Historia gier liczbowych w Polsce

Najstarsze wzmianki o loteriach i grach liczbowych w Polsce sięgają pierwszej połowy XVIII wieku. W 1748 roku zorganizowano pierwszą udokumentowaną w historii naszego kraju grę, w której odbyły się dwa losowania, zaś dochód został przekazany na cele dobroczynne. Jeszcze w tym samym roku Stanisław Konarski (założyciel Collegium Nobilium) pisał, iż: „Loteria jest rzecz w sobie dobra, sprawiedliwa, we wszystkich i najlepiej rządzących się Krajach i Rzeczachpospolitych i w Rzymie samym praktykowana z publicznym pożytkiem (…) Nikt nie traci tego małego sumptu, który z dobrą uczyni intencją, czy wygra, czy mu nie posłuży szczęście: gdyż to wszystko pójdzie rzetelnie na Chwałę Bożą, na pożytek Ojczyzny i bliźniego”. 

„Lotto di Genova” – pierwsza oficjalna loteria w Polsce

Kolejna adnotacja na ten temat pochodzi z 1768 roku, kiedy Sejm Rzeczypospolitej oficjalnie zaakceptował loterię liczbową jako jedno ze źródeł dochodu państwa. Wtedy to wprowadzono specjalną ustawę, która powołała do życia loterię podlegającą Komisji Skarbowej. Jak się okazuje, już rok później w zamian za niespłaconą pożyczkę, kontrolę nad tą loterią przekazano Włochom z Kompanii Genueńskiej, którzy w całej Koronie organizowali loterię pod nazwą „Lotto di Genova”. Gra ta polegała na typowaniu 5 numerów z puli 90 liczb. Pierwszy kantor tej loterii utworzono w Warszawie, losowania odbywały się 2 razy w miesiącu w Pałacu Krasińskich. Następnie loteria ta została wydzierżawiona przez Piotra Fergussona Teppera (najbogatszego bankiera w Polsce z końca XVIII wieku), który co roku przekazywał do Skarbu Państwa 180 tysięcy złotych. W ten sposób popularna wówczas gra liczbowa, w prawie niezmienionej postaci przetrwała aż do 1839 roku.

W roku 1808, w ówczesnym Księstwie Warszawskim, założono Dyrekcję Generalną Loterii, która w 1884 roku została przekształcona w Urząd Loterii, zajmujący się organizacją dwóch rodzajów loterii: tzw. klasycznej (z określoną liczbą losów i wygranych) i liczbowej.

W międzyczasie w „Słowniku Języka Polskiego” wydanym w 1855 roku przez Samuela Bogumiła Lindego słowo „loteria” zostało opisane w następujący sposób: „Loteria nie jest tak grą, jak handlem, na którym jest z jednej strony towarem nadzieja, z drugiej strony pieniądz. Loteria, nadzieją zysku, rzadko ziszczoną, wabiącą, źródłem jest pospolitego dochodu”.

Ciekawym jest, iż w ówczesnych czasach każdy, kto chciał prowadzić kolektury polskiej loterii musiał wpłacić wysoką kaucję, zdać egzamin, a także otrzymać zaświadczenie wydawane przez miejscowe władze policyjne i miejskie o „moralnym sprawowaniu się”. Ponadto, większe szanse mieli kandydaci, którzy byli właścicielami nieruchomości potrzebnych do prowadzenia działalności. Z czasem jednak surowe wymagania uległy złagodzeniu. Dostępne źródła historyczne zawierają bardzo mało informacji odnośnie pierwszych zwycięzców polskich loterii. Jednym z nielicznych źródeł jest pamiętnik Ignacego Baranowskiego (asesora Trybunału Cywilnego w Lublinie), w którym znajduje się notatka opatrzona datą 15 marca 1815 roku, informująca o biednym rzemieślniku, który wygrał kilkaset złotych. Należną sumę kolektor wypłacił jego żonie, która jednak „nie życzyła sobie oddać pieniędzy mężowi w obawie, aby ich nie przepił”. Co więcej, warszawskie kroniki miejskie z XIX wieku wspominają o kilku przypadkach „pomieszania zmysłów – z radości po wielkiej wygranej, bądź żalu po jej braku”. 

Kolejna wzmianka pochodzi z 1916 roku, kiedy to Polska Rada Główna Opiekuńcza otrzymała przyzwolenie od władz Niemiec i Austro-Węgier na organizację loterii, z której dochód został przekazany na cele dobroczynne dla ofiar wojny. Loteria ta odniosła duży sukces i dzięki dużemu zainteresowaniu społeczeństwa, zorganizowano kolejne losowania.

Polska Państwowa Loteria Klasowa

Następnym ważnym momentem w historii polskich gier liczbowych było utworzenie w 1920 roku ustawy powołującej Polską Państwową Loterię Klasową, której dochód miał przechodzić do Skarbu Państwa. Był to zarazem pierwszy monopol skarbowy w Polsce. W 1936 roku utworzono przedsiębiorstwo Polski Monopol Loteryjny. 

Jak już wcześniej wspomniano, przez pierwsze kilkadziesiąt lat losowania odbywały się w Pałacu Krasińskich w Warszawie i miały one charakter bardzo uroczysty. Losy były wyciągane z kół przez młodych chłopców specjalnie ubranych na tę okazję w „kurtki i pantalony białe, pasy czerwone szerokie niemniej rękawiczki białe aż do łokci zachodzące”. Wszystko było uwieńczone wspaniałą oprawą muzyczną. Okazuje się, iż jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym przy ulicy Nalewki 2, a później Długiej 50, losy były ciągnięte przez dzieci, co przyciągało liczną widownię.

W wielu archiwach można znaleźć także przykłady reklam i ogłoszeń, poprzez które różne kolektury reklamowały dostępne loterie. W latach 30-tych XX wieku, w gronie tym wyróżniała się Kolektura Loterii Państwowej Braci Safier, która mieściła się na krakowskim rynku. Tworzyli oni przeróżne ulotki i kupony o wspaniałych projektach graficznych.

Gry liczbowe i loterie w powojennej Polsce

Wybuch II Wojny Światowej spowodował brak źródeł i dokumentów opisujących sytuację loterii. Jedyną wzmiankę można znaleźć w książce Festung Warschau – Raport z oblężonego miasta przygotowanym przez Elżbietę Janicką. Można w niej przeczytać: „Ogryzek Twardej do niedawna tętnił życiem. Czego tam nie było! I totolotek. I bar. I Złoto. Diamenty. Sklep spożywczy (…).” Po wojnie natomiast organizowano wiele mniejszych loterii, których zyski były przekazywane na odbudowę kraju i pomoc ofiarom wojny. Dobrym przykładem jest Wielka Loteria Fantowa, która odbyła się w dniach 22 i 23 sierpnia 1948 roku. Zyski ze sprzedaży kuponów zostały przekazane na odbudowę Katedry św. Jana oraz innych zburzonych kościołów powojennej Warszawy.

17 grudnia 1955 roku Prezydium Rządu przyjęło ustawę, w której powołano do życia instytucję, której dochód miał być przeznaczony na budowę i remonty obiektów sportowych. W efekcie, 25 stycznia 1956 roku na mocy Zarządzenia Przewodniczącego Głównego Komitetu Kultury Fizycznej powstał Totalizator Sportowy.

Następnie we wrześniu 1956 roku w Poznaniu, powołano Komisję Poznańskiej Gry Liczbowej. W ten sposób, już 5 listopada 1956 roku odbyło się pierwsze losowanie Poznańskiej Gry Liczbowej, które było pierwszym tego rodzaju przedsięwzięciem w powojennej Polsce. Loteria ta początkowo polegała na losowaniu 3 liczb z puli 30 numerów, co odbywało się raz w tygodniu. Aby wygrać nagrodę, należało trafić 2 lub 3 wylosowane liczby. Po pewnym czasie format gry uległ zmianie na 5 z 90 numerów.

W maju 1957 roku utworzono Społeczny Komitet Poznańskiej Gry Liczbowej „Koziołki”, zaś 9 sierpnia 1957 roku wyrażono zgodę na rozpisywanie gry także w innych miastach Wielkopolski. Ostatecznie, w kwietniu 1958 roku loteria „Koziołki” stała się przedsiębiorstwem państwowym. Loteria ta cieszyła się ogromną popularnością wśród graczy, o czym świadczyła szybko rosnąca liczba sprzedanych kuponów. Co więcej, w latach 60-tych „Koziołki” stały się drugą największą w kraju grą liczbową zaraz po „Karolince”. Ostatnie losowanie tej loterii odbyło się 10 lutego 1982 roku.

Drugą loterią, która powstała w latach 50-tych była wspomniana już śląska „Karolinka”. Pomysłodawcą tej loterii był Józef Adamczyk, który podczas jednej ze służbowych podróży do Niemiec lub Hiszpanii, zainspirował się dostępnymi tam loteriami. Następnie w 1956 roku Wojewódzka Rada Narodowa dzięki rekomendacji gen. Jerzego Ziętka, utworzyła „Karolinkę”. Pierwsze losowanie tej gry odbyło się 6 stycznia 1957 roku. Aby wygrać należało poprawnie wytypować 5 z 90 liczb. Początkowo loteria ta miała istnieć jedynie 3 miesiące, jednak dzięki wielkiej popularności przetrwała aż 34 lata. Z czasem została ona jednak wyparta przez Toto-Lotka, ostatnie losowanie odbyło się w grudniu 1990 roku. Sukces „Karolinki” przyczynił się również do powstania wielu innych regionalnych loterii, które wkrótce reprezentowały każde województwo. Do najbardziej znanych zaliczają się: „Liczyrzepka” (Wrocław), „Syrenka” (Warszawa), „Lajkonik” (Kraków), „Karliczka” (Opole), „Łuczniczka” (Bydgoszcz) czy „Gryf” (Szczecin). Każda z regionalnych loterii zasilała miejscowy budżet. Niestety gry te nie wytrzymały konkurencji ze strony ówczesnego Toto-Lotka organizowanego przez Totalizator Sportowy.

Gry i loterie Totalizatora Sportowego

Jako trzeci na powojennym rynku gier liczbowych w Polsce, pojawił się Toto-Lotek. Pierwsze losowanie odbyło się 27 stycznia 1957 roku. Aby wziąć w nim udział należało skreślić 6 z 49 liczb. Każdy gracz, który trafił co najmniej 3 numery, wygrywał nagrodę. Początkowo kupony wysyłano za pośrednictwem poczty, korzystając ze specjalnych, trójkątnych znaczków, które stanowiły opłatę za grę. System ten jednak nie sprawdził się, gdyż niektóre kupony nie docierały na czas lub ginęły, dlatego zdecydowano się na rozwinięcie własnego systemu sprzedaży poprzez kolektury. Popularność Toto-Lotka rosła w zawrotnym tempie, do czego na pewno przyczyniły się wysokie wygrane. W 1975 roku Totalizator Sportowy zmienił nazwę gry Toto-Lotek na Duży Lotek, by ostatecznie w 2009 roku zmienić ją na obecne Lotto.

W listopadzie 1996 roku organizatorzy gry wprowadzili zasadę kumulacji wygranych pierwszego stopnia, dzięki czemu główne wygrane zaczęły osiągać coraz wyższe wartości. Największa wygrana w historii tej gry padła 9 lutego 2012 roku w Gdyni, kiedy to pojedynczy zwycięzca wzbogacił się o 33 787 496,10 złotych. Natomiast najwyższa kumulacja wyniosła ponad 56 milionów złotych.

Początkowo losowania Toto-Lotka odbywały się raz w tygodniu, w niedzielę. Ponadto, przez pierwsze 16 lat losowania odbywały się z udziałem publiczności, dlatego organizowano je na stadionach sportowych, w salach kinowych czy w domach kultury. Następnie, 2 czerwca 1984 roku przeniesiono dzień losowania z niedzieli na sobotę. Kolejną zmianę wprowadzono 2 października 1991 roku, kiedy to dodano drugie losowanie przeprowadzane w środy. Ostatnią zmianę dni losowań wprowadzono 4 września 2007 roku, od kiedy to losowania Dużego Lotka odbywają się 3 razy w tygodniu w każdy wtorek, czwartek i sobotę. Co więcej, od 11 marca 1973 roku rozpoczęto transmisję losowań Toto-Lotka w telewizji. Ostatnią zmianę w Lotto wprowadzono 14 września 2012 roku, kiedy to dodano specjalną opcję gry Lotto Plus. Oferuje ona wzięcie udziału w dodatkowym losowaniu 6 z 49 liczb, a nagrodą główną jest gwarantowany milion złotych.

Równolegle z rozwojem Toto-Lotka (obecnie Lotto), Totalizator Sportowy wprowadził na rynek kilka innych gier liczbowych i loterii. Pierwszą z nich o nazwie Mały Lotek, utworzono w 1973 roku. W tej kumulacyjnej grze, losowano 5 z 35 liczb. Nie zdobyła ona jednak wystarczającej popularności, dlatego w 1986 roku zdecydowano się na wycofanie jej z oferty Totalizatora Sportowego. 

Kolejną grą był Express Lotek. Pierwsze losowanie tej loterii odbyło się 31 marca 1976 roku. Aby wziąć w niej udział, gracze muszą wybrać 5 z 42 liczb. Obecnie gra ta jest organizowana pod nazwą Mini Lotto, którą zmieniono 8 października 2009 roku.

29 stycznia 1986 roku Totalizator Sportowy wprowadził kolejną grę o nazwie Super Lotek, której losowania odbywały się do 25 września 1991 roku. Super Lotek polegał na losowaniu 7 z 49 liczb, przy czym najniższą wygraną można było otrzymać za 4 trafione numery.

Gra liczbowa Multi Lotek, została utworzona 18 marca 1996 roku, by 14 czerwca 2009 roku jej nazwa uległa zmianie na Multi Multi. Aby wziąć w niej udział, gracze typują od 1 do 10 numerów z dostępnej puli 80 liczb oraz wybierają wielokrotność stawki podstawowej zakładu (od 1 do 10 razy). Podczas losowań, które odbywają się 2 razy dziennie, losowanych jest 20 z 80 liczb.

Twój Szczęśliwy Numerek to gra liczbowa organizowana w latach 1998-2010, która polegała na losowaniu 5 liczb – 4 z 45 oraz 1 z 36 (tzw. Szczęśliwy Numerek). Aby zdobyć nagrodę wystarczyło trafić tylko jedną liczbę. Ostatnie losowanie tej gry odbyło się 8 marca 2010 roku. Na jego miejsce Totalizator Sportowy wprowadził grę Keno.

W 2008 roku utworzono także loterie promocyjną dla graczy pod nazwą Loteriada, oraz loterię pieniężną Los Milionos. Jedną z ostatnich gier liczbowych wprowadzonych na polski rynek były Joker (9 kwietnia 2010 rok) oraz loteria Kaskada, utworzona 8 maja 2011 roku. Ponadto warto też zwrócić uwagę, iż od 2010 roku wszystkie produkty Totalizatora Sportowego sprzedawane są pod jedną wspólną marką LOTTO.

Historia loterii i gier liczbowych w Polsce pokazuje, iż dziedzina ta ciągle się rozwija. Rosnące zainteresowanie wielkimi wygranymi spowodowało, iż regularnie organizowane są nowe gry i loterie. Co więcej, analizując rozwój wielkich międzynarodowych loterii, które coraz częściej są już dostępne przez internet, w każdym momencie możemy spodziewać się, iż gry liczbowe takie jak Lotto będą dostępne online także w Polsce.

Autor:

Agnieszka Zgorzalewicz– artykuł został stworzony we współpracy z magazynem Lottoland

Bibliografia

Gleichgewicht, B., Kucharczyk, J., Steinhaus, H. 1960-1961. Uwagi o grach liczbowych. Applicationes Mathematicae, 5:1, 21-33.

Janicka, E. Festung Warschau – Raport z oblężonego miasta, Wydawnictwo Krytyka Polityczna, 2012.

Praca zbiorowa, Grającym sprzyja szczęście, Wydawnictwo Twigger, 2006.

Strony internetowe:

http://wiadomosci.wp.pl/page,2,title,Zegnaj-Duzy-Lotku,wid,11576579,wiadomosc.html

http://trzebinia.archiwa.org/zasoby.php?id=5763

http://sci-fi.globinfo.pl/historia-gier-liczbowych/

http://pl.wikipedia.org/wiki/Piotr_Fergusson_Tepper

http://ciekawostkihistoryczne.pl/2012/10/14/wyzysk-pelna-geba-monopole-skarbowe-w-miedzywojennej-polsce/

http://vintagedesignblog.com/tag/bracia-safier/

http://bc.wimbp.lodz.pl/Content/33533/Najer_Folksblat1929_nr110a.pdf

http://archiwum.allegro.pl/oferta/2823-loteria-fantowa-na-zburzone-koscioly-w-wy-i3303478115.html

http://www.totalizator.pl/o-nas/historia

http://poznanskiehistorie.blogspot.com/2013/04/poznanska-gra-liczbowa-kozioki.html

http://katowice.gazeta.pl/katowice/1,35019,5295728.html

http://www.mmbydgoszcz.pl/461920/2013/10/13/luczniczka-byla-gra-liczbowa–powstalo-osiedle?category=news

http://pl.wikipedia.org/wiki/Super_Lotek

http://pl.wikipedia.org/wiki/Mini_Lotto

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ma%C5%82y_Lotek

http://pl.wikipedia.org/wiki/Tw%C3%B3j_Szcz%C4%99%C5%9Bliwy_Numerek

http://www.lotto.pl/

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kaskada_(Lotto)