Tego dnia 1939 roku w Rabie Wyżnej urodził się Stanisław Dziwisz, kardynał prezbiter
Stanisław Dziwisz to postać, która przez wiele lat była związana z Kościołem katolickim, a szczególnie z osobą Jana Pawła II. Jako bliski współpracownik papieża, pełnił funkcję osobistego sekretarza, a później arcybiskupa metropolity krakowskiego. Jego życie i działalność nie były wolne od kontrowersji, które dotyczyły zarówno kwestii duchowych, jak i skomplikowanych zarzutów o tuszowanie nadużyć w Kościele.
Stanisław Jan Dziwisz przyszedł na świat 27 kwietnia 1939 roku w Rabie Wyżnej, małej miejscowości położonej w południowej Polsce. Już w młodym wieku wykazywał duże zainteresowanie duchowością, co miało wpływ na jego późniejszą decyzję o wstąpieniu do seminarium duchownego.
Jako chłopak, Dziwisz uczęszczał do I Liceum Ogólnokształcącego im. Seweryna Goszczyńskiego w Nowym Targu, gdzie zdobywał wiedzę ogólną, ale także rozwijał swoje pasje, które miały później ukierunkować go na drogę kapłańską. W 1957 roku ukończył liceum, a jego zainteresowania duchowe skłoniły go do podjęcia dalszej edukacji w kierunku teologicznym. W latach 1957–1963 studiował w Wyższym Seminarium Duchownym Archidiecezji Krakowskiej, gdzie rozpoczął formację, która miała przygotować go do roli kapłana.
Tuż po zakończeniu studiów, 25 marca 1963 roku, Dziwisz przyjął święcenia diakonatu z rąk Karola Wojtyły, który wówczas pełnił funkcję biskupa pomocniczego w archidiecezji krakowskiej. Kilka miesięcy później, 23 czerwca 1963 roku, Dziwisz otrzymał święcenia prezbiteratu w katedrze na Wawelu, rozpoczynając tym samym oficjalnie swoją drogę kapłańską. Zaledwie kilka lat później, ta decyzja miała stać się fundamentem dla całej jego przyszłości.
Rozwój naukowy i duszpasterski
Po przyjęciu święceń kapłańskich Stanisław Dziwisz kontynuował swoją edukację, pogłębiając wiedzę teologiczną. W latach 1965–1967 podjął studia specjalistyczne w zakresie liturgiki na Wydziale Teologicznym w Krakowie, gdzie uzyskał licencjat.
Po ukończeniu tych studiów, przeniósł się na Katolicki Uniwersytet Lubelski, by rozpocząć doktoranckie studia teologiczne. Jego dysertacja, napisana pod okiem ks. Wacława Schenka, dotyczyła kultu św. Stanisława Biskupa w Krakowie aż do Soboru Trydenckiego.
W 1981 roku obronił ją na Papieskim Wydziale Teologicznym w Krakowie, uzyskując tytuł doktora teologii. Jego praca badawcza była istotnym wkładem w rozwój badań nad rolą św. Stanisława w polskiej tradycji religijnej i liturgicznej, szczególnie w kontekście archidiecezji krakowskiej.
Po zakończeniu formalnej edukacji Dziwisz nie tylko kontynuował studia naukowe, ale także rozpoczął pracę duszpasterską w parafii. W latach 1963–1965 pełnił funkcję wikariusza w paraafii Przemienienia Pańskiego w Makowie Podhalańskim, gdzie zdobywał doświadczenie i nauczył się, jak ważne jest duchowe wsparcie dla wiernych.
Jego codzienna praca w parafii była pełna wyzwań, ale jednocześnie stanowiła doskonałą okazję do zrozumienia potrzeb lokalnej wspólnoty i budowania więzi z jej członkami. W latach 70., przez krótki okres, pełnił także funkcję proboszcza w parafii św. Marcina w Krempachach, co pozwoliło mu jeszcze bardziej zaangażować się w życie duchowe parafian.
Stanisław Dziwisz i bliskie związki z Karolem Wojtyłą
W 1966 roku, zaledwie trzy lata po rozpoczęciu pracy kapłańskiej, Stanisław Dziwisz otrzymał propozycję, która miała na zawsze odmienić jego życie. Został mianowany kapelanem i sekretarzem Karola Wojtyły, który wówczas pełnił funkcję arcybiskupa metropolity krakowskiego. Ta współpraca miała kluczowe znaczenie nie tylko dla kariery Dziwisza, ale także dla całego Kościoła katolickiego.
Karol Wojtyła, przyszły papież Jan Paweł II, intensywnie angażował się w życie duchowe i pastoralne archidiecezji krakowskiej. Dziwisz stał się jego najbliższym współpracownikiem, wspierając go nie tylko w codziennych obowiązkach, ale także w podejmowaniu kluczowych decyzji dla Kościoła.
Równolegle z pracą u boku Wojtyły, Dziwisz pełnił także rolę wykładowcy liturgiki w Wyższym Instytucie Katechetycznym w Krakowie, gdzie dzielił się swoją wiedzą z młodszymi pokoleniami księży oraz osób świeckich, pragnących zgłębić tajniki teologii i liturgii. Ponadto, w tym okresie pełnił funkcję redaktora „Notificationes a Curia Metropolitana Cracoviensi”, pisma kurii krakowskiej, które było źródłem informacji o życiu Kościoła w regionie.
Moment przełomowy: wybór papieża
Rok 1978 okazał się przełomowy zarówno dla Karola Wojtyły, który został wybrany papieżem, jak i dla Dziwisza, który stał się jego nieodłącznym towarzyszem i osobistym sekretarzem. 16 października 1978 roku, kiedy Wojtyła przyjął imiona Jan Paweł II, Dziwisz pozostał przy papieżu, towarzysząc mu w kluczowych momentach jego pontyfikatu. Był jego zaufanym doradcą i niezastąpionym współpracownikiem.
13 maja 1981 roku, Dziwisz znalazł się przy papieżu również w chwili, gdy na placu św. Piotra doszło do zamachu na życie Jana Pawła II. Jego szybka reakcja i opanowanie miały kluczowe znaczenie w ratowaniu życia papieża. W tym dramatycznym momencie, jego działania pozwoliły na podjęcie odpowiednich kroków, które przyczyniły się do uratowania papieża.
Wzrost zaszczytów i znaczenia
Z czasem, po latach bliskiej współpracy z papieżem Janem Pawłem II, Dziwisz stał się jednym z najbardziej wpływowych duchownych w Polsce. W 1985 roku papież Jan Paweł II odznaczył go tytułem prałata Jego Świątobliwości, a w 1996 roku mianował go protonotariuszem apostolskim numerowanym, co uprawniało go do stwierdzania autentyczności papieskiego podpisu. Otrzymał także godność kanonika lwowskiej kapituły katedralnej (1995) oraz kanonika krakowskiej kapituły metropolitalnej (1997), co stanowiło ukoronowanie jego zasług i znaczenia w Kościele katolickim.
Po 27 latach pracy u boku papieża Jana Pawła II, Dziwisz stał się symbolem oddania, profesjonalizmu i lojalności, a jego nazwisko na stałe wpisało się w historię Kościoła katolickiego. Jego rola w Kościele nie ograniczała się tylko do pracy w Watykanie, ale obejmowała również istotne inicjatywy duszpasterskie, które miały ogromne znaczenie dla religijnego życia w Polsce.
Początek kariery biskupiej w Watykanie
7 lutego 1998 roku, papież Jan Paweł II mianował go biskupem tytularnym San Leone, a także prefektem pomocniczym Domu Papieskiego. Była to decyzja, która miała kluczowe znaczenie dla jego kariery duchownej. Oznaczała bowiem początek jego pracy na rzecz Stolicy Apostolskiej, a także otworzyła mu drzwi do przyszłych wyzwań w Watykanie.
Zaledwie kilka tygodni później, 19 marca 1998 roku, odbyła się jego uroczystość święceń biskupich. Ceremonia miała miejsce w bazylice św. Piotra w Rzymie i była niezwykle podniosłym wydarzeniem. Jan Paweł II, papież, który go mianował, przewodniczył obrzędowi, a towarzyszyli mu dwaj znamienici hierarchowie Kościoła: kardynał Angelo Sodano, sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej, oraz arcybiskup Franciszek Macharski, metropolita krakowski.
W trakcie ceremonii nowo wyświęcony biskup wybrał swoje zawołanie: „Sursum corda”, które w tłumaczeniu z łaciny oznacza „W górę serca”. Te słowa stały się duchowym mottem na całe życie, które miało go prowadzić przez lata służby w Kościele. Wybór tego motta nie był przypadkowy – była to zachęta do wzbijania się ku wyższym wartościom, ku Bogu, i odzwierciedlenie jego osobistego podejścia do kapłańskiego powołania.
Abp Stanisław Dziwisz i metropolita krakowski
Po pięciu latach pełnienia funkcji biskupa tytularnego, 29 września 2003 roku, papież Jan Paweł II podjął decyzję o awansie, mianując go arcybiskupem. To był kolejny ważny krok w jego karierze kościelnej. Zaledwie kilka lat później, po śmierci papieża, nowy papież, Benedykt XVI, postanowił, że pozostanie on na stanowisku prefekta pomocniczego Domu Papieskiego. Dzięki temu mógł kontynuować swoją misję w Watykanie, pełniąc istotną rolę w kierowaniu sprawami Stolicy Apostolskiej.
W 2005 roku nadeszła kolejna ważna chwila w jego życiu. 3 czerwca 2005 roku, papież Benedykt XVI mianował go arcybiskupem metropolitą krakowskim. To wydarzenie miało ogromne znaczenie, nie tylko dla niego osobiście, ale także dla całej archidiecezji krakowskiej. Z chwilą objęcia tej funkcji, stał się duchowym przewodnikiem jednego z najważniejszych ośrodków katolickich na świecie, miejsca związanego z Janem Pawłem II.
Paliusz metropolitalny, który jest symbolem metropolity, otrzymał podczas specjalnej liturgii w bazylice św. Piotra w Rzymie, 29 czerwca 2005 roku. Zaledwie dwa miesiące później, 27 sierpnia 2005 roku, odbył ingres do katedry wawelskiej, gdzie kanonicznie objął swój urząd. Stał się tym samym najwyższym duchownym w Krakowie, obejmując odpowiedzialność za jedną z najważniejszych archidiecezji w Polsce. To był moment, w którym jego rola w Kościele nabrała nowego, jeszcze większego wymiaru.
Inicjatywy i przedsięwzięcia w Krakowie
Jako arcybiskup metropolita krakowski, nie ograniczał się tylko do pełnienia swoich codziennych obowiązków. Zainicjował szereg ważnych działań, które miały na celu rozwój Kościoła i kultury w regionie. Jednym z jego kluczowych przedsięwzięć była Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie, którą przekształcił w Uniwersytet Papieski Jana Pawła II. Było to wyjątkowe wyróżnienie dla uczelni, która zyskała nowe możliwości rozwoju w duchu nauk katolickich.
Nie mniej istotnym projektem, który zainicjował, było Centrum Jana Pawła II „Nie lękajcie się” w Krakowie. Centrum miało na celu upamiętnienie papieża Polaka i stało się jednym z najważniejszych miejsc kultu i refleksji nad nauczaniem Jana Pawła II. Kolejnym wydarzeniem, które zorganizował, były 31. Światowe Dni Młodzieży w Krakowie, które przyciągnęły tysiące młodych ludzi z całego świata.
W tym samym czasie, Kraków gościł dwóch papieży: Benedykta XVI i Franciszka, co stanowiło ogromne wyróżnienie dla miasta i dla niego osobiście. Oba wydarzenia miały ogromne znaczenie zarówno dla wiernych, jak i dla całego Kościoła.
Kontrowersyjna decyzja o pochówku pary prezydenckiej i rezygnacja z funkcji arcybiskupa
Jednak nie wszystkie decyzje podjęte przez arcybiskupa były przyjmowane bez kontrowersji. W 2010 roku, po tragicznej śmierci w katastrofie smoleńskiej pary prezydenckiej Lecha i Marię Kaczyńskich, podjął decyzję o pochowaniu ich na Wawelu, obok innych wybitnych Polaków. Choć była to decyzja szeroko komentowana, spotkała się z różnorodnymi reakcjami – od poparcia po ostrą krytykę. Społeczeństwo podzieliło się w tej sprawie, a temat pochówku stał się szeroko dyskutowanym zagadnieniem w mediach.
Zgodnie z przepisami prawa kanonicznego, po ukończeniu 75. roku życia, arcybiskup złożył papieżowi swoją rezygnację z funkcji. Było to w 2014 roku, jednak papież Franciszek postanowił, że kardynał będzie pełnił swoją funkcję jeszcze przez kilka lat. Dopiero 8 grudnia 2016 roku, rezygnacja została formalnie przyjęta, a nowy arcybiskup, Marek Jędraszewski, kanonicznie objął urząd. Ostatecznie, 28 stycznia 2017 roku, zakończył swoją posługę jako administrator apostolski.
Kardynał Stanisław Dziwisz w Kurii Rzymskiej
22 lutego 2006 roku, papież Benedykt XVI mianował go kardynałem, co miało miejsce podczas konsystorzu 24 marca tego samego roku. Tego dnia odbył także ingres kardynalski do katedry wawelskiej.
W ramach swojej pracy w Kurii Rzymskiej, arcybiskup był odpowiedzialny za wiele dykasterii, m.in. Kongregację Wychowania Katolickiego oraz Papieską Radę ds. Środków Społecznego Przekazu. Jego zadaniem było nie tylko dbanie o duchowość Kościoła, ale także współczesną katechezę, która odpowiadała na wyzwania XXI wieku.
Zaangażowanie w życie Kościoła w Polsce
W 2007 roku, w ramach Konferencji Episkopatu Polski, został wybrany na członka Rady Stałej, co było kolejnym krokiem w kierunku większej odpowiedzialności za życie Kościoła w Polsce. Dwa lata później, w 2009 roku, uzyskał prawo do sprawowania tej funkcji z urzędu, jako kardynał pełniący obowiązki biskupa diecezjalnego.
Ponadto, w 2016 roku, pełnił funkcję przewodniczącego Komisji Duchowieństwa oraz Zespołu ds. Wizyty Ojca Świętego w Polsce, co wiązało się z organizacją papieskich wizyt w Polsce, w tym wizyty papieża Franciszka. Jako arcybiskup krakowski, miał również duży wpływ na wybór nowych biskupów pomocniczych, w tym Grzegorza Rysia i Damiana Muskusa w 2011 roku oraz Romana Pindla i Piotra Gregera w 2014 roku.
Działalność na rzecz dziedzictwa kulturowego Krakowa
W 2009 roku, kardynał dołączył do Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa. W ramach tego zaangażowania aktywnie wspierał działania na rzecz ochrony unikalnych zabytków tego miasta, które są świadkami jego bogatej historii i tradycji. Jego działalność w tej dziedzinie miała ogromne znaczenie dla zachowania dziedzictwa kulturowego Krakowa, a także dla przyszłych pokoleń.
Przez całe swoje życie w Kościele, kardynał pozostawał nie tylko duchownym, ale także organizatorem ważnych wydarzeń, które miały ogromny wpływ na życie duchowe zarówno w Polsce, jak i na całym świecie.
Stanisław Dziwisz – kontrowersje
W 2005 roku Jan Paweł II powierzył Stanisławowi Dziwiszowi niezwykle odpowiedzialne zadanie – wykonanie swojego testamentu. Było to niewątpliwie ogromnym zaszczytem, ale i wyzwaniem, ponieważ w testamencie papież zaznaczył, że jego osobiste notatki powinny zostać zniszczone. Choć wydawało się, że decyzja ta jest jasna, Dziwisz nie w pełni wykonał to polecenie.
Zamiast zniszczyć wszystkie zapiski papieża, część z nich opublikował w książce zatytułowanej „Jestem bardzo w rękach Bożych”, która ukazała się w 2014 roku. To posunięcie spotkało się z dużymi kontrowersjami, zwłaszcza w kontekście wcześniejszego życzenia papieża o ich zniszczeniu.
W obronie swojego działania Dziwisz tłumaczył, że papież sam pozwolił mu decydować o losie tych notatek. Jak twierdził, zapiski, które papież uznał za niezbędne do zniszczenia, zostały rzeczywiście usunięte, a pozostałe, które według kardynała mogły pomóc w lepszym zrozumieniu duchowości Jana Pawła II, zostały ujawnione.
Warto dodać, że Dziwisz był również autorem książki „Świadectwo” (2007), w której dzielił się swoimi wspomnieniami o współpracy z papieżem. Wkrótce potem powstał film o tym samym tytule, który miał swoją premierę w 2008 roku.
Zarzuty o tuszowanie nadużyć seksualnych
Jednak kontrowersje wokół Dziwisza nie ograniczały się jedynie do kwestii związanych z papieskimi zapiskami. W 2007 roku w „Głosie Wielkopolskim” oraz we włoskiej gazecie La Stampa pojawiły się poważne oskarżenia, zarzucające Dziwiszowi, że nie informował papieża o przypadkach molestowania seksualnego w Kościele katolickim.
Choć temat ten nie zniknął, to kontrowersje wróciły ze zdwojoną siłą w 2020 roku, kiedy w reportażu telewizyjnym Marcina Gutowskiego zatytułowanym „Don Stanislao. Druga twarz kardynała Dziwisza”, który został wyemitowany przez TVN24, ponownie pojawiły się wątpliwości dotyczące roli Dziwisza w tuszowaniu nadużyć seksualnych w Kościele.
Zarzuty dotyczyły nie tylko przypadków molestowania przez księdza z diecezji bielsko-żywieckiej, ale również oskarżeń dotyczących Marciala Maciela, założyciela Legionu Chrystusa, oraz Theodore’a McCarricka, byłego kardynała. W reportażu pojawiły się również sugestie, że Dziwisz mógł czerpać osobiste korzyści z ukrywania nadużyć.
W odpowiedzi na te oskarżenia, Dziwisz zdecydował się na wywiad z Piotrem Kraśką, w którym zdecydowanie zaprzeczył jakiejkolwiek wiedzy na temat tych czynów. Zdecydowane zaprzeczenia kardynała nie zakończyły jednak kontrowersji, a w wyniku tych zarzutów Stolica Apostolska zleciła rozpoczęcie postępowania weryfikacyjnego.
Jego celem było zbadanie, jak Dziwisz postępował w czasie pełnienia funkcji arcybiskupa metropolity krakowskiego. Z dokumentacją w tej sprawie zapoznał się kardynał Angelo Bagnasco, emerytowany arcybiskup Genui.
Po kilku latach, w 2022 roku, Nuncjatura Apostolska w Polsce ogłosiła, że po szczegółowej analizie sprawy uznano działania Dziwisza za prawidłowe i nie znaleziono podstaw do dalszego ścigania.
Postępowania dotyczące molestowania i brak oskarżeń
W 2021 roku sprawa powróciła na nowo, kiedy to państwowa Komisja ds. Pedofilii zdecydowała się złożyć zawiadomienie do prokuratury, oskarżając Dziwisza oraz innych biskupów, w tym Tadeusza Rakoczego, Romana Pindla i Piotra Gregera, o to, że nie zawiadomili oni organów ścigania o przypadkach molestowania seksualnego. Dotyczyło to wydarzeń z lat 1984–1989, kiedy to proboszcz parafii św. Marii Magdaleny w Międzybrodziu Bialskim dopuścił się przestępstw na szkodę małoletnich.
Jednakże prokuratura odmówiła wszczęcia postępowania, uznając, że w tamtym okresie nie obowiązywał jeszcze prawny obowiązek zgłaszania takich przestępstw do organów ścigania. Choć decyzja ta została podjęta w świetle przepisów prawnych obowiązujących w tamtych latach, nie zmienia to faktu, że kontrowersje wokół działań Dziwisza wciąż były obecne w debacie publicznej.
Odznaczenia, wyróżnienia i międzynarodowe uznanie
Mimo poważnych kontrowersji, które towarzyszyły jego działalności, Dziwisz zyskał liczne odznaczenia i wyróżnienia zarówno w Polsce, jak i za granicą. W 2017 roku, na wniosek prezydenta Andrzeja Dudy, kardynał został odznaczony najwyższym polskim odznaczeniem – Orderem Orła Białego. To wyróżnienie miało na celu docenienie jego zasług dla Polski, zwłaszcza za wkład w budowanie pozytywnego wizerunku kraju na świecie oraz za działalność na rzecz pojednania ludzi.
Już wcześniej, w 2003 roku, Dziwisz otrzymał Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski, który wręczył mu ówczesny prezydent Aleksander Kwaśniewski. To tylko część z szeregu odznaczeń, które kardynał zdobył przez lata swojej działalności. Wśród zagranicznych wyróżnień warto wymienić Order Bernardo O’Higginsa (1993, Chile), Order Wyzwoliciela San Martina (1998, Argentyna) czy Krzyż Wielki Orderu Izabeli Katolickiej (1999, Hiszpania).
Kardynał Dziwisz nie ograniczył się tylko do krajowych zaszczytów. W 2009 roku otrzymał Wielką Złotą Odznakę Honorową na Wstędze za Zasługi dla Republiki Austrii, a rok później został odznaczony Krzyżem Wielkim Narodowego Orderu Zasługi przez Kolumbię. W 2019 roku został także uhonorowany Medalem 100-lecia Odzyskania Niepodległości przez Polskę.
Dziwisz jest również honorowym obywatelem wielu miast w Polsce. Otrzymał to wyróżnienie w takich miejscowościach jak Zakopane (1998), Wadowice (2001), Nowy Targ (2006) i Kraków (2009), a także w wielu innych miejscach, takich jak Międzyrzec Podlaski, Wieliczka, Libiąż czy Opoczno. W 2020 roku, na Słowacji, jego nazwisko trafiło na listę honorowych obywateli Rużomberka.
Dodatkowo, Dziwisz został wielokrotnie uhonorowany medalami i odznaczeniami, w tym Medalem Świętego Brata Alberta (2000) oraz Złotym Medalem Honorowym za Zasługi dla Województwa Małopolskiego (2012). W 2006 roku otrzymał również tytuł Człowieka Roku od Federacji Regionalnych Związków Gmin i Powiatów RP, a także tytuł Małopolanina Roku od Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Małopolski.
Jako duchowny, który odegrał ważną rolę w międzynarodowej działalności Kościoła katolickiego, Dziwisz został doceniony przez instytucje akademickie. Otrzymał tytuły doktora honoris causa od renomowanych uczelni, takich jak Katolicki Uniwersytet Lubelski (2001), Akademia Pedagogiczna w Krakowie (2006), Uniwersytet Bukareszteński (2011) czy Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie (2008). Wyróżnienia te były wynikiem jego wkładu w rozwój współpracy międzynarodowej oraz działalności na rzecz pokoju i porozumienia.
Po śmierci Jana Pawła II w wielu miejscach Polski zaczęły pojawiać się pomniki upamiętniające tę niezwykle ważną postać, w tym również pomniki kardynała Dziwisza. W Polsce zostały wzniesione trzy pomniki, na których przedstawiono go w towarzystwie papieża, m.in. w Rokicinach Podhalańskich, Zakopanem na Krzeptówkach oraz w Rabie Wyżnej. Ponadto, jego wizerunek znajduje się na płaskorzeźbie przy Ołtarzu Trzech Tysiącleci w klasztorze paulinów w Krakowie.
Netografia:
- Galeazzi G., Preti pedofili, il segreto di Stanislao, lastampa.it [dostęp: 22.02.2025].
- Kardynał Dziwisz stanie przed komisją ds. pedofilii? Adwokat: medialne zarzuty są nieprawdziwe, PAP [dostęp: 22.02.2025].
- Kaźmierczak K.M., Milczenie kardynała Dziwisza, wiadomosci24.pl [za] „Głos Wielkopolski” [dostęp: 22.02.2025].
- Nota biograficzna Stanisława Dziwisza na stronie archidiecezji krakowskiej [dostęp: 22.02.2025].
- Piegza S., Sprawa kardynała Dziwisza. Odnalazł się list o ofierze pedofilii, wiadomosci.onet.pl [dostęp: 22.02.2025].
- Stanisław Dziwisz w słowniku biograficznym kardynałów Salvadora Mirandy [dostęp: 22.02.2025].
- Stanisław Dziwisz na stronie Konferencji Episkopatu Polski [dostęp: 22.02.2025].
- Stanisław Dziwisz, catholic-hierarchy.org [dostęp: 22.02.2025].
- Stanisław Dziwisz w katalogu Biblioteki Narodowej [dostęp: 22.02.2025].
- Życiorys Stanisława Kardynała Dziwisza, kul.pl [dostęp: 22.02.2025].
