W wyniku trzech wojen śląskich (w latach 1740-1763) i na mocy pokoju w Hubertusburgu w Saksonii większa część Śląska wraz z ziemią kłodzką stała się własnością Królestwa Prus, a potem Cesarstwa Niemieckiego. W granicach Korony Czeskiej pozostała jedynie skrajna południowo-wschodnia część regionu – Śląsk Austriacki.
Powstałe w połowie XVIII wieku nowe warunki polityczne sprawiły, że w XIX stuleciu środowiska protestanckie wespół z pozostałymi ośrodkami artystycznymi Śląska orientowały się w dwojaki sposób: na północy w kierunku Wrocławia i Berlina, na południu w kierunku Wiednia. Po początkowym okresie XIX wieku nie uległy zerwaniu silne dotychczas więzi i nawiązania do wzorców z południowymi sąsiadami i Polską. Dopiero po upadku Napoleona w budowlach nie ma już śladu baroku i związków ze wschodnimi oraz południowymi sąsiadami. Od tego czasu zjawiska artystyczne wykazują niemal wyłącznie filiacje niemieckie.
Wraz z przejęciem władzy na Śląsku przez Fryderyka II pojawia się nowe zjawisko mecenatu, jego rolę tym razem będzie pełniło państwo. Mecenat ten w znacznym stopniu różnił się od tradycyjnego, czyli szlacheckiego, mieszczańskiego i duchownego. Mecenat państwowy był mecenatem nie monarchy, ani nawet nie władcy ale instytucji państwa, jako tworu biurokratyczno – administracyjnego. Wyróżniał się on wielką dostępnością środków przeznaczonych na inwestycje, ich rozmachem, ale często nieśmiałością i innowacyjnością. Do głównych obszarów inwestycji budowlanych państwa należą przedsięwzięcia fortyfikacyjne. Dla Śląska zagrożeniem było Cesarstwo Austriackie, dlatego w paśmie podsudeckim przeprowadzono modernizacje starych i budowę nowych twierdz ryglujących południową granicę Śląska, takich jak twierdze w Koźlu i Nysie. Państwo popierało i inwestowało także w kolonizację, przemysł i budynki użyteczności publicznej. Do zasiedlania, szczególnie na obszarach leśnych od Namysłowa po Górę św. Anny sprowadzano ewangelików niemieckich, a także Czechów, ale zdecydowaną większość stanowiła ludność miejscowa, o charakterze polskim. Nowi osadnicy przynosili na ziemie Śląska swoje rodzime wzorce architektoniczne. Podstawą zaś do budowy nowych osiedli stało się założenie i powstanie od 1747 roku osiedla Pokój (Karlsruhe).
Zasadniczy wpływ na sztukę budowlaną w przemyśle miały lansowane przez urzędy państwa formy architektoniczne i urbanistyczne. Budynki użyteczności publicznej były wielkimi inwestycjami państwowymi powstającymi w miastach, czego najlepszym przykładem jest dawny zakład dla ubogich w Kluczborku. Powstał w 1778 roku według projektu Karola Gottharda Langhansa. Na osi frontu oraz na osi elewacji bocznej wychodzącej na ulicę umieszczono pozorną, smukłą arkadę, obejmującą wejście oraz okna znajdujące się w dwóch wyższych kondygnacjach. Zwieńczenie stanowi niski trójkątny przyczółek.
Zdj. Wikimedia Commons
Powstają też nowe ratusze, lub istniejące zostają przebudowane. W 1766 roku w Byczynie zostaje odbudowany ratusz przez Jana Marcina Pohlmanna. Jest obecnie najlepiej na obszarze Śląska Opolskiego zachowanym przykładem malowniczego zgrupowania budynku właściwego i przyklejonych do niego kamieniczek. Pohlmann połączył tu klasycystyczne podziały elewacji z barokową formą mansardowego dachu, wieżę natomiast zwieńczył charakterystycznym obeliskowym hełmem, który też należy już do nowej epoki. Przykładem dalszej ewolucji w kierunku czystych form klasycyzmu jest ratusz w Oleśnie, wzniesiony w latach 1820- 1821 według projektu Gottlieba Kalbfleischa. Wbudowany między kamienice w narożniku rynku, ze ślepą kolumnadą w wielkim porządku, zdobiącej całą frontową fasadę. Nie istniejąca dziś wieżyczka zakończona została barokowym baniastym hełmem z latarnią.
W latach 1818- 1826 nastąpiła przebudowa opolskiego ratuszu. W tym czasie podjęto budowę nowego gmachu w miejsce poprzedniego z zachowaniem jedynie dawnej wieży, w stylu neorenesansowym na wzór florenckiego pałacu Vecchio. Projekt przygotowało naczelne berlińskie biuro budowlane, a Schinkel pochlebnie ocenił koncepcję. W 1863 roku wieżę podwyższono, dodając neogotycką kondygnację, a cały budynek przebudowano w latach 1934-1936, przy czym wieża zawaliła się i następnie została zrekonstruowana według stanu z roku 1863.
Oprócz państwa dalej istniał mecenat prywatny. Magnaci budowali osiedla o charakterze miejskim, a także wraz ze zmieniającym się profilem działalności wielkie własności wiejskie, przekształcające się właściwie w przedsiębiorstwa, co zaowocowało powstaniem organizmów gospodarczych odrębnych od wsi zamieszkałej przez chłopów. Budownictwo miejskie nie zaskakuje innowacyjnością, a raczej powiela wcześniejsze wzorce, często za to pojawiają się nowe koncepcje urbanistyczne, szczególnie w prywatnych osiedlach typu miejskiego np. Pokój, czy osiedla robotnicze.
(Zdj. Wikimedia Commons)
Zmienia się również charakter architekta, który z rzemieślnika, bądź artysty przeistoczył się w zwykłego urzędnika, objętego rzeszą formalności. Powstał również cały system instancji budowlanych z nadrzędną dla całego Śląska naczelną dyrekcją budowlaną we Wrocławiu i stojącą jeszcze ponad nim dyrekcją w Berlinie. W późniejszym okresie, po krótkim panowaniu romantyzmu, sztuka nawróci się ku eklektyzmowi. Stopniowo będzie również słabło środowisko twórcze na Śląsku, gdzie brak będzie wyróżniających się indywidualności, a nieliczne wielkie inwestycje powstawać będą w oparciu o projekty architektów berlińskich, wrocławskich, bądź kolońskich. W rezultacie jednak w 2 połowie XIX wieku architektura eklektyczna, a później secesyjna nie będą odgrywać wielkiej roli.
Patryk Tomala – autor bloga empiresilesia.c0.pl
