Tego dnia 1842 roku urodził się Karl May, twórca legendy Winnetou
Jego książki przenosiły czytelników na Dziki Zachód i do egzotycznych krain, choć sam nigdy tam nie był. Stworzył Winnetou i Old Shatterhanda, bohaterów, którzy rozpalali wyobraźnię milionów, a jednak przez lata zmagał się z oskarżeniami o oszustwa i mistyfikacje. Karl May był więźniem, marzycielem, moralistą i jednym z najpoczytniejszych pisarzy wszech czasów. Jak to możliwe, że człowiek, który większość życia spędził w Niemczech, stał się autorytetem w opowieściach o Ameryce i Orientu?
Karl Friedrich May urodził się 25 lutego 1842 roku w niewielkim miasteczku Hohenstein-Ernstthal w Saksonii, jako piąte dziecko w licznej rodzinie tkacza Heinricha Maya i jego żony Wilhelminy Weise. Od najmłodszych lat przyszły pisarz musiał mierzyć się z trudnościami – wkrótce po urodzeniu stracił wzrok, co było efektem poważnego niedoboru witamin.
W dzieciństwie świat odkrywał przede wszystkim dzięki opowieściom swojej babci, które pobudzały jego wyobraźnię i kształtowały literacką wrażliwość. Dopiero w wieku czterech lat, po specjalistycznym leczeniu, odzyskał wzrok.
Niełatwa sytuacja finansowa rodziny wymagała od młodego Maya szybkiego zdobycia zawodu. 29 września 1856 roku rozpoczął naukę w seminarium nauczycielskim w Waldheim, gdzie przygotowywał się do roli pedagoga. Niestety, już w tym okresie pojawiły się pierwsze incydenty, które na długo odcisnęły piętno na jego życiu. W 1860 roku został skazany za kradzież sześciu niedopałków świec, co zapoczątkowało jego liczne konflikty z prawem.
Po zdaniu egzaminu nauczycielskiego w 1861 roku, rozpoczął pracę jako nauczyciel w Altchemnitz, lecz i tutaj los nie był dla niego łaskawy. W 1862 roku został oskarżony o kradzież zegarka, który – choć pożyczył jedynie na weekend – uznano za przywłaszczenie. W efekcie stracił zarówno posadę, jak i kwalifikacje zawodowe.
Lata pełne błędów i więziennych wyroków
Bez stałej pracy i perspektyw, May wplątał się w kolejne przestępstwa. W 1865 roku, podając się za bogatego lekarza, został aresztowany i skazany na 4 lata więzienia. Po zwolnieniu w 1868 roku próbował różnych zajęć, lecz ponownie popadł w konflikt z prawem. Kolejne przestępstwa, w tym oszustwa i kradzieże, sprawiły, że w latach 1870-1874 znów odbywał karę pozbawienia wolności, tym razem w zakładzie karnym w Waldheim. To właśnie tam zaczął intensywnie czytać i tworzyć swoje pierwsze poważne teksty literackie.
Po wyjściu na wolność postanowił odmienić swoje życie. Ważną rolę odegrał w tym spotkany w więzieniu katolicki katecheta Kocht, który wpłynął na duchową przemianę przyszłego pisarza. May zaczął pisać artykuły i opowiadania do różnych czasopism, próbując odnaleźć swoje miejsce w świecie literatury.
Początek kariery literackiej i pierwsze sukcesy
W latach 1875-1878 May pracował jako redaktor tygodników „Der Beobachter an der Elbe” oraz „Frohe Stunden”, należących do wydawcy Heinricha Gottholda Münchmeyera. To właśnie wtedy rozpoczął publikację swoich pierwszych opowiadań. Jego twórczość spotkała się z ciepłym przyjęciem, a kolejne historie szybko zyskały popularność.
W 1880 roku poślubił Emmę Pollmer, jednak ich małżeństwo nie należało do szczęśliwych. Lata 1881-1887 to okres największej intensywności twórczej Maya. Na łamach katolickiego magazynu rodzinnego „Deutscher Hausschatz” ukazały się jego pierwsze powieści podróżnicze, w tym Karawana śmierci, Przez Kurdystan i Do Stambułu. Współpraca z Münchmeyerem zaowocowała również pięcioma wielkimi powieściami, takimi jak Miłość ułanów, Polowanie na zemstę oraz Droga do szczęścia.
Niektóre z jego utworów publikowano pod pseudonimami, gdyż zawierały treści uznawane wówczas za kontrowersyjne. Pomimo tego May rozwijał swój literacki warsztat i stopniowo budował swoją pozycję jako jeden z najbardziej poczytnych niemieckich autorów.
Karl May – wielka popularność i podróże
Przełomowym momentem w jego karierze był rok 1888, kiedy to nawiązał współpracę ze stuttgarckim czasopismem „Der gute Kamerad”. Od 1892 roku jego powieści ukazywały się w coraz większych nakładach, a czytelnicy pokochali jego przygodowe historie o Winnetou i Starym Shatterhandzie. Twórczość Maya charakteryzowała się chrześcijańskim, moralistycznym i romantycznym podejściem, które trafiało do szerokiego grona odbiorców.
W latach 1899-1900 pisarz odbył swoją pierwszą wielką podróż na Wschód, odwiedzając m.in. Bliski Wschód i Afrykę Północną. W 1908 roku wyruszył do Ameryki, gdzie zetknął się z rdzennymi mieszkańcami kontynentu i zgromadził wiele unikalnych pamiątek, które później trafiły do jego kolekcji.
Karl May – upadek i ostatnie lata
W 1903 roku rozwiódł się z żoną i poślubił swoją sekretarkę Klarę Plöhn. Jego twórczość nabrała bardziej filozoficznego charakteru, lecz jego późniejsze dzieła, jak Babel i Biblia czy Pokój na ziemi, nie spotkały się z uznaniem.
W 1904 roku niemiecka opinia publiczna dowiedziała się o jego przeszłości kryminalnej. Wywołało to falę krytyki i kampanię oszczerstw, wśród których wyróżniała się broszura „Karl May – ein Verderber der deutschen Jugend” autorstwa Rudolfa Lebiusa. Liczne procesy sądowe oraz walka o prawa autorskie do wcześniejszych powieści wydawanych pod nazwiskiem Münchmeyera pochłonęły większość majątku Maya.
Złamany psychicznie i wyczerpany trudnościami, 30 marca 1912 roku zmarł w wieku 70 lat. Jego spuścizna literacka przetrwała jednak próbę czasu, a opowieści o Winnetou i Starym Shatterhandzie na stałe zapisały się w kanonie światowej literatury przygodowej.
Po jego śmierci wdowa Klara May stworzyła muzeum w Willi Bärenfett, gdzie zgromadzono jego unikalną kolekcję indiańskich artefaktów. Zarówno Willa Bärenfett, jak i Villa Shatterhand w Radebeul pozostają miejscami, które do dziś przyciągają miłośników twórczości tego niezwykłego pisarza.
Karl May – twórczość. Przegląd i charakterystyka
Twórczość Karla Maya można podzielić na kilka głównych kategorii:
- Dzienniki podróży – utwory inspirowane egzotycznymi miejscami, które May opisywał z niezwykłą dbałością o detale,
- Historie z dzieciństwa – opowiadania kierowane do młodszych czytelników,
- Powieści od drzwi do drzwi (znane również jako powieści Münchmeyera) – cykle opowieści wydawane w formie odcinków,
- Pozostałe utwory, które nie wpisują się w powyższe kategorie.
Choć literatura Maya nie jest uznawana za dzieła o wysokiej wartości artystycznej, zaliczana jest do Trivialliteratur – literatury popularnej, która w XIX i XX wieku cieszyła się ogromnym powodzeniem. W Holandii i Belgii jego książki klasyfikowano głównie jako literaturę dziecięcą, a wielu dorosłych niechętnie przyznawało się do ich lektury.
Dzieła Karla Maya mają kilka wyraźnych elementów wspólnych, które sprawiają, że jego styl jest łatwo rozpoznawalny:
- podział postaci na dobrych i złych jest jednoznaczny i schematyczny,
- niemieccy bohaterowie niemal zawsze należą do grupy szlachetnych postaci,
- dokładne i barwne opisy zarówno krajobrazów, jak i bohaterów,
- marginalna rola kobiet i wątków miłosnych,
- chrześcijańskie przesłanie, które w późniejszych dziełach niemal graniczy z misjonarstwem,
- nadludzkie zdolności i wiedza głównych bohaterów,
- bohaterowie walczą o sprawiedliwość i szlachetne ideały,
- czas akcji to nieustanna podróż i przygody,
- cykliczne wątki pojmowania, uwalniania i ucieczki,
- brak szczegółowych informacji o finansowych aspektach życia postaci.
Karl May publikował swoje utwory pod wieloma pseudonimami, w tym: Karl May, Carl May, Dr. Karl May, Capitain Ramon Diaz de la Escosura, M. Gisela, Hobble-Frank, Karl von Hohenthal, Emma Pollmer (nazwisko pierwszej żony), a także Richard Plöhn.
Większość opowieści Maya osadzona jest w realiach XIX wieku, głównie w okresie 1860-1880. W zależności od miejsca akcji, jego bohaterowie występowali pod różnie brzmiącymi imionami w zależności od wydania i adaptacji.
Do najbardziej znanych postaci należą:
- Winnetou – wódz Apaczów, dzierżący legendarną srebrną strzelbę,
- Stary Shatterhand – jego biały brat krwi, posługujący się bronią Henrybusk i dosiadający konia Hatatitla,
- postacie drugoplanowe, takie jak Sam Hawkens, Santer, Ribanna, czy Ciotka Igraszka,
- Kara Ben Nemsi – główny bohater wschodnich opowieści,
- Hadji Halef Omar – jego lojalny towarzysz,
- Krüger Bey, Lord Lindsay i inni.
W 2014 roku, 102 lata po śmierci Maya, ukazała się nieznana i niedokończona historia pt. Syn marnotrawny, opowiadająca o podróżach przestępcy Zechenmolfa przez lasy na pograniczu Niemiec i
Spory i kontrowersje
W 2022 roku premierę miał niemiecki film Der junge Häuptling Winnetou, do którego wydawnictwo Ravensburger opublikowało dwie książki. Krytyka oskarżyła je o stereotypowe i kolonialne przedstawienie Indian, co doprowadziło do wycofania książek z rynku. Choć nie dotyczyło to bezpośrednio twórczości Maya, w Niemczech rozpętała się gorąca debata na jego temat. W Holandii pojawiła się mylna interpretacja, jakoby książki Maya zostały zakazane w Niemczech.
Pomimo kontrowersji, dzieła Karla Maya wciąż cieszą się popularnością i są regularnie wznawiane. Karl May Gesellschaft oraz Karl May Stiftung aktywnie działają na rzecz ich promocji i ochrony przed nadmiernymi ingerencjami redakcyjnymi.
