Jak wiadomo, historyk pisze historię w oparciu o powstałe w danej epoce źródła historyczne. Mało kto zdaje sobie dzisiaj sprawę z tego, że nawet najzwyklejsza gazeta za kilka, a z pewnością za kilkadziesiąt lat okazać się może bezcennym źródłem historycznym danej epoki. Źródła historyczne tworzone są przez wielu różnych ludzi i instytucje. Jednak początki polskiej historii zostały utrwalone przez ludzi związanych z Kościołem. W średniowieczu większość bowiem ludzi, którzy posiedli umiejętności pisania i czytania, pochodziła z kręgów kościelnych. Zatem i pierwsi polscy annaliści i kronikarze wywodzili się spośród duchowieństwa.
Początki historii na tablicach…paschalnych
Zdj. Wikimedia Comons
Początki annalistyki polskiej związane są z zapiskami prowadzonymi na tablicach służących do obliczania świąt Wielkanocy, zwanych tablicami paschalnymi. Pierwsze takie tablice przywiózł zapewne pierwszy polski biskup Jordan. Zawierały one tzw. kompilację fuldajską (połączenie w Fuldzie kilku roczników niemieckich) i od 970 roku znajdującą się w Gnieźnie. Zapiski te kontynuowane były przez ludzi z kręgu biskupa Jordana i abpa Radzima-Gaudentego. W czasie najazdu czeskiego na młode państwo polskie w 1038 roku zostały wywiezione do Czech. Wcześniej jednak zdołano przepisać fragmenty, które znalazły się w tzw. roczniku Rychezy – żony Mieszka II w 1032 roku. Rocznik ten wywiozła królowa Rycheza do Niemiec, jednak w 1039 roku powrócił on z Kazimierzem Odnowicielem do Polski. Początkowo rocznik ten, nazywany umownie Rocznikiem Rychezy, później Rocznikiem kapitulnym krakowskim (dawnym) miał ściśle dworski charakter. Z czasem zapiski nabierają ogólnopolskiego charakteru. Do lat 1027-82 pojawiają się już zapiski dotyczące katedry krakowskiej, w roku 1079 odnotowano śmierć św. Stanisława, do roku 1205 odnosi się zapiska o bitwie pod Zawichostem, 1222 rok odnosi się do fundacji klasztoru Dominikanów w Krakowie. Rocznik zawiera też wyciąg z nekrologu kościoła Najświętszego Salwatora z lat 1148-1196. U schyłku XII wieku pojawiają się w nim zapisy dotyczące kanoników krakowskich. Rocznik ten dał początek wielu innym rocznikom średniowiecznym. Do naszych czasów dotrwał m. in. Rocznik świętokrzyski dawny z 1122 roku zawierający wyciągi z dawnego rocznika kapitulnego krakowskiego. Wyciągi z tego rocznika przechowała cała grupa innych roczników nazywanych umownie przez badaczy grupą „A”. Możemy tu wymienić roczniki: Krótki, Cysterski, Wielkopolski Świętokrzyski dawny (o którym była mowa), Kapituły poznańskiej, Miechowski, Górnośląski, Lubiaski, Poznański. W latach 1257-71 Rocznik dawny uległ przepisaniu do nowego zwodu, zwanego Rocznikiem kapituły krakowskiej. U schyłku XIII wieku dokonano jeszcze kilku odpisów z rocznika dawnego tzw. grupa „B” roczników (m.in. Kamieniecki, Henrykowski, Annales Silesiaci Compilati, Krasińskich, rocznik krakowski, Traski, małopolski, Sędziwoja, Baworowskich, dominikański). Roczniki z grupy „B” opierały się także prócz wiadomości z rocznika dawnego kapitulnego na innych źródłach. Zawierają one zapiski o pierwszych biskupach krakowskich, o dynastii węgierskiej, o zabiegach o koronę polską w 1000 roku, którą ostatecznie otrzymał król węgierski, cykl zapisek o biskupie krakowskim Aaronie. Zapiski te uformowano zapewne na podstawie Kroniki węgiersko-polskiej, żywotu św. Stanisława oraz Kroniki świata Marcina Polaka. Ten dawny rocznik kapitulny krakowski, zanim pod koniec XIII wieku zaginął (?) miał prawdopodobnie dwie kopie. Jedna znalazła się w klasztorze franciszkańskim w Krakowie, druga kopia dała podstawę dla grupy „B” roczników.
Początki w Krakowie
W najnowszych badaniach przyjmuje się jednak, że początki rocznikarstwa polskiego miały swój początek nie w Gnieźnie, lecz w Krakowie. Czescy duchowni z Ołomuńca przywieźli do Krakowa tablice paschalne z zapiskami sporządzonymi w Moguncji. Zapiski na tablicach kontynuowano w czasach panowania w Krakowie Bolesława Chrobrego dodając wiele informacji dotyczących jego rodziny (chrzest Mieszka, ślub z Dobrawą). Około połowy XI wieku dokonano odpisu z tego rocznika, który dał początek nowemu, prowadzonemu w środowisku kapituły krakowskiej. Dopisano wtedy do tego rocznika kapitulnego fragmenty Rocznika kapituły praskiej z informacjami dotyczącymi św. Wojciecha.
