Blask szkła i ciężar metalu – niezwykłe połączenie, które od wieków fascynuje rzemieślników i archeologów. Ozdoby ze szkła ołowiowego skrywały w sobie nie tylko kunszt dawnych mistrzów, ale i tajemnice pochodzenia surowców, ich obróbki oraz znaczenia w średniowiecznej Europie. Jakie sekrety kryją paciorki i pierścienie odnalezione w Polsce? Najnowsze badania rzucają światło na zapomniane warsztaty i techniki, które przez stulecia kształtowały estetykę i handel tego niezwykłego rzemiosła.
Ozdoby ze szkła ołowiowego były powszechne na obszarze Europy Środkowej i Wschodniej w okresie od X do XIII wieku. Liczne odkrycia archeologiczne, w tym fragmenty biżuterii, szklane tygli oraz półprodukty, wskazują, że szkło to wytwarzano lokalnie. Świadczą o tym również występowanie złóż rud metali, które stanowiły surowiec do jego produkcji. Badania przeprowadzone z użyciem mikroanalizy sondy elektronowej oraz analizy izotopów ołowiu pozwoliły na precyzyjne określenie pochodzenia surowca wykorzystywanego w średniowiecznym szklarstwie.
W ramach badań naukowcy przebadali jedenaście fragmentów biżuterii wykonanej ze szkła wysokoołowiowego pochodzących z Wrocławia (teren południowo-zachodniej Polski) oraz fragmenty szkła wysokoołowiowego i ołowiowo-potasowego (znanego jako słowiańskie szkło ołowiowo-popiołowe) odkryte w Sypniewie (północno-wschodnia Polska).
Wyniki analiz jednoznacznie potwierdziły stosowanie lokalnych złóż ołowiu, co wskazuje na miejscowe pochodzenie surowca. Choć skład izotopowy szkła w tej części Europy nie został jeszcze w pełni ustalony, badania na jednym stanowisku w południowo-zachodniej Polsce dostarczyły pierwszych istotnych informacji na ten temat.
Centra produkcji szkła ołowiowego w średniowiecznej Europie
Obecnie wiadomo, że w średniowiecznej Europie istniało kilka ośrodków specjalizujących się w wytwarzaniu szkła wysokoołowiowego. Produkcja tego surowca odbywała się na terenie:
- Półwyspu Iberyjskiego,
- obszarów obecnych Niemiec,
- Polski,
- prawdopodobnie także na obszarach Rusi (Czermnie) oraz Kaukazu.
Co istotne, lokalizacja tych ośrodków często pokrywała się z miejscami wydobycia srebra i ołowiu. Na tej podstawie badacze przypuszczają, że szkło ołowiowe mogło stanowić produkt uboczny ekstrakcji srebra.
Wpływ wydobycia ołowiu na rozwój produkcji biżuterii
Analiza proporcji izotopów ołowiu w ozdobach szklanych z Wrocławia i Sypniewa, a także wcześniejsze badania ozdób znalezionych w Czermnie, wykazały, że proste jednokolorowe koraliki i pierścionki wytwarzano z surowca pochodzącego z pogranicza Śląska i Małopolski. Masowe występowanie takich ozdób na tych terenach sugeruje ich lokalną i intensywną produkcję. Wskazuje na to również duże podobieństwo stosowanych receptur szkła.
Wraz z dynamicznym rozwojem wydobycia i przetwarzania rud ołowiu w południowej Polsce, od końca XI wieku zauważalny jest wyraźny wzrost liczby produkowanych ozdób ze szkła ołowiowego. XII wiek uznawany jest za okres największej popularności tego typu biżuterii, co znajduje odzwierciedlenie w licznych znaleziskach archeologicznych.
Ozdoby ze szkła ołowiowego – technologia wytwarzania
W żadnym z badanych ośrodków nie odnaleziono jednoznacznych dowodów na wytapianie szkła z surowych składników. Proces produkcji biżuterii opierał się najprawdopodobniej na wykorzystaniu półproduktów – szklanych prętów lub krążków, które mogły być importowane z innych regionów. Co ciekawe, choć w pobliżu średniowiecznych kopalni ołowiu nie stwierdzono produkcji szkła, towarzyszyła im jednak praktyka szkliwienia naczyń ceramicznych, co wskazuje na znajomość technologii wykorzystującej związki ołowiu.
Chociaż same ośrodki produkcji surowca szklanego wciąż pozostają nieznane, to badania izotopowe potwierdzają hipotezę, że należy ich poszukiwać na terenie Polski. Nowe analizy przeprowadzone przez polskich archeologów wykazały istnienie warsztatów, w których przetwarzano półprodukty i tworzono z nich biżuterię.
Średniowieczne szkło ołowiowe było wykorzystywane głównie do produkcji niewielkich ozdób oraz glazury ceramicznej, jednak w niektórych kulturach stosowano je również do wyrobu naczyń. We wczesnym średniowieczu szkło to było głównie mieszaniną krzemionki i tlenku ołowiu. W późniejszych wiekach udział ołowiu w recepturze szkła stopniowo malał.
Historia szkła ołowiowego
Najstarsze znane koraliki wykonane ze szkła ołowiowego pochodzą z Egiptu z czasów XVIII dynastii (ok. 1450–1425 p.n.e.). Pierwsze wzmianki o recepturach szkła zawierającego ołów pochodzą z VII wieku p.n.e. i pojawiają się w źródłach mezopotamskich.
Na terenie Europy technologia wytwarzania szkła ołowiowego była powszechna od X do XIV wieku. Prawdopodobnie dotarła ona na Stary Kontynent z Azji Południowo-Wschodniej poprzez Jedwabny Szlak. Wytwarzano je m.in. na Półwyspie Iberyjskim, w Niemczech, Polsce, a także przypuszczalnie na Rusi oraz Kaukazie.
Ze względu na dużą popularność szkła ołowiowego w Europie Środkowej i Wschodniej region ten jest postrzegany jako kluczowy w jego rozpowszechnieniu. Okres największej świetności tego typu szkła na tych terenach to XII wiek – zauważyła dr Aleksandra Pankiewicz z Uniwersytetu Wrocławskiego.
Badacze z UWr, UJ, NCBJ, UW, Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie oraz Instytutu Archeologii i Etnologii PAN we współpracy z Juniata College w USA przeprowadzili analizę izotopów ołowiu w biżuterii odkrytej w Wrocławiu i Sypniewie. Wyniki badań opublikowano w prestiżowym czasopiśmie „Journal of Archaeological Science”.
Znaleziska te potwierdzają masową produkcję biżuterii szklanej na terenie Polski, choć jej dokładne miejsca wytwarzania pozostają nadal nieznane.
Źródła:
- Krajczyńska-Wujec Ewelina, Biżuterię ze szkła ołowiowego masowo wytwarzano w średniowiecznej Polsce, PAP [dostęp: 10.03.2025].
- Pankiewicz Aleksandra i in., Origins of medieval lead glass ornaments in Central Europe in the light of lead isotopic analysis of finds from Wrocław and Sypniewo (Poland), Science Direct [dostęp: 10.03.2025].
