Tego dnia 1604 roku w Łasku zmarł Olbracht Łaski, polski alchemik i awanturnik
W historii Polski nie brakuje postaci, które na zawsze wpisały się w jej karty, zostawiając ślad nie tylko w polityce, ale i w kulturze. W cieniu wielkich wydarzeń XVI wieku, niejednokrotnie zapomniane, pozostawały osoby, które miały ogromny wpływ na kształtowanie się państwa. Jednym z takich ludzi był Olbracht Łaski, którego życie i decyzje wciąż budzą zainteresowanie i kontrowersje wśród badaczy.
Olbracht Łaski był postacią wyjątkową w dziejach Rzeczypospolitej, łączącą działalność polityczną z pasjami alchemicznymi i przygodami, które często określano mianem awanturnictwa. Przez wiele lat pełnił funkcję wojewody sieradzkiego (1565–1604), a także starosty lanckorońskiego (1574–1576) oraz starosty marienburskiego. Jego życie obfitowało w niezwykłe przedsięwzięcia, które niosły za sobą zarówno sukcesy, jak i porażki, a także kontrowersje, które zbudowały jego legendę.
Wczesne życie i edukacja
Olbracht Łaski był najmłodszym dzieckiem Hieronima Łaskiego i Anny z Kurozwęckich. Niestety, jego dzieciństwo nie było szczęśliwe – w wieku zaledwie pięciu lat stracił ojca, a cztery lata później także matkę. Po tych tragicznych wydarzeniach, Olbracht trafił pod opiekę Macieja Łobockiego, duchownego, który był spokrewniony z rodziną Łaskich.
Łobocki zapewnił młodemu Olbrachtowi solidne wykształcenie, ucząc go historii, literatury, filozofii, prawa, a także języków obcych: łaciny, greki i niemieckiego. Tak przygotowany chłopiec mógł później rozwijać swoje ambicje i uczestniczyć w życiu politycznym.
W wieku dwunastu lat Olbracht wyjechał na dwór cesarza Karola V, gdzie rozpoczął służbę u jego brata, Ferdynanda Habsburga. Był tam dworzaninem, co miało na celu wzmocnienie więzi między Jagiellonami a Habsburgami. Na tym etapie swojej młodości Olbracht mógł poznać europejskie kręgi dworskie i zdobywać doświadczenie w zarządzaniu politycznym.
Początki kariery w Polsce i małżeństwo
Po zakończeniu opieki nad Olbrachtem przez radę rodzinną w 1551 roku, wrócił do Polski, aby zająć się sprawami majątkowymi. W 1552 roku zawarł transakcje, które miały na celu uporządkowanie spraw majątkowych związanych z ojcem, a akta te zostały zapisane w kancelarii królewskiej. Rok później, w 1553 roku, udał się do Wiednia, gdzie objął funkcję sekretarza Katarzyny Habsburżanki, córki cesarza Ferdynanda I oraz Anny Jagiellonki. Choć jego rola sekretarza była raczej tytularna, pełnił funkcję przedstawiciela Jagiellonów na dworze Habsburgów.
W 1556 roku Olbracht ponownie odwiedził Polskę, gdzie poznał Katarzynę Seredę, bogatą wdowę po węgierskim magnacie. Dzięki jej majątkowi, który wynosił 100 tysięcy dukatów, Olbracht mógł dalej realizować swoje ambitne plany. Małżeństwo zawarli w 1558 roku w Kieżmarku.
Ambicje polityczne i wyprawa do Mołdawii
Jednym z najbardziej zaskakujących epizodów w życiu Olbrachta Łaskiego była jego wyprawa do Mołdawii. W 1559 roku udał się do Alba Iulia w Siedmiogrodzie, gdzie przebywała Izabela Jagiellonka. Liczył na to, że uzyska jej poparcie w planie podboju Mołdawii.
Olbracht chciał zdobyć tron tego państwa, licząc na pomoc królowej, jednak wkrótce po jego przybyciu Izabela zmarła. Wtedy to Olbracht poznał Heraklida Despota, mężczyznę, który twierdził, że jest księciem, a który wcześniej był zamieszany w spisek przeciw hospodarowi Mołdawii, co zmusiło go do ucieczki z kraju.
Pomimo tej trudnej sytuacji, Despot i Olbracht doszli do porozumienia. Łaski postanowił zebrać najemników, aby zdobyć Mołdawię. Przygotowania były bardzo trudne – międzynarodowa sytuacja była napięta, a Rzeczpospolita obawiała się wojny z Turcją oraz działań cara Iwana Groźnego, który również miał ambitne plany w Inflantach.
Te zewnętrzne zagrożenia zmusiły Rzeczpospolitą do zablokowania planów Olbrachta. W 1560 roku wojska Łaskiego i Despota zostały zatrzymane przez hetmana Mikołaja Sieniawskiego na Podolu i zmuszone do odwrotu.
Olbracht Łaski – sukces i klęska na dworze cesarskim
Pomimo niepowodzenia, w 1561 roku Olbracht Łaski zwrócił się o pomoc do dworu cesarskiego, który postanowił wesprzeć jego działania. Z pomocą Habsburgów Olbracht poprowadził 2000 najemników przez Węgry. 18 listopada 1561 roku udało mu się pokonać wojska hospodara Aleksandra Lăpușneanu i osadzić Heraklida Despota na tronie w Suczawie.
Za swoje działania otrzymał zamek Chocim oraz tytuł Wielkiego Hetmana, jednak wyprawa kosztowała go ogromne straty finansowe. Zainwestowane 100 tysięcy dukatów nigdy nie zostały zwrócone, a Olbracht musiał tłumaczyć się ze swoich działań podczas sejmu egzekucyjnego w latach 1562–1563.
Olbracht Łaski i Beata Kościelecka – burzliwe życie wojewody sieradzkiego
Trzykrotnie zawierał związek małżeński, a jego pierwsza żona, Katarzyna Buczyńska, była wdową po węgierskim magnacie Jerzym Seredym. Niestety, jej mąż roztrwonił majątek na nieudanej wyprawie mołdawskiej, co drastycznie wpłynęło na życie Katarzyny.
Po jej śmierci, w 1559 roku, Olbracht Łaski po raz drugi stanął na ślubnym kobiercu. Jego drugą żoną została Beata Kościelecka, córka Katarzyny Telniczanki. Warto dodać, że matka Beaty była, według niepotwierdzonych źródeł, kochanką króla Zygmunta Starego, co nadawało jej rodzinie nieco kontrowersyjny rys. Beata Kościelecka, wychowywana obok dzieci królewskich przez Bonę Sforzę, była osobą o wielkim wpływie na ówczesne środowisko dworskie. Jej życie wzbudzało liczne spekulacje na temat jej relacji z dworem królewskim.
Beata Kościelecka urodziła się w 1515 roku i była znacznie starsza od Olbrachta, aż o 21 lat. Zanim poślubiła wojewodę, była już wdową po księciu Eliaszu Ostrogskim. Posiadała więc ogromny majątek, co sprawiło, że dla Olbrachta Łaskiego była to wyjątkowa okazja finansowa. Po ślubie, Łaski wywiózł ją do Kieżmarku, gdzie zmusił ją do przepisania na niego całego majątku. Następnie, po dokonaniu tego aktu, uwięził ją w zamku, gdzie Beata przebywała przez osiem długich lat w nędznych warunkach.
Uwięzienie Beaty Kościeleckiej
Pomimo desperackich próśb Beaty Kościeleckiej i jej prób uzyskania pomocy od cesarza Ferdynanda I Habsburga, króla Zygmunta II Augusta oraz innych wpływowych osób, nie otrzymała wsparcia. Olbracht Łaski, będący zwolennikiem Habsburgów, miał silne powiązania polityczne, które utrudniały interwencję. Łaski, jako osoba o wpływowych koneksjach, wciąż sprawował kontrolę nad żoną, trzymając ją w zamku pod stałą strażą.
Pomoc w sprawie Beaty Kościeleckiej przyszła dopiero w 1573 roku, kiedy cesarz Ferdynand I nakazał przeprowadzenie śledztwa. Dochodzenie zostało zapoczątkowane częściowo przez fakt, że Łaski w międzyczasie poślubił Francuzkę Sabinę de Sauve, co mogło zaszkodzić jego dotychczasowym interesom małżeńskim z Beatą. Jednak mimo tego śledztwa, sytuacja polityczna, zwłaszcza związana z bezkrólewiem w Polsce, oraz silne powiązania Łaskiego w interesach Habsburgów, spowodowały, że sprawa nie nabrała większego tempa.
W 1576 roku Beata Kościelecka miała nadzieję na poprawę swojego losu. Dzięki pomocy starosty Reubnera udało się ją przenieść do Koszyc, jednak mimo wszystko nadal pozostawała pod ścisłą strażą. Zmarła tam w lipcu 1576 roku, po 11 latach przetrzymywania w niewoli, a jej ciało zostało pochowane w Kieżmarku.
Polityczne zawirowania Olbrachta Łaskiego
Działania Olbrachta Łaskiego wkrótce stały się istotnym punktem w polityce międzynarodowej. W 1566 roku zmarł Sulejman Wspaniały, a na tron osmański wstąpił jego syn, Selim II. W Polsce wybuchła kwestia współpracy z Turcją, szczególnie w kontekście wojny z Rosją. Polska kancelaria królewska przygotowała specjalną instrukcję dla Piotra Zborowskiego, kasztelana wojnickiego, który miał udać się do Konstantynopola w celu negocjacji z Turkami o pomoc w wojnie z Rosją. Ponadto, kwestia prawa Polski do współdecydowania o obsadzie tronu mołdawskiego również miała duże znaczenie.
Olbracht Łaski, posiadający silne powiązania z Habsburgami, stanowił zagrożenie dla polskich interesów, dlatego król Zygmunt II August postanowił wezwać go do siebie, aby upewnić się, że nie zagraża polskim interesom. Łaski, pomimo zapewnień o lojalności, miał własne plany, które obejmowały sabotowanie ewentualnej umowy z Turcją.
Olbracht Łaski na czołowej stronie polityki
W 1568 roku, w trakcie rozmów polsko-tureckich w Konstantynopolu, doszło do najazdu Tatarów na ziemie polskie. Tatarzy wkraczali na Wołyń, plądrowali wsie i brali jeńców. Olbracht Łaski, zdając sobie sprawę z zagrożenia, zebrał własną armię i wyruszył w pościg za Tatarami. Ostatecznie udało mu się ich pokonać pod Oczakowem, gdzie uwolnił tysiące ludzi i zdobył wielkie ilości bydła i owiec. Choć sułtan uznał, że działania Łaskiego były samowolne, sytuacja ta zaniepokoiła Polaków, którzy obawiali się, że wciąż mogą być powiązani z nawałą turecką.
Łaski wywarł ogromne wrażenie na współczesnych. Wydarzenie to zostało opisane przez takich twórców jak Mikołaj Rej, Marcin Bielski czy Jan Kochanowski, co świadczy o znaczeniu tej postaci w życiu kulturalnym Polski XVI wieku.
Olbracht Łaski w kontekście unii lubelskiej i kontrreformacji
Mimo wielkiego uznania, które Olbracht Łaski zdobył wśród współczesnych, nie był on w stanie w pełni przekonać króla Zygmunta II Augusta do swoich racji. W 1569 roku, podczas obrad Sejmu, który uchwalił unię lubelską, Łaski wygłosił przemówienie, w którym opowiedział się za projektem królewskim. Zyskał dzięki temu uznanie zarówno wśród monarchy, jak i szlachty, a także podpisał akt unii.
W tym samym roku Łaski przeszedł na katolicką wiarę, stając się gorliwym działaczem kontrreformacji. W latach 1570-1572 próbował przejąć majątek po zmarłym Janem Krzysztofem Tarnowskim, synu hetmana, jednak po długotrwałym procesie udało mu się obronić swoje stanowisko. Ponadto, starał się jeszcze raz sięgnąć po tron mołdawski, ale również i tym razem jego plan zakończył się niepowodzeniem.
Kryzys sukcesyjny po śmierci Zygmunta Augusta
7 lipca 1572 roku zmarł Zygmunt II August, ostatni król z dynastii Jagiellonów. Jego śmierć, a także brak potomka, wywołały w Polsce poważny kryzys sukcesyjny. Na skutek tej nieoczekiwanej sytuacji, w styczniu 1573 roku zwołano sejm konwokacyjny w Warszawie, którego celem było wybranie nowego władcy.
Miesiąc później, w lipcu tego samego roku, odbył się również zjazd w Łowiczu, który miał na celu dalsze przygotowania do wyboru króla. To właśnie w czasie tego zjazdu Olbracht Łaski, jeden z przedstawicieli polskiej arystokracji, już wtedy snuł plany, aby na polskim tronie zasiadł przedstawiciel rodu Habsburgów.
Olbracht Łaski nabrał większej pewności co do słuszności swoich planów, gdy dotarła do Polski wiadomość o brutalnej nocy św. Bartłomieja w Paryżu. Wydarzenie to, w którym zginęło wielu protestantów, wstrząsnęło polską szlachtą, zwłaszcza tymi, którzy nie wyznawali katolickiej religii.
W związku z tym Łaski zaczął dostrzegać w Habsburgach sojuszników, a ich propozycja obejmująca objęcie polskiego tronu wydawała się bardzo atrakcyjna. Jednakże nie tylko strona habsburska starała się o polski tron. Francuzi również nie pozostali bierni, proponując swoje wsparcie.
Wybór Henryka Walezego i jego obietnice
W odpowiedzi na rosnące wpływy Habsburgów, Jean de Monluc, poseł francuski, przybył do Polski z ofertą wsparcia dla kandydatury Henryka de Valois, brata króla Francji. W zamian za poparcie miał zaoferować 100 tysięcy talarów oraz obietnicę pomocy Francji w kwestii oddania Mołdawii pod rządy Henryka. Dla wielu polskich magnatów taka propozycja stanowiła kusiącą okazję na szybki zysk i polityczne korzyści.
Pod koniec maja 1573 roku odbył się sejm konwokacyjny, po którym wybrano Henryka III Walezego na króla Polski. Był to trzeci monarcha z dynastii Kapetyngów, który objął polski tron po Ludwiku Węgierskim i Jadwidze. Wybór ten został oficjalnie potwierdzony w 1573 roku. Olbracht Łaski zdecydował się udać do Paryża, by osobiście pogratulować nowemu królowi i wyrazić swoje uznanie. Podczas pobytu we Francji otrzymał obiecane 100 tysięcy talarów. Jednak powroty Łaskiego do Polski okazały się znacznie bardziej skomplikowane, niż początkowo zakładał.
Po powrocie do kraju wybuchł skandal, gdy ujawniono, że Olbracht Łaski miał dwoje żon, co było przykładem bigamii. Skandal ten poważnie nadszarpnął jego reputację, co ostatecznie doprowadziło do utraty zaufania Henryka III. Z biegiem czasu, nowy król związał się bardziej z politycznymi przeciwnikami Łaskiego, co pogłębiło trudności arystokraty.
W nocy z 18 na 19 czerwca 1574 roku Henryk III Walezy opuścił Wawel po kryjomu. Po przekroczeniu granicy pod Oświęcimiem, udał się w drogę powrotną do Francji. Jego decyzja była wstrząsem nie tylko dla Polski, ale także dla całej Europy. Choć pozostawił listy, w których obiecywał powrócić, nikt nie wierzył w realizację jego słów. W odpowiedzi na tę sytuację, senatorowie zwołali zjazd, który odbył się 24 sierpnia 1574 roku w Warszawie. Postawili królowi ultimatum: jeśli Henryk III nie powróci do Polski do końca maja 1575 roku, zostanie detronizowany.
Elekcja 1575 roku i porażka Łaskiego
Po okresie bezkrólewia, który trwał do 1575 roku, Olbracht Łaski poparł kandydaturę cesarza Maksymiliana II Habsburga na polski tron. Mimo jego starań, ostatecznie wybrano Stefana Batorego. Łaski, niezadowolony z wyników elekcji, zdecydował się na emigrację.
Sytuacja pogorszyła się jeszcze bardziej, gdy w październiku 1576 roku zmarł cesarz Maksymilian II, a jego syn, Rudolf, nie wykazywał zainteresowania polskim tronem. W dodatku finanse Łaskiego uległy wyczerpaniu. Otrzymane od cesarza zaledwie 6 tysięcy talarów nie wystarczały na dalsze utrzymanie. Z tego powodu Olbracht Łaski udał się do Włoch, a potem na Węgry, gdzie jednak nie znalazł długotrwałego schronienia.
W styczniu 1581 roku Olbracht Łaski zdecydował się na powrót do Polski, tym razem dzięki własnemu uporowi. Udało mu się odzyskać łaskę króla Stefana Batorego. Spotkali się 16 stycznia 1581 roku pod Liwen, gdzie Łaski został zaproszony na królewskie polowanie. Mimo ciepłego przyjęcia przez Batona, Łaski nie otrzymał żadnych ważnych stanowisk, co go zdenerwowało. Starostwo spiskie, które miało zostać mu przyznane, musiał wykupić, lecz brak środków finansowych uniemożliwił mu realizację tego zamierzenia.
Zniechęcony, Olbracht Łaski ponownie wyjechał za granicę, licząc na odzyskanie wpływów w polskiej polityce. Niestety, jego życie nadal było pełne niepowodzeń, a jego przyszłość nie rysowała się w jasnych barwach. Pomimo wielu starań, Łaski nie zdołał na stałe zdobyć wpływów, a jego kariera polityczna uległa dalszemu załamaniu.
Olbracht Łaski w Londynie
Olbracht Łaski przybył do Londynu 30 kwietnia lub 1 maja 1583 roku. Był to początek jego angielskiej podróży, której celem, choć różnym od pierwotnych oczekiwań, miało być poszukiwanie alchemików, którzy cieszyli się wówczas ogromną sławą. Już w pierwszym tygodniu pobytu w stolicy Anglii, Łaski miał zaszczyt spotkać się dwukrotnie z królową Elżbietą I. Podczas tych audiencji monarchini nakazała, by otoczyli go opieką jej faworyci, w tym hrabia Leicester oraz Filip Sidney.
Choć spotkania z królową były zaszczytem, głównym celem Olbrachta Łaskiego było poszukiwanie mistrzów alchemii. Wówczas w kręgach dworskich i naukowych wielką popularnością cieszyli się John Dee oraz Edward Kelley – dwóch alchemików, którzy zapewniali, że potrafią przemieniać różne materiały, w tym piasek, w złoto. Łaski liczył, że ich umiejętności pozwolą mu zdobyć wielki majątek, co było istotnym powodem jego podróży.
Mimo początkowych nadziei, jego poszukiwania nie zakończyły się sukcesem. Dee i Kelley nie byli w stanie zrealizować swoich obietnic, a Olbracht Łaski szybko przekonał się, że obiecane przez nich bogactwa pozostaną jedynie marzeniami. Po kilku miesiącach pobytu w Anglii, 21 września 1583 roku, Łaski, wraz z alchemikami, wyruszył z powrotem do Polski.
Zaokrętował się w Gravesend, a statek zabrał ich przez Szczecin w drogę powrotną do ojczyzny. Niestety, jego sytuacja finansowa była wówczas bardzo trudna. Utracił Kieżmark i inne rodzinne dobra, a z ojcowskich majątków na Spiszu pozostała mu tylko Niedzica, która była już obciążona zastawem.
Zygmunt III Waza na tronie
Po powrocie do Polski, Olbracht Łaski zaangażował się w polityczne spory, które wybuchły po śmierci króla Stefana Batorego. Król zmarł nagle 12 grudnia 1586 roku w Grodnie, co wywołało kolejny okres bezkrólewia w Polsce. W tym czasie doszło do silnego konfliktu pomiędzy dwiema frakcjami: zwolennikami Janusza Zamoyskiego oraz rodem Zborowskich. Łaski opowiedział się po stronie Zamoyskiego i w 1587 roku podpisał reces, który zatwierdzał wybór Zygmunta III Wazy na króla Polski.
Zamoyski odegrał kluczową rolę w zdobyciu tronu przez Zygmunta III, pokonując siły wspierające Maksymiliana III Habsburga, arcyksięcia austriackiego. Decydująca bitwa miała miejsce w 1588 roku pod Byczyną, gdzie armia Zamoyskiego odniosła zwycięstwo. Po tej bitwie, Maksymilian III został wzięty do niewoli, a następnie uwięziony na zamku w Krasnymstawie, gdzie ostatecznie zrzekł się swoich roszczeń do polskiej korony.
Starostwo marienburskie i Niedzica
Rok 1588 okazał się przełomowy dla Olbrachta Łaskiego, który wreszcie otrzymał zasłużoną nagrodę – starostwo marienburskie w Inflantach. W skład tego majątku wchodziły trzy zamki: Marienburg, Schwanenburg oraz Kirempe, a także dwie warzelnie soli. Pomimo zdobycia tej cennej posiadłości, Łaski podjął decyzję o sprzedaży Niedzicy. W 1589 roku sprzedał zamek węgierskiej rodzinie Horváth Palocsay, która przejęła majątek obciążony wcześniej zastawem.
W 1589 roku Olbracht Łaski był również jednym z sygnatariuszy traktatu bytomsko-będzińskiego podczas sejmu pacyfikacyjnego. Dwa lata później, w 1590 roku, wziął udział w zjeździe części szlachty województw wielkopolskich, który odbył się w Kole.
Rok 1593 przyniósł Olbrachtowi Łaskiemu kolejną istotną podróż. W okresie od października 1593 do lipca 1594 towarzyszył Zygmuntowi III Wazie w jego pierwszej podróży do Szwecji. Choć jego zasługi podczas tej misji były nieocenione, nie zostały one odpowiednio wynagrodzone. W wyniku tej podróży Łaski stracił swoje miejsce dworskie, które zostało przekazane jego synom: Janowi Olbrachtowi, Hieronimowi oraz Samuelowi.
Olbracht Łaski w literaturze
Olbracht Łaski stał się postacią, która zainspirowała wielu pisarzy i historyków. W swoich pracach o nim pisali między innymi Jan Kochanowski oraz Teodor Jeske-Choiński. W 1858 roku Mikołaj Malinowski opisał wyprawę mołdawską Łaskiego w swojej książce „Jakób Heraklides i Olbracht Łaski: Ustęp z dziejów polskich XVI wieku”.
W 2011 roku ukazała się powieść Axis mundi autorstwa Wiktora Trojana, w której Olbracht Łaski został przedstawiony jako główny bohater. Powieść ta opisuje jeden z najbardziej dramatycznych epizodów w życiu Łaskiego – jego podróż do Londynu oraz związki z najsłynniejszym wówczas magiem, Johnem Dee.
