Dalekie stepy Europy Wschodniej, Azji Środkowej oraz dzisiejszy Krym już od starożytności zamieszkane były przez rozmaite mityczne społeczności. To właśnie w tym regionie, na największym półwyspie Morza Czarnego miało powstać starożytne państwo irańskiego ludu, który podobno zawierał związki z Amazonkami. Scytowie oraz inne masy panowały na stepach długo przed przybyciem Hellenów, Rzymian oraz Hunów. To właśnie ze Scytyjskiego etnosu wywodzić miał się tajemniczy lud Taurów od którego nazwę zaczerpnął starożytny Krym – Tauryda. Chęć odkrywania owych terenów pchała potężne cywilizacje do kolonizacji. Żaden jednak nie miał pojęcia, jakie grupy je zasiedlają.
Starożytny Chersonez, w tle prawosławna katedra św. Włodzimierza . Fot. Wikimedia Commons
Zwracając uwagę na historię Półwyspu Krymskiego okres scytyjski jest jednym z najbardziej interesujących momentów tamtejszej starożytności[1]. Na przestrzeni około pięciu wieków w regionie Kaukazu, Azji środkowej oraz na rubieżach południowej Syberii dokonały się zmiany, mające decydujący wpływ na losy społeczeństw zamieszkujących ten obszar geograficzny. Koczownicze plemiona stepowe Scytowie oraz Sarmaci opuszczając swoją dotychczasową siedzibę grodzisko w Kamionce Dnieprowskiej, która znajdowała się w dolinie dolnego Dniepru wyruszyli na południe w stronę Chersonezu[2]. Zmiany te dokonały się równocześnie z intensywnym rozwojem państw starożytnej Hellady, które odegrały znaczącą rolę w postępie cywilizacji nie tylko na północnych rubieżach nadczarnomorza, ale i całej Europy. Państwa helleńskie prowadziły kolonizację zarówno południowych jak i północnych wybrzeży Morza Czarnego. Eksplorowały również dzisiejszy Półwysep Krymski gdzie Hellenowie weszli w pierwszy kontakt z cywilizacją Scytyjską.
Granice Państwa Scytyjskiego nad Krymie z wyszczególnionym Królestwem Bosporańskim. Fot. Wikimedia Commons
Jedną z najbardziej szczegółowych relacji źródłowych potwierdzających istnienie Scytów i Taurów na Chersonezie są „Dzieje” autorstwa Herodota z Halikarnasu. Autor tego obszernego dzieła opisuje w „księdze czwartej” wyprawę Dariusza I – króla perskiego Imperium Achemenidów przeciw Scytom. Po zajęciu Babilonu Dariusz wyruszył osobiście na wyprawę przeciw Scytom[3]. Relacja ta nie jest jedynie opisem konfliktu militarnego między Imperium Perskim a Plemionami Scyto-Sarmackimi. Autor szczegółowo opisuję szeroko rozumianą kulturę licznych plemion pochodzenia scytyjskiego tzn. Sauromatów, Gelonów, Budynów, Melanchlajnów, Androfagów, oraz legendę ich pochodzenia. Herodot z Halikarnasu w „księdze czwartej” potwierdza również istnienie plemienia Taurów które zamieszkiwało południową część starożytnego Półwyspu Krymskiego a dokładnie wybrzeża Morza Czarnego i Gór Krymskich. Wspomina o nich przy okazji opisu krwawego zwyczaju składania ofiar pochodzenia helleńskiego ku czci dziewiczej bogini[4]. Bóstwem które czczą Taurowie ma być jak sami utrzymują Ifigenia-córka Agamemnona.
Starożytny Chersonez pierwotnie zamieszkiwano przez cztery grupy ludności. Od czasów najdawniejszych wiadomo, że nazwa półwyspu związana była z nazwą plemienia zawartą w tytule artykułu ponieważ półwysep ten nazywano Taurica, Tauris, Taurica Chersonesus[5]. Środkowa i północna część półwyspu zajmowało osadnictwo scytyjskie z zauważalnym sarmackim substratem etnicznym. Scytowie nie należeli do ludów jednolitych pod względem etnicznym. Masy te wkraczając na Chersonez Taurydzki w III wieku p.n.e. były federacją plemion o wspólnych cechach kulturowych. Zanim Scytowie założyli miasto Neapolis tworzyli plemiona koczownicze[6]. Południe zaś zdominowało plemię Taurów zamieszkujące górzyste rubieże Chersonezu jeszcze przed przybyciem Scytów[7]. Taurowie – lud o niejednoznacznie określonej etnogenezie cechował prymitywizm o wysokim poziomie barbaryzacji – jak opisuję to Herodot. Sąsiadami obu azjatyckich plemion to: Hellenowie zamieszkujący głównie Królestwo Bosporańskie na wschodzie półwyspu w tym takie miasta jak Pantikapajon, Teodozję czy Kimmerikon oraz miasto Chersonez Taurydzki – kolonię Miletu, którego ruiny znajdują się obecnie w granicach dzisiejszego Sewastopola[8]. Scytowie byli ludem pochodzenia irańskiego. Początkowo lud koczowniczy z biegiem czasu stworzył formę państwowości znaną jako Królestwo Scytyjskie z siedzibą w Neapolis, którego ruiny znajdują się obecnie w południowo-wschodniej części Symferopola. Stolicę państwa zamieszkiwała ludność scytyjska z wyraźnymi cechami kultury helleńskiej zwani Hellenoscytami. Podobieństwo wynikało z tego, iż Neapolis stanowiło miejsce obopólnego funkcjonowania w mieście dwóch różnych cywilizacji. Scytyjskiej warstwy dominującej z licznymi helleńskimi kupcami.
Plemiona scytyjskie na Stepie Pontyjskim: region Morza Czarnego i Azowskiego. Fot. Wikimedia Commons
Wyjaśniając wzajemne zależności, nie sposób przejść do rozważań dotyczących tytułowego plemienia Taurów. Herodot z Halikarnasu jako pierwszy grecki historyk nie poddaję w żadną wątpliwość teorii o istnieniu tego ludu, jednoznacznie potwierdzając ją. Co do istnienia plemienia nie mają wątpliwości także przedstawiciele historiografii rosyjskiej – Aleksiej Smirnow, polskiej – Tadeusz Sulimirski oraz anglosaskiej – Charles King. Wymienieni przeze mnie historycy są autorytetami w dziedzinie badań nad ludami irańskimi w swoich środowiskach naukowych. Wszyscy uczeni również zgadzają się co do poziomu cywilizacyjnego omawianego plemienia. Jednogłośnie są zgodni ze źródłowymi opisami. Klasyfikują Taurów lub Tauryjczyków, (taka nazwa występuję w monografii Smirnowa, jako lud barbarzyński z prymitywnymi zwyczajami, utożsamianymi z krwawymi rytuałami o podłożu religijnym). Potwierdzeniem tego jest opinia Kinga. Opowieści o dzikich Taurydach z Krymu, których praktyki mogły być podobne do zwyczajów innych ludów zamieszkujących Chersonez, z wyłączeniem helleńskiego substratu etnicznego[9].
Wyobrażenie Scytów (Saków) w czasach Achemenidów. Fot. Wikimedia Commons
Porównując pochodzenie etniczne poszczególnych plemion zamieszkujących starożytny Chersonez Taurydzki nie ma wątpliwości tylko w przypadku pochodzenia Scytów. Lud który zdominował nie tylko Półwysep Krymski, ale także większość stepów europejskiej części dzisiejszej Federacji Rosyjskiej i Ukrainy oraz północne stepy Azji środkowej. Według badań wszystkich przedstawionych wcześniej uczonych jest nacją pochodzenia irańskiego. Pierwotne siedziby Scytów znajdowały się na przedgórzu Ałtaju w Azji środkowej. Związek Scytów z tą częścią kontynentu azjatyckiego jest niezaprzeczalny. Pierwotne cechy wyrobów ludów uznanych za scytyjskie zdradzają cechy charakterystyczne dla mas południowej Syberii[10]. Uzbrojenie i wyroby zastosowania militarnego z kolei posiadają cechy typowo perskie, co świadczy o kontaktach szczepów scytyjskich z Imperium Achemenidów[11]. Kontakty te są dowiedzione ponieważ w 513 roku król Persji Dariusz I wyprawił się przeciw Scytom. Obie strony nie stoczyły decydującej bitwy jednak wiemy o poselstwie scytyjskim do Dariusza I. Od IV-III wieku p.n.e. zmieszali się z napływającą ze wschodu ludnością, co wykształciło u nich nowe związki plemienne. Wyjaśniając pochodzenie Scytów, trzeba pamiętać, iż w okresie późnoscytyjskim kiedy Scytowie dominowali nad Półwyspem Krymskim byli federacją licznych plemion irańskich. Wtedy mówimy już o Scyto-Sarmatach[12]. Według Herodota szczep plemienny scyto-sarmacki zamieszkujący Chersonez określano jako Scytowie Królewscy[13]. Ponieważ w III wieku p.n.e. nie sposób było odróżnić obu ludów Scytowie jako lud pod względem kulturowym kreował się nieco podobnie do innych społeczności pochodzenia irańskiego, jak wspomina Herodot – Massageci byli jak Scytowie[14]. Aleksiej Smirnow w swojej monografii pomija wątek dotyczący liczebności poszczególnych plemion federacji scytyjskiej. Nie wspomina o równowadze oraz równouprawnieniu w relacjach między Scytami a Sarmatami. Natomiast Tadeusz Sulimirski eksponuję rolę sarmackiego substratu etnicznego w funkcjonowaniu Królestwa Scytyjskiego na Krymie.
Kolejnym ludem zamieszkującym Półwysep Krymski to Kimmerowie. Masa ta jest jednym z poprzedników Scytów. Jednak oba plemiona nie miały ze sobą pokrewieństw. Pochodzenie etniczne Kimmerów jest kwestią sporną nawet w rosyjskim, a wcześniej radzieckim, środowisku naukowym powstał spór dotyczący do jakiej kultury archeologicznej przypisać owo plemię. Stanowisko Smirnowa potwierdza, że znaleziska dotyczące Kimmerów mają cechy dominujące i charakterystyczne dla dwóch kultur archeologicznych. Kobańskiej kultury północnego Kaukazu oraz kyzył-kobińskiej kultury Krymu[15]. Przed kilkudziesięcioma laty teoria łączenia Kimmerów z kulturą katakumbową oraz zrębową była bardzo modna. Jednak obecnie odchodzi się od tego. Ponieważ majmłodsze znaleziska dotyczące Kimmerów datowane są na około XIV-XIII wiek p.n.e., z tego względu nie mogą zostać brane pod uwagę, w przypadku wyjaśnienia pochodzenia Kimmerów. Dlatego też teoria o kulturze katakumbowej i zrębowej jest obecnie silnie podważana przez środowiska naukowe, zarówno przez archeologów jak i orientalistów. Najbardziej eksponowana teoria mówi o Kimmerach jako ludzie pochodzenia kaukaskiego, finalnie osiedlił się we wschodniej części Półwyspu Krymskiego. Lud ten, według Księgi Rodzaju, wywodzi się od Gomera – jednego z synów Noego[16]. Według badań wszystkich przeze mnie wymienionych uczonych, Kimmerowie byli kaukaskim ludem koczowniczym który osiedlił się na Chersonezie w wyniku migracji z rejonów północnego Kaukazu.
Największe kontrowersje wśród uczonych wzbudza kwestia pochodzenia Taurów. Ponieważ nie można jej zakwalifikować, ani do kultur ludów irańskich ani jednoznacznie kaukaskich czy prehistorycznej kultury katakumbowej. Jest to cywilizacja archeologiczna posiadająca odmienne cechy od wszystkich wymienionych wcześniej. nacja Taurów jest obecnie dokładnie zbadana[17]. Nosi jedynie cechy podobieństwa do zbiorowości kaukaskiej, ale sama w sobie nią nie jest. Wszystkie tauryjskie zabytki znajdują się w górzystych rejonach południowego Krymu oraz na półwyspie Kerczeńskim. Na przełomie naszej ery Taurowie współistnieją ze Scytami tworząc jeden organizm państwowy z dominującą rolą Scytów. Jednak część uczonych w tym Smirnow i Sulimirski używają określenia Tauroscytowie dla określenia ludu zamieszkującego Chersonez w I wieku n.e. W latach sześćdziesiątych w historiografii radzieckiej istniał szeroko rozumiany pogląd na temat tożsamości Taurów. Mówi on o tym, iż Taurowie są potomkami Kimmerów. Jednak obecne stanowisko środowisk naukowych jest pewne, że Taurowie stanowili tylko niewielki odłam Kimmerów który przetrwał najdłużej na północnych terenach nadczarnomorza[18]. W opiniach poszczególnych uczonych występują tylko niewielkie różnice do których jeszcze nawiąże.
Ruiny starożytnego Chersonezu w okolicy współczesnego Sewastopola. Fot. Wikimedia Commons
Starożytny Chersonez a dzisiejszy Półwysep Krymski leży na północnym wybrzeżu Morza Czarnego w starożytności znanego jako Pontus Euxinus[19]. Północna i środkowa część półwyspu była nizinna, większość krajobrazu zajmowały stepy. Dokładnie tą część zajmowało plemię Scytów oraz inne liczne grupy wchodzące w skład scytyjskiej federacji plemion. Powstał tam organizm państwowy znany jako -Królestwo Scytyjskie. Cywilizacja helleńska zamieszkiwała znajdujące się na wschodzie półwyspu Królestwo Bosporańskie oraz liczne kolonie, takie jak: Chersonez Taurydzki na zachodnim wybrzeżu, który znajduję się w granicach administracyjnych dzisiejszego Sewastopola. Górzyste rejony południowego Krymu zasiedlało tytułowe plemię Taurów. Regiony przygraniczne nacechowane były obecnością ludów, które posiadały synkretyczne cechy cywilizacyjne. Na pograniczu grecko – scytyjskim przebywała ludność Hellenoscytów. Natomiast w okolicach dzisiejszego Symferopola na pograniczu scytyjsko-taurydzkim, zatrzymała się ludność zarówno o cechach tauryjskich jak i scytyjskich. Podsumowując cały Chersonez zamieszkiwały dwie strefy cywilizacyjne helleńska i barbarzyńska. Przenikając się wzajemnie tworzyły odmienny wzorzec kulturowy charakterystyczny dla północnych rubieży Morza Czarnego. Istotnym faktem, łączącym zarówno Scytów, Taurów, Kimmerów oraz ludność helleńską jest to, iż wszystkie te nacje wywodzą się ze wspólnego indoeuropejskiego rdzenia.
Mikołaj Jabłonowski-Kocur
Bibliografia:
Źródła:
Herodot., Dzieje, przekł. S. Hammera, Warszawa 2015.
Opracowania:
King Ch., Dzieje Morza Czarnego, Warszawa 2006.
Naruszewicz A. S., Tauryka, Warszawa 1805.
Składanek B., Historia Persji, t. 1, Warszawa 2008.
Smirnov A. P., Scytowie, Warszawa 1974.
Sulimirski T., Sarmaci, Warszawa 1979.
http: \\www.chersonesos.org [dostęp 31.11.2018]
Przypisy:
[[1]] A. Smirnow, Scytowie, Warszawa 1974, s. 7.
[[2]] T. Sulimirski, Sarmaci, Warszawa 1979, s. 91.
[[3]] Herodot, Dzieje, przekł. S. Hammera, Warszawa 2015. [dalej:] Hdt, IV, 3-6.
[[4]] Hdt, IV, 101-105.
[[5]] A. S. Naruszewicz, Tauryka, Warszawa 1805, s. 11.
[[6]] T. Sulimirski, op. cit., s. 111.
[[7]] A. Smirnow, op. cit., s. 115.
[[8]] http: \\www.chersonesos.org [dostęp 31.10.2018]
[[9]] Ch. King, Dzieje Morza Czarnego, Warszawa 2006, s. 40.
[[10]] A. Smirnow, op. cit., s. 51.
[[11]] B. Składanek, Historia Persji, t. 1, Warszawa 2008, s. 102.
[[12]] T. Sulimirski, op. cit., s. 112.
[[13]] Hdt, IV, 56-61.
[[14]] T. Sulimirski, op. cit., s. 42.
[[15]] A. Smirnow, op. cit., s. 40.
[[16]] Ch. King, op. cit., s. 42.
[[17]] A. Smirnow, op. cit., s. 43.
[[18]] A. Smirnow, op. cit., s. 44.
[[19]] Ch. King, op. cit., s. 39.
