W nocy z 20 na 21 sierpnia roku minęła kolejna rocznica inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację. W związku z tym warto przypomnieć w jaki sposób ZSRR próbował podporządkować sobie państwa wschodniego bloku komunistycznego. W ustroju socjalistycznym jedną z najważniejszych metod, oprócz zastraszania, była propaganda. Polakom ofiarowano Pałac Kultury, na Czechów natomiast przez siedem lat spoglądał z Letnéj największy pomnik Józefa Stalina na świecie. Sama rzeźba wynosiła 15,5 metra, miała 12 metrów szerokości, 22 metry długości i stała na 15-metrowej żelazno-betonowej konstrukcji na wzgórzu. Na jej budowę wydano 150 milionów ówczesnych koron[1].
Żeby dokładnie zrozumieć ideę jaka przyświecała ówczesnym komunistom, należy zastanowić się, czym jest “pomnik” i jaki wpływ potrafi mieć na społeczeństwo z socjologicznego punktu widzenia. Stawianie pomników posiada dwie podstawowe funkcje oparte na pamięci zbiorowej.
Fot. Wikimedia Commons
Wewnętrzną – której zadaniem jest tworzenie i zachowanie tradycji, rozliczenie z przeszłością oraz integracja ludzi połączonych wspólnym doświadczeniem. Przywoływanie wspomnień polega na wyborze pewnych wydarzeń, co prowadzi często to przekreślenia znaczenia innych. Dlatego też stawianie pomników znanym osobistościom jest zjawiskiem falowym. Wybór osób zasłużonych dla społeczeństwa zmienia się wraz z nową ideologią lub modą. Przykładowo dla Czechów symbolem demokracji stał się pierwszy prezydent Czechosłowacji Tomáš Garrigue Masaryk, dlatego to właśnie jemu tak chętnie zaczęto stawiać pomniki po 1989 roku (starano się, żeby formą przypominały te sprzed wojny, a nawet znajdowały się w tych samych miejscach, co wcześniej). Tzw. Kultura wspominania przekłada się na pytanie „Czego nie możemy zapomnieć?”, 15-metrowy Stalin miał więc za zadanie przypominać mieszkańcom Pragi, że to właśnie radziecki dygnitarz odpowiada za ich przeszłość i przyszłość. Zadaniem miejsc pamięci jest opowiadać pewne historie nawet jeśli odejdą już ich świadkowie. Pomniki mają przypominać np.: o waleczności, czy przynależności. Pojawiają się najczęściej w okresach rozpadu instytucji i idei, kiedy społeczeństwo przechodzi transformację. Pamięć o poprzednikach nie zanika jednak naturalnie, ale jest najczęściej wynikiem manipulacji. Stare pomniki zostają zastępowane nowymi, które lepiej wpisują się w panujące nastroje.
Zewnętrzna funkcja oparta jest natomiast na emocjonalności i komunikacji. Pamięć zbiorowa jest uzależniona od przestrzeni, panującego stosunku względem konkretnego miejsca. W tworzeniu pomników dużą rolę odegrały zmiany jakie zaczęły zachodzić w wyglądzie miast w drugiej połowie XIX wieku. W miastach żyli obok siebie przedstawiciele różnych kultur i warstw społecznych. Różne grupy zaczęły wykorzystywać miejską przestrzeń do wyrażania swoich poglądów. Miało to związek z rodzącą się większą świadomością narodową. Budowanie pomników miało więc wydźwięk terytorialny. W XIX wieku najczęściej stawiano pomniki bohaterom, którzy wpisali się w historię danej społeczności. Emocjonalne podejście jest szczególnie widoczne w miejscach upamiętniających zbrodnie wojenne. Pomniki mają wywoływać określone emocje, ale też przekazywać informacje, ważne dla pewnej grupy ludzi[2].
Czescy komuniści zaczęli myśleć o wzniesieniu pomnika Stalina w Pradze już w 1945 roku, jednak aby móc wcielić swój plan w życie, musieli poczekać do objęcia przez siebie władzy w kraju w 1948 roku. Głównym powodem do rozpoczęcia prac okazała się rocznica 70. urodzin dygnitarza i wieść, że inne czechosłowackie miasta rozpoczęły już budowę swoich prezentów-pomników[3]. Praga, jako stolica, nie mogła pozostać w tyle.
Ogłoszono konkurs na najlepszy projekt, w którym udział wzięło 54 twórców, dla najzdolniejszych rzeźbiarzy w kraju udział był obowiązkowy, dlatego niektórzy z nich − jak na przykład Karel Pokorný − projektowali tak, aby nie wygrać. Zwycięzcą został Otakar Švec, twórca wcześniej zniszczonych przez nazistów pomników prezydenta Masaryka i Jana Husa[4].
Monumentalny Stalin staje na czele grupy ludzi. Stając na wprost pomnika dostrzec można przede wszystkim dygnitarza spoglądającego na miasto, zza niego nieśmiało wyłania się więcej postaci szukających schronienia za jego plecami. Zostały one podzielone na dwie grupy, po prawej stronie wodza znajduje się strona czechosłowacka, robotnik trzyma powiewający sztandar, za nim stoi kobieta trzymająca w ręce sierp i zboże świadczące o jej wiejskim pochodzeniu, dalej naukowiec, na końcu czechosłowacki żołnierz oglądający się za siebie i zapewniający bezpieczeństwo pozostałym w razie niespodziewanego ataku. Po lewej stronie dygnitarza znajduje się natomiast strona radziecka. Schemat jest podobny, zaraz za Stalinem widzimy znowu robotnika ze sztandarem, rolnika, kobietę z partyzantki i radzieckiego żołnierza, również spoglądającego za siebie. Pomnik jest zróżnicowany, przedstawia mężczyzn i kobiety pełniących różne funkcje w społeczeństwie.
Sam Stalin mierzył 15 metrów, wszystko wykonane było z granitu, aby przetrwało stulecia, wzniesienie na którym został postawiony wypełniono betonem, żeby utrzymać wagę całości. Zaczęły krążyć pogłoski o ofiarach, robotnikach którzy stracili życie podczas budowy oraz tych, którzy nie wytrzymali presji całego przedsięwzięcia. Zaliczała się do nich żona Otakara Šveca, która jeszcze w trakcie budowy popełniła samobójstwo odkręcając w mieszkaniu gaz. Odsłonięcie budowli zaplanowano na 1 maja 1955 roku. Stalin nie żył od dwóch lat, ale data pozostała symboliczna, przypadająca w święto robotników. Symboliki można dopatrzeć się również w innych szczegółach, Stalin miał kierować swój wzrok w kierunku Kaplicy Betlejemskiej, w której wnętrzu w XIV wieku krytykował duchowieństwo Jan Hus. Ofiarą swego dzieła padł również twórca, który poszedł w ślad żony i popełnił samobójstwo w wieku 62 lat. Informacja o jego śmierci została przez komunistów utajniona[5].
Fot. Wikimedia Commons
W 1956 roku miało miejsce sławne przemówienie nowego sekretarza KPZR Nikity Chruszczowa, w którym polityka Stalina została potępiona a sam były sekretarz został uznany za odpowiedzialnego śmierci milionów obywateli ZSRR a nawet obwiniony o osłabienie armii czystkami w przededniu II wojny światowej, tym samym kończąc kult jednostki Józefa Stalina w państwach komunistycznych[6]. W związku z tym pojawił się problem, co zrobić z wszelkimi przejawami sympatii wobec dygnitarza, jakie do tej pory zdążyły powstać, wliczając w to największy pomnik Stalina na świecie. Jego obecność w Pradze stała się niewygodna.
Podjęto decyzję o rozbiórce pomnika zaznaczając, że powinno się to odbyć po cichu i w miarę możliwości „godnie”. Zabroniono m.in. wysadzenia Stalinowi głowy, dlatego została skuta z tułowia kawałek po kawałku. Można było aresztować każdego, kto chciałby udokumentować rozbiórkę na filmie lub zdjęciach. Nadzór został powierzony inżynierowi Vladimírowi Křížkowi. Pirotechnik Jiří Příhoda przeprowadził wyburzanie w trzech etapach, odpalając ładunki pod czujnym okiem wojskowych. Krótko potem trafił do szpitala psychiatrycznego. W prasie nie została podana żadna informacja, pomnik po prostu zniknął[7]. Pozostał plac zlewający się z pobliskim parkiem i idealne miejsce dla skejtów. Po latach pojawił się tam metronom.
Rzeźba Stalina w Pradze nie była jedyną, jaka powstała lub miała powstać w tamtym czasie w Czechosłowacji z okazji urodzin dygnitarza. Wszystkie już dzisiaj nie istnieją, lub trafiły do muzeów. Pomnik Włodzimierza Lenina i Józefa Stalina w Ołomuńcu wzniesiono na miejscu zburzonej przez nazistów synagogi, przetrwał do 1990 roku (prawdopodobnie dlatego, że przedstawiał również wizerunek Lenina, który w przeciwieństwie do swojego następcy nie został potępiony w przemówieniu Nikity Chruszczowa i nadal cieszył się poparciem władz ZSRR), dzisiaj znajduje się tam parking[8].
W 2017 roku do kin trafił film Monstrum opowiadający historię pomnika z punkt widzenia jego twórcy.
Dagmara Chaława
Opisy zdjęć:
Metronom
Widok na stronę czechosłowacką pomnika
Przestrzeń pod placem na którym stał pomnik
Przypisy:
[1] Příběh Žulového Stalina – příběh dvojího ponížení, Česká televize, 2008 [online],
<https://ct24.ceskatelevize.cz/kultura/1441960-pribeh-zuloveho-stalina-pribeh-dvojiho-ponizeni> [dostęp: 16.08.2018].
[2] S. Soušková, Společenské funkce pomníků, „Kultura, umění a výchova”, 2015 [online], <http://www.kuv.upol.cz/index.php?seo_url=aktualni-cislo&casopis=8&clanek=94> [dostęp: 16.08.2018].
[3] M. Pernal, Spacerownik historyczny: Praga. Miasto magiczne, Warszawa 2013, s. 408.
[4] M. Szczygieł, Gottland, Wołowiec 2006, s. 72-73.
[5] Tamże, s. 73-80.
[6] M. Jarosiński, Tajny referat Chruszczowa o kulcie jednostki i zbrodniach Stalina, dzieje.pl, 2018 [online], <https://dzieje.pl/aktualnosci/tajny-referat-chruszczowa-o-kulcie-jednostki-i-zbrodniach-stalina-0> [dostęp: 16.08.2018].
[7] M. Szczygieł, Gottland, Wołowiec 2006, s. 82-86.
[8] P. Ryšlink, Blesk.cz, 2006 [online], <http://www.blesk.cz/clanek/zpravy-udalosti-zajimavosti/56879/stalin-a-lenin-zarustaji-travou.html> [dostęp: 16.08.2018].
Bibliografia:
Pernal M., Spacerownik historyczny: Praga. Miasto magiczne. Warszawa 2013.
Szczygieł M., Gottland. Wołowiec 2006.
Źródła internetowe:
Jarosiński M., Tajny referat Chruszczowa o kulcie jednostki i zbrodniach Stalina, „dzieje.pl”, 2018 [online], <https://dzieje.pl/aktualnosci/tajny-referat-chruszczowa-o-kulcie-jednostki-i-zbrodniach-stalina-0> [dostęp: 16.08.2018].
Ryšlink P., Blesk.cz, 2006 [online], <http://www.blesk.cz/clanek/zpravy-udalosti-zajimavosti/56879/stalin-a-lenin-zarustaji-travou.html> [dostęp: 16.08.2018].
Soušková S., Společenské funkce pomníků, „Kultura, umění a výchova”, 2015 [online], <http://www.kuv.upol.cz/index.php?seo_url=aktualni-cislo&casopis=8&clanek=94> [dostęp: 16.08.2018].
Příběh Žulového Stalina – příběh dvojího ponížení, Česká televize, 2008 [online],
<https://ct24.ceskatelevize.cz/kultura/1441960-pribeh-zuloveho-stalina-pribeh-dvojiho-ponizeni> [dostęp: 16.08.2018].
