Czy wiesz, że najstarsze złoto na świecie, które udało się odnaleźć archeologom, znajduje się w Warnie?
Najstarsze złoto na świecie zostało znalezione na cmentarzysku eneolitycznym w Warnie i pochodzi z lat 4600- 4200 p.n.e. Kiedy myślimy o najstarszych złotych przedmiotach, to zapewne pierwszym kierunkiem, w którym podążają nasze myśli, jest starożytny Egipt. Tymczasem w kraju nad Nilem nie rządzili jeszcze faraonowie, kiedy pierwsi rolnicy nad brzegiem Morza Czarnego „wyczarowywali” ciała stałe z substancji ciekłych, przetapiając metal i tworząc z niego ozdoby. Warneńskie złoto jest nie tylko pierwszym takim skarbem w Europie, ale także i na świecie.
Eneolit – epoka miedzi
Dzieje ludzkości powszechnie dzieli się na epokę kamienia, epokę brązu i epokę żelaza, według periodyzacji dziejów zaproponowanej przez duńskiego uczonego Christiana Jurgensena Thomsena w 1836 roku. Neolit nazywany jest młodszą epoką kamienia lub epoką kamienia gładzonego i tym samym stanowi ostatni okres epoki kamienia, który poprzedza epokę brązu.
Wyodrębnia się go z powodu pojawienia się nowych zjawisk, które zrewolucjonizowały dotychczasowe życie ludzi, ponieważ to właśnie wtedy człowiek nauczył się uprawiać ziemię i hodować bydło.
Jednak pomiędzy epoką kamienia a epoką brązu jest jeszcze jeden okres nazywany eneolitem lub chalkolitem, który stanowi okres przejściowy pomiędzy tymi dwiema epokami. Wówczas pojawiały się społeczności o rozbudowanej hierarchii społecznej, czego odzwierciedlenie znajduje się w bogato wyposażonych grobach cmentarzyska w Warnie. Ich wyposażenie sprawiło, że tzw. „morska stolica” Bułgarii stała się znana wśród archeologów na całym świecie.
Najstarsze złoto na świecie w pudełku po butach
Wszystko zaczęło się w 1972 roku, kiedy pracownicy Muzeum Archeologicznego w Warnie odebrali telefon od byłego nauczyciela, który w pobliskiej wiosce otworzył małe muzeum. Powiedział, że jest w posiadaniu skarbu i zapytał, czy ktoś byłby skłonny przyjechać i ocenić jego wartość.
Pracownicy, przyzwyczajeni do zgłoszeń tego rodzaju, przewrócili oczami. Regularnie odbierali telefony w sprawie tzw. „skarbów”, którymi okazywały się być przedmioty bez większej wartości. Dwóch z nich, bez żadnych oczekiwań, sumiennie spełniło swój obowiązek i przyjechało na wskazane miejsce.
Po wejściu do jednego z pokojów prowincjonalnego muzeum stało się jasne, że nie było to zwykłe wezwanie. Na stole leżały złote artefakty odkryte kilka tygodni wcześniej przez młodego mężczyznę, który nieopodal Jeziora Warneńskiego kopał koparką dół pod kable elektryczne.
Był przeświadczony, że przedmioty wykonano z mosiądzu lub miedzi, dlatego włożył je do pudełka po butach i wsunął pod łóżko w swoim domu. Dopiero po kliku tygodniach postanowił skonsultować się w tej sprawie ze swoim dawnym nauczycielem.
W tym samym pudełku złote przedmioty trafiły do Muzeum Archeologicznego w Warnie. Były to bransolety, kolczyki, pierścionki, napierśnik i kilka delikatnych rurek. Stało się jasne, że na miejscu obecnego placu budowy znajduje się cmentarzysko. W trakcie kolejnych tygodni cały obszar ogrodzono i zaczęto zakrojone na dużą skalę badania archeologiczne, w których uczestniczyli więźniowie z warneńskiego więzienia, wspomagający archeologów przy pracy.
Warneńskie złoto
Do momentu pojawienia się metalu wszystkie narzędzia, którymi posługiwała się ówczesna ludzkość, powstawały z materiałów stosunkowo nietrwałych takich jak: drewno, kość, kamień lub glina. Gdy się rozbiły lub pękły, stawały się bezużyteczne.
Metal natomiast nigdy się nie zużywał i można było poddawać go ciągłemu recyklingowi. Jeżeli np. metalowa siekiera złamała się, można było ją przetopić i wykonać inne narzędzie. Tkwił w tym jednak pewien haczyk.
Kiedy kość, drewno i kamień były szeroko dostępne, metal zdobywano niezwykle trudno. Złoto było pozyskiwane ze złóż okruchowych, które w przeciwieństwie np. do rud miedzi, nie pozostawiały śladów archeologicznych. Zatem regiony, z których pozyskiwano ten surowiec, dzisiaj są trudne do zidentyfikowania. Przypuszcza się jednak, że znajdowały się one wzdłuż wybrzeża, w pobliżu dzisiejszych kopalni.
Wydobycie i obróbka złota wymagały nie tylko czasu, ale przede wszystkim umiejętności. Zamożne społeczeństwo, z którego pochodzili warneńscy rzemieślnicy, umożliwiało eksperymentowanie z nowym materiałem i wdrażanie nowych technik.
Przy wytwarzaniu złotych przedmiotów stosowano różne metody. Złoto było np. obrabiane na zimno, posługiwano się także tzw. metodą na wosk tracony, która polegała na uprzednim wykonaniu modelu z wosku.
Zauważono również, że do złota dodawano inne metale i tym samym eksperymentowano z kolorem ostatecznego przedmiotu. Metal ten służył nie tylko do produkcji biżuterii, ale także do ozdabiania broni lub tkanin. W jednym z najbogatszych grobów znajdowała się bransoleta wykonana z muszli, która pękła, po czym miejsce złamania naprawiono złotą blaszką.
Hierarchia kultury Warna
W trakcie badań archeologicznych prowadzonych na cmentarzysku warneńskim zidentyfikowano 312 grobów należących do tzw. kultury Warna, wydatowanych na okres między 4600 a 4200 rokiem p.n.e. W czasie eksploracji kolejnych pochówków udało się zauważyć pewien schemat.
Złote przedmioty nie znajdowały się w każdym grobowcu: bogactwa nie były rozłożone równomiernie. Zdecydowana większość pochówków posiadała przedmioty o niedużej wartości jak np. noże krzemienne, bransolety z kości czy koraliki.
Co piąty grób zawierał drobne, złote przedmioty i tylko cztery zawierały prawdziwe bogactwa, stanowiące trzy czwarte złota z całej nekropolii. Rozłożenie wyposażenia grobowego, jego ilość i jakość świadczy o różnicach między poszczególnymi członkami ówczesnej społeczności.
Na szczególną uwagę zasługuje grób nr 43, w którym znajdował się szkielet mężczyzny zmarłego w wieku ok. 40-45 lat. Został on złożony w pozycji wyprostowanej, z lewą ręką ułożoną na piersi, zaś w prawej trzymającej berło ze złotymi aplikacjami.
Złote przedmioty pozyskane z grobu ważą łącznie 1,5 kg. Wśród nich znalazły się m.in. bransolety, naszyjnik, aplikacje zdobiące pierwotnie tkaninę i welon, którymi przykryty był zmarły, nakładkę na genitalia oraz aplikacje zdobiące łuk wraz z kołczanem. Bogate wyposażenie jest przesłanką do tego, aby uważać, iż pochowany tutaj człowiek był władcą lub królem-kapłanem społeczności żyjącej na ziemiach współczesnej Warny.
Groby na warneńskiej nekropolii i ich wyposażenie świadczą o tym, że kultura Warna była bogatym społeczeństwem z wyraźnie wyodrębnioną i zróżnicowaną hierarchią. Odtworzony pochówek mężczyzny z grobu nr 43 można zobaczyć w Muzeum Archeologicznym w Warnie.
Archeologiczna cisza
Złoty wiek był krótkotrwały. Ok. 4000 roku p.n.e. warneńska społeczność zniknęła z areny dziejów i przez ok. 600 lat w warstwach archeologiczna panuje pustka. Przez sześć stuleci region pozostawał niezamieszkany.
Co się stało z warneńskimi metalurgami?
Przez lata naukowcy twierdzili, że opustoszenie regionu było związane z inwazją, jednak teoria najazdu okazała się nie mieć żadnych podstaw. W materiale archeologicznym brakuje jakichkolwiek śladów masakry, np. szkieletów ze śladami przemocy czy spalonych wiosek.
Odpowiedzi trzeba szukać gdzie indziej. Schyłek epoki miedzi zbiega się z poważnymi zmianami klimatycznymi, które mogły wpłynąć na życie warneńskiej społeczności. W pewnym momencie nastąpiły wahania temperatur, wahania opadów, poziom morza znacznie wzrósł, zamieniając najprawdopodobniej pola uprawne w bagna. Osady i centra produkcji kultury Warna znalazły się pod wodą, a lokalna ludność została zmuszona do zmiany miejsca zamieszkania i trybu życia.
Eneolityczna nekropola w Warnie stanowi ważne stanowisko prehistoryczne dla archeologii światowej. Pomimo ogromnego znaczenia cmentarzysko nie zostało przebadane w całości z powodu złej sytuacji finansowej państwa.
Pierwsze wykopaliska, z kilkoma przerwami, trwały 13 sezonów (od 1972 do 1991 roku). W 2021 roku Muzeum Archeologiczne wznowiło badania trwające trzy sezony. Niestety na rok 2024 władze państwa nie przewidziały finansowego wsparcia, dlatego badacze apelują o pomoc do wszystkich, którzy chcą się przyczynić do rozwoju nauki.
Bibliografia:
- Leusch V., B.Armbruster, E. Pernicka, V.Slavčev, On the Invention of Gold Metallurgy: The Gold Objects from the Varna I Cemetery (Bulgaria)—Technological Consequence and Inventive Creativity, Cambridge Archaeological Journal, s. 353-376.
- Ławecka D., Wstęp do archeologii, Warszawa 2005.
- Fundraising Campaign for the Varna Necropolis – Регионален исторически музей – Варна, [dostęp: 9.11.24].
- Mystery of the Varna Gold: What Caused These Ancient Societies to Disappear?, Smithsonian [dostęp: 9.11.24].
Fot. Nekropolia warneńska, dary grobowe na wystawie w Muzeum Warneńskim
Olga Ignatowska
