Dwa przełomowe badania nad pochodzeniem języków indoeuropejskich, opublikowane na łamach czasopisma Nature, rzucają na nie zupełnie nowe światło. Obecnie posługuje się ponad 40% ludności świata. Wyniki badań w końcu pozwoliły na identyfikację przodków tej rodziny językowej, obejmującej ponad 400 języków.
Analizy DNA wskazują, że pierwotne społeczności posługujące się językiem praindoeuropejskim zamieszkiwały tereny dzisiejszej Rosji w okresie eneolitu, około 6500 lat temu. Ludność ta, nazwana przez badaczy ludem Kaukazu i Dolnej Wołgi, rozprzestrzeniła się z nizin stepowych wzdłuż dolnej Wołgi aż po północne podnóża Kaukazu. Jak wykazały badania genetyczne, intensywnie krzyżowali się z innymi grupami zamieszkującymi region.
To bardzo wczesna manifestacja niektórych tradycji kulturowych, które później rozprzestrzeniły się na stepie – wyjaśnił David Reich, profesor genetyki na Harvard Medical School i współautor badań.
Odkrycia te dostarczyły kluczowego brakującego elementu w wielowiekowej debacie na temat pochodzenia języków indoeuropejskich.
Zainteresowanie wspólnymi korzeniami języków indoeuropejskich sięga końca XVIII wieku, kiedy uczeni dostrzegli podobieństwa między łaciną, greką i sanskrytem. Hipoteza stepowa, sformułowana w XIX wieku, a w pełni rozwinięta w latach 50. XX wieku, sugerowała, że przodkowie Indoeuropejczyków żyli na stepach euroazjatyckich. Na podstawie rekonstrukcji językowych i dowodów archeologicznych lokalizowano ich na obszarach dzisiejszej Rosji i Ukrainy.
Lud Yamnaya – prekursor języka praindoeuropejskiego
Najbardziej prawdopodobnym kandydatem na pierwszych użytkowników języka praindoeuropejskiego okazali się Yamnaya – koczowniczy pasterze, którzy około 5000 lat temu rozpoczęli ekspansję z euroazjatyckich stepów. Wpływowa książka Davida Anthony’ego z 2007 roku, The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World, dogłębnie analizowała rolę Yamnaya w rozprzestrzenianiu języka.
Anthony zwrócił uwagę na ich umiejętność wykorzystania energii stepów poprzez udomowienie koni i używanie wozów ciągniętych przez woły. Nie sądzę, abyśmy mogli sobie wyobrazić, jak to było dla ludzi, gdy po raz pierwszy zobaczyli nadjeżdżający wóz – mówił uczony. Skrzypiący, jęczący, ciągnący za sobą tonę sprzętu – widok, jakiego świat jeszcze nie znał.
Mobilność i rozwinięta gospodarka Yamnaya pozwoliły im rozszerzyć wpływy od Mongolii po Irlandię, pokonując dystans 6000 kilometrów.
Badania nad pochodzeniem języków indoeuropejskich: potwierdzenie hipotezy i wyzwania
Badania nad pochodzeniem języków indoeuropejskich przeprowadzone w laboratorium Davida Reicha od ponad 15 lat potwierdzają, że populacje Yamnaya odegrały kluczową rolę w kształtowaniu genetycznym współczesnych Europejczyków. W 2014 roku w Nature opublikowano badania, które wykazały, że mieszkańcy Europy wywodzą się z trzech głównych populacji. Rok później naukowcy precyzyjnie określili genetyczne dziedzictwo Yamnaya na kontynencie.
W Europie doszło do wielkiej populacyjnej rewolucji – w Wielkiej Brytanii wymiana ludności sięgnęła ponad 90% w zaledwie kilka dekad – wyjaśniał Reich.
Artykuł w Nature z 2015 roku przypisał Yamnaya kluczową rolę w rozprzestrzenianiu języków indoeuropejskich na Europę i subkontynent indyjski. Kolejne badania potwierdziły ich ślady genetyczne w Grecji, Armenii, Indiach i Chinach.
To jak barwnik smugowy – możemy dostrzec przodków Yamnaya w niemal każdym regionie, w którym dziś używa się języków indoeuropejskich – dodał Reich.
Jednym z największych wyzwań dla hipotezy stepowej było wyjaśnienie obecności języków indoeuropejskich w Anatolii w epoce brązu. Językoznawcy od dawna uważali, że języki anatolijskie, jak hetycki, stanowiły wczesny odłam od praindoeuropejskiego, lecz badania genetyczne nie wykazały związku z Yamnaya.
Wiemy, że Hetyci posługiwali się językiem anatolijskim, ale nie mieli przodków z plemienia Yamnaya – zauważył Reich. To doprowadziło badaczy do hipotezy, że źródłem języków indoeuropejskich była głębsza populacja – lud Kaukazu i Dolnej Wołgi.
Nowo odkryte powiązania tej społeczności z Yamnaya oraz starożytnymi mieszkańcami Anatolii pozwalają lepiej zrozumieć początki języków indoeuropejskich.
Po raz pierwszy mamy obraz genetyczny ujednolicający wszystkie języki indoeuropejskie – podsumował Iosif Lazaridis, współautor badań.
Obecna wojna rosyjsko-ukraińska skomplikowała współpracę badaczy. Dwa niezależne artykuły w Nature przedstawiają różne aspekty badań. Pierwszy, Genetyczne pochodzenie Indoeuropejczyków, koncentruje się na analizie DNA 354 osobników z terenów Rosji i Europy Południowo-Wschodniej. Drugi, Genomiczna historia regionu północnego pontyjskiego, oparty na 81 próbkach z Ukrainy i Mołdawii, dostarczył nowych informacji o ludzie Yamnaya.
Tam, gdzie teraz toczą się najgorsze walki, znajduje się ojczyzna Yamnaya – zauważył Anthony.
Yamnaya przejęli nie tylko język, ale i tradycje pogrzebowe od swoich przodków z Kaukazu i Dolnej Wołgi. Wspólne pochówki w kurhanach – grobowcach przykrytych kopcami ziemi – pozwoliły archeologom na odtworzenie genetycznej historii tego ludu.
Gdyby Yamnaya kremowali swoich zmarłych, prawdopodobnie nigdy nie poznalibyśmy tej niezwykle ważnej kultury – podsumował Nick Patterson z laboratorium Reicha.
Dzisiejsza wiedza o Yamnaya i ich przodkach pokazuje, jak genetyka, archeologia i językoznawstwo razem budują nowy obraz dawnych społeczeństw i ich wpływu na świat współczesny.
Źródła:
- DeSmith Christy, Harvard University, Landmark studies track source of Indo-European languages spoken by 40% of world, phys.org [dostęp: 12.02.2025].
- Lazaridis Iosif, The genetic origin of the Indo-Europeans Nature [dostęp: 12.02.2025].
- Nikitin Alexey G., i in., A genomic history of the North Pontic Region from the Neolithic to the Bronze Age, Nature [dostęp: 12.02.2025].
Fot. poglądowa, gliniana tabliczka z Pylos z II połowy II tysiąclecia p.n.e. w języku mykeńskim, zapisana pismem linearnym B
