede wszystkim sprawdzianem siły własnej wiary[2].
Ks. Jerzy Popiełuszko w wojsku
W tym miejscu warto przytoczyć przykład bł. ks. Jerzego Popiełuszki, który w 1966 roku powołany został do wojska i wcielony na dwa lata do specjalnej jednostki dla alumnów w Bartoszycach. W tej jednostce wojskowej był w represjonowany za publiczne wyrażanie swojej religijności.
W wyniku tych drastycznych represji bardzo podupadł na zdrowiu[3]. Bardzo plastycznie zostało to przedstawione w biograficznym filmie fabularnym z 2009 r. pod tytułem „Popiełuszko. Wolność jest w nas” w reżyserii Rafała Wieczyńskiego, gdzie w rolę duchownego wcielił się z powodzeniem i przekonywująco Adam Woronowicz.
Ks. Eugeniusz Jankiewicz w wojsku
Również ksiądz prałat Eugeniusz Jankiewicz odbył w latach 1966–1968 służbę wojskową w Bartoszycach[4]. W 1967 roku był uczestnikiem głodówki w tej jednostce. Redagował tam również podziemne pismo (dwutygodnik) „UNITAS”, czyli „Jedność”. Jak wynika z zapisu relacji udzielonej Instytutowi Dziedzictwa Solidarności z ks. Jankiewiczem, gazeta powstała jako odpowiedź na działania podejmowane przez oficerów politycznych i kadrę oraz jako element przeciwstawienia się próbom rozbicia jedności kleryków.
Jego zdaniem w tej jednostce wojskowej rzeczywiście dochodziło do podziałów wśród kleryków oraz pojawiały się takie zjawiska jak wulgaryzacja języka czy narastająca obojętność religijna. W innym miejscu ksiądz wspomina: iż „[…] okazało się później, że bardzo wielu księży, którzy byli wtedy w jednostce wojskowej w Bartoszycach, a już na pewno ci, którzy tworzyli naszą gazetkę, aktywnie wspomagało również ruch »Solidarności«”. Pismo to mógł czytać w tym samym czasie w jednostce w Bartoszycach kleryk Jerzy Popiełuszko, lecz nie jest to pewne[5].
Duchowieństwo w wojsku PRL – podsumowanie
Według obliczeń Leszka Wilczyńskiego w artykule pod tytułem „Pobór kleryków do wojska jako forma represji władz komunistycznych wobec Kościoła katolickiego. Alumni-żołnierze archidiecezji poznańskiej” ogółem w latach 1955–1979 represjonowano 2.713 kleryków w całej Polsce. Po 1972 roku tak zwany eksperyment klerycki znalazł się w fazie schyłkowej, ale władze nie miały pomysłu, jak wycofać się z niego z zachowaniem twarzy. „Eksperyment” wprawdzie kontynuowano, ale już bez większego przekonania[6].
Marcin Chorązki oraz Sławomir Romański-Cebula w artykule pod tytułem „Służba wojskowa kleryków – żołnierzy jednostki wojskowej 4446 w Brzegu w świetle relacji kapłanów z diecezji krakowskiej i wrocławskiej (analiza pamięci świadków – wybrane aspekty)” napisali, że liczba poborowych wśród alumnów zmieniała się w zależności od aktualnego stanu relacji państwo–Kościół, a w szczególności stosunków władzy komunistycznej z Episkopatem Polski, a także zależała od nastawienia pasterzy danej diecezji do tak zwanej władzy ludowej: im bardziej taka postawa była niepokorna, tym szerszy był pobór dotykał alumnów.
Częściej władze państwowe powoływały do wojska kleryków z wyższych seminariów duchownych w Przemyślu, Krakowie, we Wrocławiu i w Katowicach. Wśród najmniej dotkniętych poborem w Wyższych Seminariów Duchownych znalazły się uczelnie z Lublina, Koszalina i ze Szczecina, w Warszawie i w Gnieźnie[7].
Warto to przypomnieć w kontekście tego, że także działaczy NSZZ „Solidarność” represjonowano poprzez wojsko[8], gdyż jak wiadomo powołanie na ćwiczenia rezerwy oraz do zasadniczej służby wojskowej jesienią 1982 roku członków Solidarności, z których wielu było wcześniej zwolnionych z internowania, to było w istocie przedłużenie opresji wobec tych działaczy Związku, których komunistyczna władza szczególnie się obawiała.
Blisko 1500 rezerwistów, którzy pod pozorem szkolenia trafili do jednostek wojskowych na rzekome ćwiczenia, i blisko 250 powołanych do zasadniczej służby wojskowej w rzeczywistości doświadczyło dalszego zniewolenia. Wcielanie do wojska i powoływanie na ćwiczenia rezerwy działaczy Solidarności zimą 1982–1983 roku nie znalazły należytego miejsca w powszechnej świadomości[9].
Represje wojskowe dotykały jednakowo osoby cywilne, jak duchowne. Co prawda różne to były formy utrudniania życia oraz miały one miejsce w różnych dekadach realnego socjalizmu w Polsce. Jest to jednak jeden z wielu przykładów jak to pasterze byli ze swoimi owieczkami, także w takich miejscach.
Bibliografia
Źródła:
- Księża Solidarności – uroczyste otwarcie wystawy w Bazylice św. Brygidy w Gdańsku, YouTube.com [dostęp: 28.02.2025].
- Solidarność do wojska!, YouTube.com [dostęp: 28.02.2025]
Opracowania:
- Błogosławiony ks. Jerzy Popiełuszko. Kapelan i patron Solidarności. Katalog wystawy, ed. Mateusz Ihnatowicz, Gdańsk 2024.
- Chorązki Marcin, Romański-Cebula Sławomir, Służba wojskowa kleryków – żołnierzy jednostki wojskowej 4446 w Brzegu w świetle relacji kapłanów z diecezji krakowskiej i wrocławskiej (analiza pamięci świadków – wybrane aspekty), „Wrocławski Rocznik Historii Mówionej”, r. 10, 2020, s. 122-147.
- Gucewicz Daniel, Żołnierz czy ksiądz? O duszpasterstwie wojskowym ludowego Wojska Polskiego, przystanekhistoria.pl [dostęp: 28.02.2025].
- Ihnatowicz Mateusz, Solidarność we wspomnieniach ks. Eugeniusza Jankiewicza i o. Bronisława Sroki SI, „Rocznik Gdański”, t. 83, 2023, s. 179-196.
- Ihnatowicz Mateusz, Księża Solidarności. Katalog wystawy, Gdańsk 2021.
- Solidarność do wojska! Obozy wojskowe jako forma dotkliwej represji przeciw członkom Solidarności. Katalog wystawy, Gdańsk 2022.
- Wojcieszyk Elżbieta, O klerykach w wojsku w czasach PRL, przystanekhistoria.pl [dostęp: 28.02.2025].
- Wilczyński Leszek, Pobór kleryków do wojska jako forma represji władz komunistycznych wobec Kościoła katolickiego. Alumni-żołnierze archidiecezji poznańskiej, „Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski”, t. 12,2017, s. 173-207.
[1] Gucewicz Daniel, Żołnierz czy ksiądz? O duszpasterstwie wojskowym ludowego Wojska Polskiego, przystanekhistoria.pl [dostęp: 28.02.2025].
[2] Wojcieszyk Elżbieta, O klerykach w wojsku w czasach PRL, przystanekhistoria.pl [dostęp: 28.02.2025].
[3] Zachęcam do zapoznania się z wystawą i katalogiem wystawy Instytut Dziedzictwa Solidarności o ks. Jerzym z 2024 roku. Błogosławiony ks. Jerzy Popiełuszko. Kapelan i patron Solidarności. Katalog wystawy, ed. Mateusz Ihnatowicz, Gdańsk 2024.
[4] Jednostki takie istniały w latach 1964-1980 także w Brzegu i w Szczecinie.
[5] Ihnatowicz Mateusz, Solidarność we wspomnieniach ks. Eugeniusza Jankiewicza i o. Bronisława Sroki SI, „Rocznik Gdański”, t. 83, 2023, s. 179-196. Zachęcam do zapoznania się z katalogiem wystawy o Księżach Solidarności – Ihnatowicz Mateusz, Księża Solidarności. Katalog wystawy, Gdańsk 2021 oraz wernisażem tejże wystawy, gdzie ten duchowny złożył swoją relację – Księża Solidarności – uroczyste otwarcie wystawy w Bazylice św. Brygidy w Gdańsku, YouTube.com [dostęp: 28.02.2025].
[6] Wilczyński Leszek, Pobór kleryków do wojska jako forma represji władz komunistycznych wobec Kościoła katolickiego. Alumni-żołnierze archidiecezji poznańskiej, „Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski”, t. 12,2017, s. 173-207.
[7] Chorązki Marcin, Romański-Cebula Sławomir, Służba wojskowa kleryków – żołnierzy jednostki wojskowej 4446 w Brzegu w świetle relacji kapłanów z diecezji krakowskiej i wrocławskiej (analiza pamięci świadków – wybrane aspekty), „Wrocławski Rocznik Historii Mówionej”, r. 10, 2020, s. 122-147.
[8] O czym przypomniał Instytut Dziedzictwa Solidarności – Solidarność do wojska! Obozy wojskowe jako forma dotkliwej represji przeciw członkom Solidarności. Katalog wystawy, Gdańsk 2022.
[9] Dlatego próbuję się na wiele sposób popularyzować te wydarzenia. Było to przedmiotem niedawnego spotkania w Krakowskim Klubie Wtorkowym – Solidarność do wojska!, YouTube.com [dostęp: 28.02.2025], gdzie działacze Związku dzielili się swoimi doświadczenia z tego czasu.
Dr Mateusz Ihnatowicz
