8 lutego 1587 roku miało miejsce ścięcie Marii I Stuart

Tego dnia 1587 roku miało miejsce ścięcie Marii I Stuart

Maria I Stuart zapisała się w historii jako jedna z najbardziej rozpoznawalnych monarchiń Szkocji. Jej losy pełne były dramatycznych zwrotów akcji, politycznych intryg i osobistych tragedii, które doprowadziły ją do tragicznego końca. Ścięcie Marii I Stuart było nie tylko finałem jej burzliwego życia, lecz także wydarzeniem o ogromnym znaczeniu politycznym, które na zawsze odcisnęło piętno na relacjach między Anglią a Szkocją.

Jej śmierć, choć przedstawiana jako akt sprawiedliwości wobec rzekomej zdrady, stała się symbolem królewskiej ofiary i męczeństwa, a jej legenda przetrwała wieki, budząc zarówno współczucie, jak i kontrowersje.

Maria była córką króla Jakuba V oraz Marii de Guise. Tron Szkocji objęła jako niemowlę, zaledwie sześć dni po śmierci ojca, który zmarł po przegranej bitwie pod Solway Moss.

Zdarza się, że Maria I Stuart bywa mylona z Marią I Tudor, znaną jako Krwawa Mary, królową Anglii w latach 1553-1558, będącą ciotką Marii ze Szkocji. Obie żyły w podobnym okresie i miały skomplikowane relacje z Anglią.

Obietnice małżeńskie i pierwsze konflikty

Już jako niemowlę Maria została wplątana w polityczne rozgrywki. 1 lipca 1543 roku podpisano traktat z Greenwich, zgodnie z którym miała poślubić angielskiego następcę tronu, Edwarda VI. Jednak polityczne zawirowania sprawiły, że umowa została zerwana przez szkocki parlament, co wywołało gniew Henryka VIII.

W odwecie Anglia wysłała wojska, co zapoczątkowało okres znany jako Rough Wooing. Anglicy najechali Edynburg, a Maria została przeniesiona do bezpieczniejszego Dunkeld. Sytuacja stawała się coraz bardziej napięta, a śmierć kardynała Beatona w 1546 roku osłabiła katolicką frakcję w Szkocji.

Wobec angielskiego zagrożenia Szkoci zwrócili się o pomoc do Francji. Król Henryk II zaproponował sojusz przypieczętowany małżeństwem 4-letniej Marii z jego synem, Franciszkiem II. W 1548 roku Maria opuściła ojczyznę i udała się do Francji, gdzie dorastała na dworze, zdobywając staranne wykształcenie.

Królowa Francji i konflikty z Elżbietą I

W 1558 roku, 24 kwietnia, Maria wyszła za mąż za delfina Franciszka II w katedrze Notre-Dame w Paryżu. Po jego koronacji została królową Francji, lecz jej panowanie było krótkie. W grudniu 1560 roku, po zaledwie 17 miesiącach małżeństwa, Franciszek niespodziewanie zmarł. W wieku 18 lat Maria była już wdową.

Franciszek II zmarł 5 grudnia 1560 roku na infekcję ucha, która doprowadziła do ropnia mózgu. Maria Stuart, pogrążona w żałobie, straciła nie tylko męża, ale i pozycję na francuskim dworze. Władzę we Francji przejęła jego matka, Katarzyna Medycejska, pełniąc rolę regentki 10-letniego Karola IX.

Maria opuściła Francję i 19 sierpnia 1561 roku dotarła do Leith, wracając do Szkocji, którą opuściła jako dziecko. Rządziła krajem, który był podzielony między katolików a protestantów, a jej panowanie było nieustanną walką o utrzymanie władzy.

Jednym z kluczowych problemów były relacje z Elżbietą I Tudor, która odmówiła uznania Marii za swoją następczynię. Obie królowe nigdy się nie spotkały, a ich relacje pełne były napięć i intryg politycznych.

Napięcia religijne w Szkocji

Maria, gorliwa katoliczka, spotkała się z podejrzliwością swoich protestanckich poddanych oraz Elżbiety I. Szkocja była podzielona między katolików i protestantów, a przyrodni brat Marii, hrabia Moray, stał na czele frakcji protestanckiej. Reformator John Knox otwarcie krytykował ją za uczestnictwo we mszy, taniec i stroje. Wezwała go na rozmowę, ale nie zdołała go przekonać. Później oskarżyła go o zdradę, lecz został uniewinniony.

Mimo oczekiwań katolików Maria zaakceptowała protestancką dominację i pozostawiła Moraya jako doradcę. Jej Tajna Rada składała się głównie z protestantów, natomiast katolicy byli w mniejszości. Jenny Wormald, współczesna historyk, uznała to za oznakę priorytetów Marii – bardziej interesował ją angielski tron niż sytuacja wewnętrzna Szkocji.

Związek z Anglią i problem sukcesji

Maria wysłała Williama Maitlanda z Lethington do Anglii, aby przedstawić swoje roszczenia do tronu. Elżbieta I odmówiła wskazania następcy, obawiając się spisku, ale przyznała, że Maria miała najsilniejsze prawa do sukcesji. Planowane spotkanie obu królowych w 1562 roku zostało odwołane z powodu wojny domowej we Francji.

Maria zaczęła rozglądać się za nowym mężem. Jej wuj, kardynał Lotaryngii, bez jej zgody negocjował małżeństwo z arcyksięciem Karolem Habsburgiem, co doprowadziło do kłótni i zerwania rozmów. Również jej własne starania o rękę Don Carlosa, niezrównoważonego psychicznie syna Filipa II, zakończyły się fiaskiem. Tymczasem Elżbieta I sugerowała jej małżeństwo z Robertem Dudleyem, protestanckim faworytem angielskiej królowej. Maria jednak nie była tym zainteresowana.

Maria Stuart i Henryk Stuart, lord Darnley – historia burzliwego małżeństwa

Maria Stuart poznała swojego przystojnego, wysokiego kuzyna Henryka Stuarta, lorda Darnleya w lutym 1561 roku, niedługo po śmierci swojego pierwszego męża, Franciszka II. Darnley był potomkiem Małgorzaty Tudor, co czyniło go pretendentem do tronu Anglii.

Spotkali się ponownie w 1565 roku w zamku Wemyss w Szkocji. Maria się zakochała w nim. Ich ślub odbył się 29 lipca 1565 roku w pałacu Holyrood, mimo braku papieskiej dyspensy.

Małżeństwo wywołało polityczne napięcia. Elżbieta I czuła się zagrożona, ponieważ dzieci Marii i Darnleya mogłyby umocnić roszczenia do tronu Anglii. Ślub doprowadził do buntu protestanckich lordów, któremu przewodził brat Marii, hrabia Moray. W Chaseabout Raid wojska buntowników i Marii unikały otwartej bitwy, a Moray ostatecznie uciekł do Anglii.

Tymczasem Darnley stał się arogancki i chciał być współwładcą Szkocji. Maria odmówiła, a jego zazdrość o sekretarza Marii, Davida Rizzia, doprowadziła do spisku. 9 marca 1566 roku Rizzio został zamordowany na oczach ciężarnej Marii.

Mimo narodzin syna, Jakuba VI, 19 czerwca 1566 roku, ich małżeństwo było już zrujnowane. Pod koniec roku Maria i szkocka szlachta zaczęli szukać sposobu na pozbycie się Darnleya. Po chorobie, którą prawdopodobnie była ospa lub trucizna, powrócił do Edynburga na prośbę Marii i zamieszkał w Kirk o’ Field. 10 lutego 1567 roku w nocy eksplozja zniszczyła budynek, a Darnley został znaleziony martwy w ogrodzie, prawdopodobnie uduszony.

Podejrzenia padły na wielu, w tym Marię i jej doradcę, Jamesa Hepburna, hrabiego Bothwella. Wkrótce Bothwell stanął przed sądem, lecz uniewinniono go z braku dowodów. Niedługo potem zdobył poparcie wielu lordów dla swojego małżeństwa z Marią, co doprowadziło do kolejnego dramatu w jej życiu.

Uwięzienie w Szkocji i abdykacja

W kwietniu 1567 roku królowa Maria Stuart po raz ostatni zobaczyła swojego syna, przyszłego Jakuba VI, który nie miał jeszcze 1 roku. Podczas powrotu do Edynburga, 24 kwietnia, została porwana przez lorda Bothwella i jego ludzi, a następnie przewieziona do zamku Dunbar. Tam prawdopodobnie doświadczyła gwałtu.

6 maja Maria i Bothwell powrócili do Edynburga, a dziewięć dni później zawarli małżeństwo w Pałacu Holyrood lub Opactwie Holyrood. Ceremonia odbyła się zgodnie z obrzędem protestanckim, co dodatkowo wzbudziło kontrowersje. Bothwell dopiero 12 dni wcześniej rozwiódł się ze swoją pierwszą żoną, Jean Gordon, siostrą lorda Huntly’ego.

Katolicy nie uznawali małżeństwa, gdyż sprzeciwiali się rozwodowi Bothwella oraz protestanckiemu obrzędowi zaślubin. Zarówno protestanci, jak i katolicy byli wstrząśnięci faktem, że królowa poślubiła człowieka oskarżanego o zamordowanie jej poprzedniego męża.

15 czerwca lordowie zjednoczeni przeciwko Marii i Bothwellowi, ruszyli na pole bitwy pod Carberry Hill. Do starcia jednak nie doszło, gdyż część wojsk Marii zdezerterowała podczas negocjacji. Bothwell uzyskał bezpieczne przejście, a Marię przewieziono do Edynburga, gdzie rozwścieczone tłumy oskarżały ją o cudzołóstwo i morderstwo.

Następnej nocy została osadzona w zamku Lochleven, położonym na wyspie pośród jeziora. Między 20 a 23 lipca poroniła bliźnięta. 24 lipca została zmuszona do abdykacji na rzecz swojego rocznego syna, Jakuba VI. Moray objął funkcję regenta, a Bothwell uciekł za granicę, gdzie został uwięziony w Danii. Popadł w obłęd i zmarł w 1578 roku.

Ucieczka i więzienie w Anglii

2 maja 1568 roku Maria zdołała uciec z zamku Lochleven z pomocą George’a Douglasa (brata jego właściciela, sir Williama Douglasa). Szybko zebrała armię liczącą 6000 ludzi i 13 maja starła się z siłami Moraya w bitwie pod Langside. Pokonana, schroniła się na noc w opactwie Dundrennan, a 16 maja przeprawiła się łodzią przez zatokę Solway Firth, docierając do Anglii.

Maria liczyła na pomoc Elżbiety I w odzyskaniu szkockiego tronu. Zamiast tego została jednak zatrzymana za zamordowanie swojego urodzonego w Anglii męża Henryka Stuarta, lorda Darnleya.

18 maja trafiła pod areszt do zamku Carlisle, a później, w lipcu, została przewieziona do zamku Bolton, z dala od szkockiej granicy i Londynu.

Między październikiem 1568 a styczniem 1569 roku w Yorku i Westminsterze odbyło się dochodzenie w sprawie Marii. W Szkocji tymczasem jej zwolennicy prowadzili wojnę domową przeciwko regentowi Morayowi.

Casket letters

Maria odmówiła poddania się sądowi i nie uczestniczyła osobiście w śledztwie, wysyłając jedynie przedstawicieli. Moray przedstawił jako dowody tzw. casket letters – 8 rzekomych listów Marii do Bothwella, dwa kontrakty małżeńskie oraz sonety miłosne. Dokumenty te miały zostać znalezione w srebrno-pozłacanej szkatułce, oznaczonej monogramem Franciszka II. Maria zaprzeczyła ich autentyczności, twierdząc, że jej pismo łatwo podrobić.

Autentyczność listów od lat budzi kontrowersje wśród historyków. Dokumenty mogły być fałszerstwem, zniekształconymi kopiami albo pod Marię podszywała się inna osoba. Według historyjów zawierały błędy językowe i niespójności stylistyczne w listach.

Listy pojawiły się publicznie dopiero w 1568 roku, choć Tajna Rada Szkocji znała je już od 1567 roku. Ich ukrywanie mogło świadczyło o ich autentyczności, ale także mogło to dowodzić, że lordowie potrzebowali czasu na ich sfabrykowanie.

Elżbieta I zakończyła śledztwo bez wydania wyroku, nie chcąc ani oskarżyć Marii, ani uniewinnić jej z zarzutu morderstwa. Moray powrócił do Szkocji jako regent, a Maria pozostała w angielskim areszcie. Był to jeden z najbardziej osobliwych procesów w historii prawa – bez wyroku, lecz z wyraźnym rozstrzygnięciem losów oskarżonego.

Więzienie z własnym dworem

26 stycznia 1569 roku Maria Stuart została przeniesiona do zamku Tutbury. Królowa Elżbieta I uznawała pretensje Marii do angielskiego tronu za poważne zagrożenie, dlatego zdecydowała się na jej ścisłe odosobnienie. Maria została ograniczona do posiadłości należących do Shrewsbury – w głębi Anglii, na północ od Londynu, z dala od wybrzeża, co znacznie utrudniało ewentualne próby ucieczki lub wsparcia z zagranicy.

Maria miała do swojej dyspozycji własny dwór, liczący co najmniej 16 osób. Aby przewozić jej dobytek między kolejnymi posiadłościami, potrzebowano aż 30 furmanek. Jej komnaty urządzono z wielką starannością – zdobiły je piękne gobeliny, dywany oraz tkanina z wyhaftowanym francuskim mottem En ma fin est mon commencement (Na moim końcu leży mój początek). Pościel królowej zmieniano codziennie, a jej kucharze przygotowywali posiłki obejmujące aż 32 różne dania, serwowane na srebrnych talerzach.

Pomimo ścisłego nadzoru Maria mogła od czasu do czasu wychodzić na zewnątrz, choć zawsze pod eskortą. Z upływem lat jej zdrowie zaczęło się pogarszać – być może cierpiała na porfirię lub choroby związane z brakiem ruchu. Później miała już tak silny reumatyzm, że zaczęła kuleć.

Narastające zagrożenie i sieć spisków przeciwko Elżbiecie

W maju 1569 roku Elżbieta podjęła próbę mediacji, oferując przywrócenie Marii na tron Szkocji w zamian za gwarancję, że kraj pozostanie protestancki. Jednak konwencja w Perth odrzuciła tę propozycję ogromną większością głosów. Tymczasem Norfolk kontynuował swoje plany ożenku z Marią, za co został uwięziony w Tower of London od października 1569 do sierpnia 1570 roku.

Na początku 1570 roku doszło do dramatycznych wydarzeń – Moray został zamordowany, a niedługo wcześniej w północnej Anglii wybuchł nieudany bunt katolickich hrabiów. Te incydenty przekonały Elżbietę, że Maria stanowi poważne zagrożenie.

W konsekwencji wojska angielskie interweniowały w trwającej szkockiej wojnie domowej. Elżbieta i jej najbliżsi doradcy – William Cecil, lord Burghley oraz sir Francis Walsingham – zaczęli coraz uważniej śledzić Marię, wykorzystując rozbudowaną sieć szpiegów umieszczonych w jej otoczeniu.

W 1571 roku Cecil i Walsingham odkryli spisek Ridolfiego, którego celem było zastąpienie Elżbiety Marią przy wsparciu wojsk hiszpańskich i księcia Norfolk. Po ujawnieniu planu, Norfolk został stracony, a angielski parlament próbował uchwalić ustawę wykluczającą Marię z sukcesji. Elżbieta jednak odmówiła zatwierdzenia tego prawa.

W kolejnych latach spiski przeciwko Elżbiecie nie ustawały. Papież Grzegorz XIII popierał konspiracje mające na celu wydanie Marii za gubernatora Niderlandów Jana Habsburga, który miał zorganizować inwazję na Anglię. Maria prowadziła tajną korespondencję z francuskim ambasadorem Michelem de Castelnau, lecz jej zaszyfrowane listy zostały przechwycone i odszyfrowane przez agentów Walsinghama.

Po odkryciu spisku Throckmortona w 1583 roku, Walsingham wprowadził Bond of Association oraz Act for the Queen’s Safety. Te ustawy pozwalały na eliminację każdego, kto spiskował przeciwko Elżbiecie, i zapobiegały możliwości przejęcia tronu przez zamachowca.

W 1585 roku w Anglii ujawniono kolejne spiski – William Parry został skazany za próbę zamordowania Elżbiety, choć Maria nie miała z tym związku. W kwietniu tego samego roku Marię umieszczono pod ścisłym nadzorem, a w grudniu przeniesiono do twierdzy Chartley.

Dlaczego Maria I Stuart została ścięta? Proces i wyrok

W sierpniu 1586 roku Maria została aresztowana po ujawnieniu spisku Babingtona. Walsingham celowo umożliwił jej wysyłanie zakodowanych listów, które następnie były przechwytywane i odszyfrowywane. Na podstawie tej korespondencji udowodniono, że Maria wyraziła zgodę na zamach na Elżbietę.

Po przewiezieniu do zamku Fotheringhay, stanęła przed sądem, w którym zasiadało 36 szlachciców, w tym Cecil, Shrewsbury i Walsingham. 25 października 1586 roku została uznana za winną i skazana na śmierć. Jedynie lord Zouche wyraził sprzeciw wobec tego wyroku.

Elżbieta przez długi czas wahała się przed podpisaniem wyroku. Niepokoiło ją stworzenie precedensu zabicia koronowanej głowy, a także możliwa reakcja Jakuba VI i państw katolickich.

Ostatecznie, 1 lutego 1587 roku, Elżbieta podpisała wyrok śmierci. Dokument został przekazany do realizacji 3 lutego przez dziesięciu członków Tajnej Rady, którzy działali bez jej wiedzy. Wyrok został wykonany kilka dni później, kończąc burzliwe życie Marii Stuart.

Ścięcie Marii I Stuart

Wieczorem 7 lutego 1587 roku Maria Stuart została poinformowana, że rankiem następnego dnia zostanie stracona. Ostatnie godziny życia spędziła na modlitwie, dzieląc swój już wtedy skromny dobytek pomiędzy domowników, spisując testament oraz list do króla Francji.

W Wielkiej Sali Zamku ustawiono rusztowanie, obite czarnym płótnem, na które prowadziły dwa lub trzy stopnie. Znajdował się tam klocek, na którym miała położyć głowę, poduszka do klęczenia oraz trzy stołki przeznaczone dla niej oraz hrabiów Shrewsbury i Kent, wyznaczonych na świadków egzekucji. Pozwolono jej na obecność czterech służących. Rankiem poprosiła, by mogły jej towarzyszyć dwie kobiety.

Kat i jego pomocnik, zgodnie z tradycją, uklękli przed nią, prosząc o przebaczenie. Następnie jej dwórki pomogły zdjąć wierzchnie szaty, odsłaniając aksamitną halkę i rękawy w kolorze szkarłatu – (barwie męczeństwa w Kościele katolickim). Gorset i lamówki były czarne, z satyny.

Zawiązano jej oczy białym, złoconym welonem. Maria uklękła na poduszce przed blokiem, położyła głowę i wyciągnęła ramiona. Jej ostatnie słowa brzmiały: In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum (W ręce Twoje, Panie, powierzam ducha mego).

Śmierć Marii Stuart

Egzekucja nie przebiegła sprawnie. Pierwszy cios topora chybił i zamiast przeciąć szyję, uderzył w tył głowy. Drugi niemal dokończył dzieła, pozostawiając jedynie cienkie pasmo ścięgna, które kat musiał przerąbać siekierą. Następnie podniósł jej głowę i zawołał: Boże, chroń królową! Wtedy kasztanowe warkocze, które trzymał w ręku, okazały się peruką, a głowa upadła na deski, odsłaniając krótkie, siwe włosy Marii.

Siostrzeniec Cecila, obecny przy egzekucji, relacjonował w liście do wuja, że po odcięciu głowy jej usta poruszały się jeszcze przez kwadrans. Wśród spódnic zmarłej ukrywał się jej mały pies, który nie chciał odstąpić ciała swojej pani. Jednak niemiecki kalwinista Emanuel Tomascon, naoczny świadek, nie wspomniał o tych szczegółach w swoim raporcie.

Wszystkie przedmioty, które miały kontakt z ciałem Marii, w tym jej ubrania, klocek katowski i inne elementy egzekucji, zostały natychmiast spalone w kominku Wielkiej Sali, by uniemożliwić pozyskanie relikwii.

Ścięcie Marii I Stuart – następstwa egzekucji

Gdy wieść o śmierci Marii dotarła do królowej Elżbiety I, monarchini oburzyła się, twierdząc, że William Davison nie posłuchał jej rozkazu, by nie wydawać nakazu egzekucji. Tajna Rada miała działać bez jej wyraźnego upoważnienia.

Celowo niejasne instrukcje Elżbiety pozwoliły jej wiarygodnie zaprzeczać, jakoby chciała skazać Marię na śmierć. Davison został aresztowany i osadzony w Tower, gdzie spędził 19 miesięcy, zanim ułaskawili go William Cecil i Francis Walsingham.

W Edynburgu reakcja na egzekucję była gwałtowna – mieszkańcy obwiniali zarówno Elżbietę, jak i jej szkockiego sojusznika, Jakuba VI. Na ulicach pojawiły się wiersze oskarżające go o zdradę.

Pogrzeb Marii I i pierwszy pochówek

Maria pragnęła spocząć we Francji, ale Elżbieta odmówiła spełnienia tej prośby. Jej ciało zabalsamowano i umieszczono w ołowianej trumnie, a pochówek odbył się w katedrze w Peterborough pod koniec lipca 1587 roku. Wnętrzności Marii, usunięte podczas balsamowania, potajemnie zakopano w zamku Fotheringhay.

Procesję żałobną prowadziło około 120 ubogich kobiet w czarnych sukniach i białych nakryciach głowy. Za nimi kroczyli arystokraci w żałobnych szatach, a Andrew Noel niósł sztandar Szkocji. Większość szkockich dwórek Marii opuściła katedrę przed rozpoczęciem protestanckiego nabożeństwa. Kazanie wygłosił biskup Lincoln, William Wickham. Na koniec połamano symbole władzy Marii i złożono je w jej grobie.

Ponowny pochówek w Opactwie Westminsterskim

W 1603 roku, po unii Anglii i Szkocji, syn Marii, Jakub VI, nakazał udekorować jej grób aksamitnym całunem. Trzy lata później zlecił budowę monumentalnego grobowca w Opactwie Westminsterskim. Po jego śmierci prace dokończył syn, William Cure, a marmurowy pomnik został ozdobiony złoceniami przez Jamesa Mauncy’ego.

W 1612 roku, zgodnie z królewskim rozkazem, szczątki Marii ekshumowano i przewieziono do Londynu, gdzie 11 października ponownie pochowano je w południowej nawie Kaplicy Matki Bożej. Procesja odbyła się późnym wieczorem, by uniknąć zgromadzenia tłumów. Grobowiec Marii Stuart stanął naprzeciwko grobowca jej wieloletniej rywalki – Elżbiety I.

Bibliografia:

• Bogucka Maria, Maria Stuart, Wrocław 1990.
• Elizabeth I (1558-1603), royal.uk [dostęp: 08.02.2025].
• Guy John, Maria królowa Szkotów. Prawdziwa historia Marii Stuart, 2019.
• Janowski Paweł, Maria Stuart, 1542-1587, królowa Szkocji, [w:] Encyklopedia Katolicka, Lublin 2006, t. XI.
• Mary, queen of Scotland,  britannica.com [dostęp: 08.02.2025].
• Mary, Queen of Scots (1542-1567), royal.uk [dostęp: 08.02.2025].
• Mary, Queen of Scots. A closer look at the turbulent reign of Mary, Queen of Scots, rct.uk [dostęp: 08.02.2025].
• The Letters In The Casket A transcription of the contempory copies of the letters used against Mary Stewart, Queen of Scotland, in the case of the murder of her husband, Lord Henry of Darnley, ladyhedgehog.hedgie.com, we.archive.org [dostęp: 08.02.2025].
• The life, death, and legacy of Mary, Queen of Scots, nms.ac.uk [dostęp: 08.02.2025].
• Zabieglik Stefan, Historia Szkocji, Gdańsk 2000.