J. Jędrysiak (red.), K. Widziński (red.) Szpiedzy. Dezerterzy. Renegaci. Wykroczenia
i przestępstwa żołnierzy i funkcjonariuszy służb mundurowych w latach 1918-1989
Służba wojskowa dla obywateli powinna być źródłem największej dumy i chwały. Odtąd mogą oni bowiem chronić granic swojej ojczyzny i wydatnie przyczynić się do jej bezpieczeństwa. To samo można powiedzieć o funkcjonariuszach różnych służb noszących mundur. Nie ulega wątpliwości, że osoby takie powinny cechować się nieskazitelnością charakteru i wewnętrzną sprawiedliwością. Nie reprezentuje przecież siebie ale majestat państwa. Niestety na przestrzeni lat nie zawsze bywało tak idealnie, czego dowodzi ta książka.
Recenzowana książka jest drugim tomem z cyklu „Studia Historii Wojska Polskiego”. Opisuje on historię polskiej armii z różnych punktów widzenia. W całości ma on za zadanie przyjrzeć się szerokiemu spectrum aspektów roli i funkcjonowania wojska polskiego w polskich strukturach państwowych w XX wieku. Ta część jest jednak szczególna. Opowiada przecież o dość czarnych, a nawet tajemniczych kartach działania polskiej armii. Dotyczy przestępstw i wykroczeń popełnianych przez żołnierzy oraz funkcjonariuszy. Nie trzeba chyba nikomu specjalnie długo tłumaczyć, że z oczywistych powodów informacje na ten temat są klasyfikowane jako tajne, a dostęp do nich ma z reguły ścisłe, określone z góry grono osób. Celem takiego działania było zapewne uniknięcie skandalu, a także dbanie o morale pozostałych żołnierzy, tak aby nie dopuścić do samosądu, czy swego rodzaju rozprzężenia. Tym lepiej widać więc, jak książka ta może być ciekawa i interesująca. Nie ulega przy tym wątpliwości, że ze z uwagi na główny tok rozważań książka znajdzie swoich odbiorców zwłaszcza wśród panów. To zwykle chłopcy przecież marzą o tym, aby nosić mundur.
Dość interesujący i ważny jest przekrój czasowy, jaki redaktorzy przyjęli na potrzeby przygotowania tej publikacji. Sięga on bowiem lat 1918-1989. Od razu więc widać, że ich pragnieniem było przedstawienie tych zagadnień w dość szerokim kontekście 71 lat. Przez ten okres zmieniło się to, co można by nazwać meritum tej książki – ustrój panujący w Polsce, struktura wojska i służb, ich immanentne cechy, role i zadania. Jednak trudno sobie wyobrazić sobie kraj bez armii, straży, policji, celników, czy pograniczników Bardzo dobrze stało się też, że datą graniczną jest tutaj rok 1989 – stanowiąc pewną klamrę historyczną, nie zaś politologiczną opisywanych zdarzeń. Dzięki tak doskonale przygotowanej czasoprzestrzeni książka ta świetnie prezentuje tematykę w sposób całościowy i kompletny. Lata 90. i nowe milenium zasługują na osobną część, która uwzględni zupełnie odmienne imponderabilia nowego okresu.
Wbrew pozorom poszczególni Autorzy nie skupiają się jedynie na wykroczeniach i przestępstwach, jak sugerowałby to tytuł oraz pierwsze odczucie czytelnika (jeszcze przed otworzeniem okładki). Przeciwnie, w skład 13 tekstów, prezentuje główne zagadnienie na przestrzeni wielu „wariantów” i przy użyciu różnorakiej optyki. Dzięki temu znajdziemy tutaj zarówno omówienia poszczególnych kwestii, jak i analizy procesów sądowych, a także historii jednostek wojskowych, właśnie w ujęciu kryminogennym. Dominującym w tym tomie jest jednak okres PRL. Jest to dość proste do wyjaśnienia – archiwa z tych czasów są łatwiej dostępne oraz bardziej kompletne niż te z okresu II Rzeczypospolitej.
Szczerze mówiąc, w całym tym układzie, niekiedy naprawdę bardzo ciekawych rozpraw brakuje mi tak naprawdę jednego – który byłby kluczem do zrozumienia pozostałych. Mam tu na myśli taki, który przedstawiałby wymiar sprawiedliwości w wojsku i służbach mundurowych, a zatem związane z tym kwestie omawiające prawo materialne oraz procesowe w tym zakresie. Przez te wszystkie lata funkcjonowała i funkcjonuje zresztą po dziś dzień tzw. część wojskowa kodeksu karnego. Możnaby więc omówić funkcjonujący tam katalog kar oraz historię tak specyficznej jednostki jaką jest żandarmeria wojskowa. Mam przy tym świadomość, że nie jest to publikacja prawnicza, a tekst tego rodzaju mógłby być nieprzystępny dla przeciętnego czytelnika.
Zaznaczam, że mimo dość specjalistycznej tematyki, jaką porusza książka – teksty są bardzo ciekawe i interesujące. W końcu niecodziennie człowiek, niezwiązany z wojskowością ma możliwość przyjrzeć się armii bliżej i poznać jej najgłębiej skrywane tajemnice. Równie istotne jest, że prace Autorów poparte są naprawdę imponującymi kwerendami źródłowymi, co potwierdzają liczne przypisy. Powołanie się na archiwalia w tego rodzaju pracach jest bardzo istotne i świadczy o warsztacie naukowym twórcy. Najistotniejsze jednak, że panorama opisywanych zdarzeń jest różnorodna, a sama książka przez to nie staje się po jakimś czasie nudna.
Podsumowując, z pełnym przekonaniem polecam recenzowaną książkę jako lekturę. Na pewno nie będziecie Państwo zawiedzeni, a wręcz przeciwnie, poszerzycie horyzonty. Wojsko i służby mundurowe to przecież ogromna instytucja, na którą składają się życiorysy i charaktery tysięcy ludzi, którzy świadomie lub nie popełniają błędy i wkraczają na drogę przestępstwa. Gdyby nie to, książka tego rodzaju nie miałaby racji bytu.
Wydawnictwo: Instytut Pamięci Narodowej
Ocena recenzenta: 5/6
Dominik Majczak
