M. Wenklar (red.) Kościół. Żydzi. Jezuici. Wokół pomocy Żydom w czasie II wojny światowej
Mniejszość żydowska była wrośnięta w polską tkankę kulturową i społeczną niemal od zarania jej państwowości. Nieprzypadkowo pierwszą, większą wzmiankę o dziedzictwie Mieszka I zapisał Ibrahim ibn Jakub. Rozkwit współpracy między oboma narodami nastąpił w czasach panowania ostatniego z Piastów, kiedy to wiele działań gospodarczych było podejmowanych przy wsparciu finansowym wyznawców religii mojżeszowej. Po odzyskaniu niepodległości mniejszość żydowska w Polsce posiadała nawet własną reprezentację parlamentarną. Niniejsza książka opowiada jednak o tym, co cechowało Żydów i Polaków
w czasie II wojny – a więc o wsparciu i pomocy. Bez względu na konsekwencje.
Trzeba przyznać, że niektóre spośród publikacji IPN-u dotykają naprawdę interesujących tematów i przedstawiają je w dość nieszablonowy, ale dzięki temu ciekawy sposób. Mogłoby się bowiem wydawać, że kolejne monografie na temat pomocy udzielanej Żydom w czasie niemieckiej okupacji ziem polskich nie wniesie już nic nowego, bo właściwie wszystko w tej kwestii już wiadomo. Być może troszkę tak jest, ale wszystko zależy od ujęcia tematu i umiejętnego prowadzenia czytelnika. Tym razem wydawca wybrał takie obszary badawcze, które co prawda zostały już dość dobrze przebadane naukowo, ale wciąż można omówić je w sposób interesujący. Pamiętać przy tym należy, że tylko w Polsce za ukrywanie Żydów i wszelką dla nich pomoc groziła kara śmierci. Tak kategoryczne obwarowanie wynikało właśnie z tego, o czym wspomniałem już wcześniej, wielowiekowej współpracy, niedotkniętej w zasadzie żadnymi większymi konfliktami,
czy niesnaskami. Mimo to podjęta tematyka bardzo dobrze wpisuje się w bardzo ważny i ciągle aktualny nurt badań historycznych nad wspólną przeszłością Polaków i Żydów, w dość szerokim kontekście.
Recenzowana publikacja zawiera osiem tekstów naukowych wpisujących się w nurt tematu przewodniego. Mają one różnorodną budowę oraz charakterystykę. Dzięki temu że są tak zindywidualizowane – nie nudzą i są dość dobrym wprowadzeniem do tego, aby po lekturze zgłębić tę tematykę samodzielnie, przy wykorzystaniu różnych metod badawczych. Bardzo podobało mi się, iż niektóre z nich pozostawiają w odbiorcy niedosyt, choć trzeba wyraźnie podkreślić, że wszystkie one prezentują temat całościowo i bardzo efektywnie, spełniając wszystkie wymagania stawiane tekstom naukowym, zarówno pod względem warsztatowym, jak i literackim. Godne zauważenia jest to, że są one właśnie tekstami naukowymi, a nie popularno-naukowymi, co także dodaje wydawnictwu dodatkowej wartości. Nie można przejść obojętnie obok jej dość przyjemnego wyglądu. Nie odstrasza ona także swoją grubością. Mimo szerokości
i głębokości podjętej tematyki, udało się wyłuskać to, co najważniejsze, abstrahując od tego, co mogłoby zaburzać obraz i wprowadzać zamęt i niezrozumienie.
Bardzo interesującym zabiegiem jest wprowadzenie w niej wątku związanego z zakonem jezuitów. Pewnie wielu czytelników może poczuć się zaskoczonych, ale to zrozumiałe. Ten aspekt dopiero niedawno zaczął pojawiać się w piśmiennictwie. Jezuici uchodzą w opinii wielu za zakon bardziej naukowy, niż taki który pracuje na „pierwszej linii frontu”. Okazuje się, że to tylko stereotyp, który jak wiele innych w obliczu wojny, okupacji oraz biologicznej eksterminacji naszych starszych braci w wierze przestał mieć jakiekolwiek znaczenie. Konflikt zbrojny wymusza bowiem na wielu, w tym także na kapłanach i zakonnikach zupełnie inny tryb pracy i duszpasterskiej aktywności. Przykłady tego typu działania są nam pewnie doskonale znane i nie wymagają komentarza. Nie ukrywam,
także że Jezuici w tytule wzbudzili moją ogromną ciekawość i nie zawiodłem się. Można więc powiedzieć, że jeśli Autorzy i Redaktor szukał pewnego rodzaju słowa-klucza to udało mu się go znaleźć i odpowiednio wykorzystać.
Ogromną wartością książki jest szerokie i konsekwentne wykorzystanie wszędzie, gdzie to tylko, było możliwe, bogatego materiału źródłowego. Z uwagi na formę wydawnictwa, a więc pracę zbiorową nie będę poruszał kwestii niedociągnięć i błędów, a trzeba zauważyć, że nie ma ich prawie wcale, a jeśli są to dotyczą bardzo drobnych aspektów, właściwie niezauważalnych przy lekturze. Mam tu na myśli np. błędy w numeracji stron, czy uchybienia w konstrukcji niektórych przepisów, ale naprawdę nie są to kwestie istotne, na tyle, aby roztrząsać je w dłuższym wywodzie. Szkoda tylko, że w książce nie ma ani jednej fotografii. Rozumiem jednak, że wynika to w stu procentach z charakteru publikacji.
Myślę, że książka ta bardzo dobrze wpisuje się we współczesne potrzeby odbiorców. Pozwala bowiem na syntetyczne omówienie niezwykle trudnych zagadnień, w sposób przystępny i prosty. Moim zdaniem – praca ma ogromny walor edukacyjny, który bezapelacyjnie należy wykorzystać. Może być ona śmiało wykorzystana jako kolejny przyczynek do badań nad relacjami polsko
– żydowskimi, które są przecież podwaliną wspólnej przeszłości obu narodów. Z całą pewnością jednak jej najważniejszym i najistotniejszym przesłaniem oraz ukrytym mottem, podobnie jak
w przypadku wszelkich publikacji dotyczących lat 1939-1945 jest wołanie: Nigdy więcej wojny!
Wydawnictwo: Instytut Pamięci Narodowej oddział w Krakowie i Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie
Ocena recenzenta: 5/6
Dominik Majczak
