Rola Romana Dmowskiego w odzyskaniu przez Polskę niepodległości w latach 1904-1920

Artykuł przedstawia zasługi Romana Dmowskiego w powstaniu niepodległego państwa polskiego. W tym celu muszę wskazać na ramy chronologiczne jego działalności, które obejmują lata 1904-1919. Państwami, w których Dmowski podejmował swoje działania na rzecz powstania niepodległej Polski były głównie: Rosja, Francja, Japonia i Stany Zjednoczone.

Aktywność w Japonii

Na początku marca 1904 r. w Krakowie doszło do spotkania z japońskim oficerem wywiadu Akashim Motojiro. Akashi próbował przekonać Dmowskiego by wywołał powstanie na ziemiach polskich i na terenie Finlandii. Dmowski zaproponował, by Polacy uczestniczący w wojnie rosyjsko-japońskiej w armii rosyjskiej przeszli na stronę japońską bez walki. Pomysł ten spodobał się oficerowi wywiadu, który poparł wyjazd Dmowskiego do Japonii, wręczając mu rekomendacje do spotkania z generałem Kodamą i Fukushimą. Przyczyną wyjazdu było też to, by Japonia potraktowała inaczej polskich jeńców wojennych z wojny rosyjsko-japońskiej. Początkowo cel wyprawy zachował w tajemnicy, ponieważ oficjalnie miał jechać do Stanów Zjednoczonych i Kanady, żeby pogłębić studia nad osadnictwem. Dotarł na miejsce 15 maja i pozostał tam do 22 lipca. Pierwsze spotkanie odbyło się z zastępcą szefa sztabu generalnego Kodamą i jego pomocnikiem Fukushimą. Dmowski przedstawił im znaczenie sprawy polskiej i sytuacji politycznej wewnątrz Rosji. Uzyskał obietnicę, że jeńcy polscy nie chcący wrócić do Rosji zostaną odesłani do Ameryki. Próbował się również dostać do ministra spraw zagranicznych Japonii Jutara Komury, jednak udało mu się dostać tylko do wiceministra Chindy Sutemiego[1]. 

Stosunek Rosji do aspiracji niepodległościowych Polaków

Wkrótce Dmowski wrócił z Japonii, żeby wyruszyć na konferencje stronnictw opozycyjnych i organizacji rewolucyjnych działających w Rosji, która odbyła się w Paryżu w dniach od 30 września do 9 października 1904 r. Konferencja została zorganizowana z inicjatywy fińskiej Partii Czynnego Oporu. W porównaniu do innych polskich działaczy nie liczył na poparcie dla sprawy polskiej od rosyjskiej opozycji, zwłaszcza ze strony liberałów rosyjskich skupionych w Związku Wyzwolenia. Stosunek do możliwości poparcia polskich aspiracji niepodległościowych ze strony rosyjskiej opozycji wyraził przez przyznanie racji Pawłowi Milikowowi, który nie chciał nadmiernie rozbudzać aspiracji niepodległościowych Polaków[2]. Zabiegał w czasie tej konferencji od Francji o utworzenie na jej terenie polskiej armii[3].

Działania w rosyjskim parlamencie

Po miesiącu, który minął od konferencji stronnictw opozycyjnych wobec władz rosyjskich, założyciel Narodowej Demokracji spotkał się z rosyjskim premierem Sergiuszem Witte w listopadzie 1905 r. Podczas tego spotkania złożył memoriał przyrzekający, że Narodowa Demokracja zdławi rewolucję w Królestwie w zamian za autonomię i przywrócenie języka polskiego. Rząd rosyjski nie przyjął tej propozycji obawiając się wystąpień w innych częściach terenów Rosji[4]. Przywódca polskiej Endecji nie wyjechał jednak od razu z Petersburga i spotkał się ponownie z rosyjskim premierem. Wykazywał w rozmowie, że to poczynania rosyjskich władz doprowadziły do ostrego przebiegu rewolucji, prowokując do tego polskie społeczeństwo. Podkreślał, że w interesie Rosji leży spokój na ziemiach polskich i żeby go uzyskać trzeba przekazać ziemie polskie pod zarząd polski. Sergiusz Witte nie mógł się zgodzić ze względu na to, że na ziemiach polskich stacjonowała duża część armii rosyjskiej. Obawiał się, że zgoda na polskie żądania może wywołać opór ze strony rosyjskiej opinii publicznej[5]. Minęły dwa lata od spotkania z rosyjskim premierem i w lutym 1907 r. Dmowski został wybrany posłem do rosyjskiej II Dumy, a jako  przewodniczący Koła Polskiego podczas posiedzenia koła 7 marca 1907 r.[6].                          

W dniu 30 maja 1907 r. przewodniczący Koła Polskiego nawiązał kontakt z brytyjskimi dyplomatami w Petersburgu. Przekonywał ich, że Rosja powinna zjednoczyć wszystkie polskie ziemie. Wykorzystywał wtedy fakt, że Rosja i Wielka Brytania dążyły do porozumienia w sprawie Persji. Kontakt ten nie urwał się, ponieważ odnowił się 14 lipca 1907 r. wraz z przybyciem Dmowskiego do Paryża, żeby poruszyć sprawę polską[7]. Ponownie został wybrany do III Dumy w październiku 1907 r.,jednak w lutym 1909 r. złożył mandat, gdy został przegłosowany na posiedzeniu partii. Upadek pozycji Koła Polskiego nastąpił wraz z rozwiązaniem II Dumy 16 czerwca 1907 r. wprowadzając jednocześnie zmianę ordynacji wyborczej dla Królestwa Polskiego i marginalizując znaczenie Koła Polskiego. Jednak twórca endecji został ponownie wybrany do Dumy i listopadzie 1907 r. przybył do Petersburga. Potwierdzeniem kontynuacji jego polityki względem Rosji jest przemowa w Dumie w 1908 r., która pokazała krytyczny stosunek jedynie do systemu rządów carskich. Mimo to, jego polityka względem Rosji oparta na współpracy nie uległa zmianie[8].

Dążenia do porozumienia z Rosją

Przewodniczący Koła Polskiego kontynuując swoje działania wobec Rosji zamierzał przenieść dialog na poziom międzynarodowy podczas Zjazdu Słowiańskiego w Pradze. Zjazd zwołany został, ponieważ miał na celu zjednoczenia Słowian pod przewodnictwem Austrii, jednak bez Rosji. Dmowski próbował przekonać Rosjan, żeby  traktowali Polaków jako równorzędnego partnera. Jednak jego wysiłki spotkały się z brakiem odzewu ze strony rosyjskiej. Pomimo serii rozłamów w Narodowej Demokracji w latach 1907–1911 nie zrezygnował z utrzymaniu kursu pojednania z Rosją. Po wybuchu wojny car Mikołaj II wydał 3 sierpnia 1914 r. dekret wyznaczający nadzwyczajne posiedzenie Dumy i Rady Państwa w dniu 8 sierpnia. W związku z dekretem na początku sierpnia w Piotrogrodzie Koło Polskie reprezentował poseł z guberni kieleckiej Wiktor Jaroński. Jaroński zredagował krótką deklarację, którą w imieniu Koła Polskiego wygłosił na nadzwyczajnym posiedzeniu Dumy. Dmowski przyjął pozytywnie tę deklarację, ponieważ dotyczyła solidarności narodu polskiego z Rosją w jej walce z Niemcami. Po deklaracji Jarońskiego przywódca Endecji spotkał się 12 sierpnia z rosyjskim ministrem spraw zagranicznych Siergiejem Sazanowem, któremu zaproponował oderwanie części Śląska i całej Wielkopolski od Niemiec, tym samym ich osłabiając ich. Dmowski przybywszy do Petersburga spotkał Mikołaja Lwowa przedstawiciela liberalnej grupy rosyjskiej. Przywódca Polskiego Koła spotkał się również z księciem Grzegorzem Trubieckim oraz Piotrem Struwa. Pokazali Dmowskiemu projekt odezwy wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza, która ukazała się 14 sierpnia 1914 r.[9]. W odpowiedzi na deklarację wodza naczelnego wojsk rosyjskich wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza Romanowa z 14 sierpnia 1914 r. Dmowski podpisał telegram dziękczynny.

Ostatnia szansa porozumienia z Rosją

Dnia 3 czerwca 1915 r. zwołano na polecenie cara naradę polsko-rosyjską, podczas której Dmowski wskazał stronie rosyjskiej wspólne zagrożenie dla Polaków i Rosji w postaci Niemiec. Tłem dla tej narady były klęski wojenne Rosji w starciu z Niemcami, ponieważ już w sierpniu 1915 r. Rosja utraciła Warszawę na rzecz Niemców. Były poseł Dumy rosyjskiej wskazywał wtedy, że Polska z powodu położenia geograficznego musi wzmocnić się ekonomicznie i kulturowo, żeby Niemcy nie stanowiły dla niej zagrożenia[10]. W listopadzie 1915 r. Dmowski udał się przez Finlandię i Szwecję na Zachód i rozpoczął działania na rzecz Polski w stolicach zachodnich państw Ententy. Założyciel Endecji przybył w grudniu 1915 r. do Szwajcarii gdzie mieściło się jego środowisko polityczne, które miało wsparcie ze strony państw zachodnich w postaci Centralnej Agencji Polskiej z siedzibą w Lozannie. Podczas pobytu w Szwajcarii wziął udział w spotkaniu zwolenników opcji antyniemieckiej, które odbywało się w dniach 28-30 grudnia 1915 r. Podczas spotkania przedstawił swoje poglądy na sytuację międzynarodową. Uzgodniono wtedy, że polscy posłowie w Berlinie mają się ograniczyć się do krytyki antypolskich działań państwa niemieckiego[11].         

W lutym 1916 r. Dmowski przybył do Paryża na spotkanie z ambasadorem rosyjskim Izwolskim. W trakcie spotkania dał ambasadorowi memoriał, w którym obecny był postulat niepodległości dla Polski. Wskazywał również w memoriale, że zdaje sobie sprawę ze sporu terytorialnego Polski i Rosji o ziemię z przewagą polskiej kultury i liczył, że mimo sporu Rosja nie sprzeciwi się uzyskaniu niepodległości przez Polskę. Liczył również na zjednoczenie polskich ziem i uzyskanie przez Polskę niepodległości, jednak chciał uzyskać od Rosji Lwów oraz Wilno[12]. Spotkali się ponownie dnia 7 listopada 1916 r. Oświadczył na następnym spotkaniu, że obóz Narodowej Demokracji jest gotowy uniemożliwić mobilizację opozycji na terenie Królestwa, jednak w zamian koalicja nie może zakończyć wojny zanim nie zjednoczy ziem polskich. Postulat nie przeszedł, ponieważ rząd rosyjski wprawdzie proklamował zjednoczenie ziem polskich, jednak przypomniał o konieczności posłuszeństwa Polaków względem Rosji[13].              

Działalność w Wielkiej Brytanii i Francji

W marcu 1917 r. Dmowski spotkał się z brytyjskim sekretarzem stanu Arturem Balfour. Podczas spotkania wręczył brytyjskiemu sekretarzowi memoriał, który przedstawiał jego koncepcję utworzenia państwa polskiego i stanowisko Rosji względem Polski[14]. Domagał się oddzielenia Prus Wschodnich od Niemiec sądząc, że to jedyna możliwość na dostęp Polski do morza i niezależność gospodarczą[15]. Kilka miesięcy później w lipcu rozesłał czołowym przedstawicielom świata politycznego państw zachodnich memoriał pt. „Problems of Central and Eastern Europe”, w którym sformułował program terytorialny przyszłej niepodległej Polski. Memoriał wskazywał na konieczność rezygnacji ze wschodnich terenów I Rzeczpospolitej, ponieważ to umożliwi porozumienie z Rosją[16].                                         

W dniu 15 sierpnia 1917 r. został prezesem utworzonego przez siebie w Lozannie Polskiego Komitetu Narodowego uznanego przez państwa zachodnie za oficjalne przedstawicielstwo narodu polskiego. Nie ujawniono od razu istnienia Komitetu, ponieważ chciano najpierw stworzyć warunki we Francji tak, żeby uznała prawa Komitetu do reprezentowania Polski. Dmowski dążył do tego, by ujawnienie się Komitetu zbiegło się z deklaracją aliantów odnośnie kwestii polskiej[17]. Zadaniem tego organu było odbudowanie państwa polskiego oraz sprawowanie opieki cywilnej nad Polakami przebywającymi na terenie państw zachodnich. Komitet zabiegał o poszerzenie swojego znaczenia politycznego we Francji i Wielkiej Brytanii przez uznanie go za polski rząd przynajmniej w sferze polityki zagranicznej[18]. We Francji z jego inicjatywy zorganizowano 100-tysięczną Błękitną Armię, która po przetransportowaniu z wyposażeniem do Polski stała się podstawą odradzającego się Wojska Polskiego.          

Spełnienie marzeń o niepodległości

Zanim Stany Zjednoczone uznały Komitet za polską reprezentację, 9 listopada 1917 r. miała miejsce wizyta  przewodniczącego Polskiego Komitetu Narodowego u Pierre’a de Margerie, który był dyrektorem politycznym francuskiego ministerstwa spraw zagranicznych. Dmowski przedstawił mu plan ofensywy politycznej wobec państw centralnych wskazując na konieczność wykorzystania słabości Niemiec, jaką była sprawa polska i Austro-Węgry. Wskazywał na konieczność powstania Polski, która miałaby być przeciwstawieniem Niemiec na wschodzie. Polski reprezentant przedstawił złe zdanie Komitetu Narodowego Polski w sprawie władzy Rady Regencyjnej, ponieważ Radę Regencyjną powołano z inicjatywy niemieckiej. Dmowski przekonywał również, że rząd Moraczewskiego może zakończyć swoje działanie w wyniku wkroczenia komunizmu do Polski wraz z wejściem wojsk rosyjskich[19]. Następnie w dniu 28 sierpnia 1918 r. wziął udział w posiedzeniu sejmu narodowego polskiego w Detroit, gdzie wygłosił przemówienie do Polonii amerykańskiej. Następnie miesiąc później w dniu 13 września 1918 r. wręczył Thomasowi Wodorowi Wilsonowi memoriał przedstawiający program terytorialny Polski.                                       

Wkrótce w 1919 r. Dmowski został delegatem pełnomocnym Polski na konferencję pokojową w Paryżu. Podczas konferencji wygłosił na posiedzeniu Rady Dziesięciu polskie żądania. Argumentował swoją wersję granicy zachodniej poprzez mapy etnograficzne opracowane przez kuratoria szkolne mówiące o liczbie polskich i niemieckich dzieci. Jednak nie zawsze kierował się czynnikiem etnicznym, ponieważ dążył do przyłączenia Gdańska mającego znaczenie gospodarcze[20]. Podkreślał umiarkowany charakter żądań, które zostały zawarte w notatce przewodniczącego Komisji Spraw Polskich Julesa Cambona sporządzonej 25 lutego 1919 r. wskazującej na zrezygnowanie Polski z większości ziem przedrozbiorowej Rzeczpospolitej[21]. Podczas konferencji domagał się wstrzymania działań niemieckich na terenie Wielkopolski, ale też wycofania Czechów z polskiej części Śląska Cieszyńskiego zajętego bezprawnie pod koniec stycznia 1919 r. [22].

Strona niemiecka ostatecznie wycofała się z działań w Wielkopolsce pozwalając na przyłączenie Wielkopolski do Polski. Po przyjeździe do Paryża polskiego premiera działał w komisji do spraw Ligi Narodów. Dmowski  podpisał wraz z premierem traktat wersalski w dniu 28 czerwca 1919 r. w Wersalu przywracający formalnie Polskę na mapę Europy.

Przemysław Skibowski

Bibliografia:                 

Borkowski A., Romana Dmowskiego drogi do niepodległości, Olsztyn 1990.

Bułhak W., Dmowski – Rosja a kwestia polska, Warszawa 2000.

Czerniawski E.J., Dmowski wobec Piłsudskiego: próba wyjaśnienia w świetle faktów historycznych, Sydney 1969.

Giertych J., Rola dziejowa Dmowskiego tom 1 rok 1914, Chicago 1968.

Giertych M., Dmowski czy Piłsudski, Wrocław 1995.

Grunberg K., Dmowski i Piłsudski. Zarys konfrontacji stanowisk w kwestii polskiej przez I wojną światową, Toruń 1978.

Kawalec K., Roman Dmowski, Warszawa 1996.

Micewski A., Roman Dmowski, Warszawa 1971.                                          

Pajewski J., Odbudowa państwa polskiego 1914-1918, Warszawa 1985.

Pałasz-Rutkowska E., Romer A.T.,  Historia stosunków polsko-japońskich 1904-1945, Warszawa 2009.

R. Wapiński, Roman Dmowski, Lublin 1988.

Przypisy:

[1]E. Pałasz-Rutkowska, A.T. Romer, Historia stosunków polsko-japońskich 1904-1945, Warszawa 2009, s. 57-62.

[2]R. Wapiński, Roman Dmowski, Lublin 1988, s. 143.

[3]E. J. Czerniawski, Dmowski wobec Piłsudskiego: próba  wyjaśnienia w świetle faktów historycznych, Sydney 1969, s. 12.

[4] K. Grunberg, Dmowski i Piłsudski. Zarys konfrontacji stanowisk w kwestii polskiej przez I wojną światową, Toruń 1978, s. 125.

[5]K. Kawalec, op. cit, s. 113-114.

[6] A. Micewski, Roman Dmowski, Warszawa 1971, s. 138.

[7]W. Bułhak, op. cit, s. 173-175.

[8]A. Micewski, op. cit, s. 143-144.

[9]A. Micewski, op. cit, s. 218.

[10]R. Wapiński, op. cit, s. 218-219.

[11]R. Wapiński, op. cit, s. 220.

[12]J. Giertych, Rola dziejowa Dmowskiego tom 1 rok 1914, Chicago 1968, s. 427-428.

[13]J. Pajewski, op. cit, s. 174-175.

[14]A. Micewski, op. cit, s. 234.

[15]J. Pajewski, op. cit, s. 176.

[16]A. Borkowski, op. cit, s. 109.

[17]A. Micewski, op. cit, s. 239.

[18]E. J. Czerniawski, op. cit, s. 18.

[19]E. J. Czerniawski, op. cit, s. 19.

[20]M. Giertych, op. cit, s. 58.

[21]R. Wapiński, op. cit, s. 272.

[22]R. Wapiński, op. cit, s. 270.