Cywilizacje Bliskiego Wschodu
Druga lekcja to przypomnienie rozwoju cywilizacyjnego i powstawania pierwszych imperiów na Bliskim Wschodzie.
MEZOPOTAMIA:
Pomiędzy dwiema wielkimi rzekami- Eufratem i Tygrysem– leżała niezwykle żyzna kraina, która stała się kolebką pierwszych cywilizacji. Właśnie od jej geograficznego położenia powstała nazwa, którą posługujemy się do dziś Mezopotamia (z greckiego mesopotamios- międzyrzecze, kraina między rzekami).
Mapa Bliskiego Wschodu w II tys. P.N.E. (domena publiczna)
Warunki naturalne Mezopotamii były niezwykle sprzyjające. Tereny wokół głównych rzek sprzyjały osadnictwu. Dlatego już na przełomie VI/V tys. pojawiły się tam pierwsze ślady bytności człowieka. Obszar Wielkich Rzek można podzielić na dwie strefy:
- Część północna- górne biegi rzek- klimat surowszy, niezbyt bujna roślinność, uboga fauna. Duża ilość bogactw naturalnych- rudy metali, kamień budowlany.
- Część południowa- klimat tropikalny, bogata fauna i flora. Warunki dla rozwoju rolnictwa.
Rozwijające się w Mezopotamii rolnictwo polegało głównie na uprawie pszenicy, jęczmienia, prosa, roślin oleistych, niektórych znanych w tamtym czasie warzyw oraz palm daktylowych i lnu. Konieczne w tym procesie było też zastosowanie początkowo prymitywnego, a udoskonalonego w okresie późniejszym, radła. Rolnicy mezopotamscy zajmowali się również hodowlą zwierząt– głównie owiec, bydła i kóz oraz, w mniejszym stopniu, osłów i ptactwa.
Rozkwitało też rzemiosło gliniane polegające na powszechnym wykorzystaniu gliny, jako surowca budowlanego i użytkowego. Wykorzystywano ja zarówno, jako materiał do wyrobu cegieł oraz naczyń. Jednak największe historyczne znaczenie gliny okazało się mieć jej wykorzystanie jako materiału pisarskiego.
Wysoki poziom rozwoju osiągnęła też technika. Z uwagi na nieregularne wylewy zarówno Eufratu jak i Tygrysu, w Mezopotamii opracowano systemy nawadniające (melioracyjne), które zapewniały stały zaopatrzenie w wodę pól uprawnych. System ten oparto o rozbudowany układ grobli i kanałów.
Cywilizacja Sumerów
Sumerowie byli ludem osiadłym w Międzyrzeczu ok. IV tys. p.n.e. Do dziś naukowcy spierają się o ich pochodzenie. Najprawdopodobniej jednak przywędrowali do Mezopotamii z doliny Indusu lub subkontynentu indyjskiego. Brana jest pod uwagę również teoria o indonezyjskim pochodzeniu Sumerów. Faktem jest jednak, że po przybyciu na tereny Mezopotamii asymilowali się kulturowo i obyczajowo z ludami zastanymi, jednocześnie wytwarzając zwarte organizmy państwowe. Typowymi dla ich cywilizacji budynkami były zikkuraty.
Artystyczna rekonstrukcja zikkuratu [zigguratu] (wikimedia commons)
Gospodarka Sumerów opierała się na rolnictwie i hodowli. Dzięki wynalezieniu koła usprawnili transport i rzemiosło (koło garncarskie). To z kolei przyczyniło się do rozwoju handlu. Jako pierwszy lud na Ziemi dokonali oni stopu cyny i miedzi- uzyskując wtedy brąz.
Pierwsze imperium w historii stworzył Sargon, przez potomnych zwany Wielkim. Był on władcą akadyjskim, który w XXIV w. p.n.e. podporządkował sobie większość terytorium Międzyrzecza, jednocześnie likwidując niezależność Sumerów. Elementem charakterystycznym monarchii Sargona była rozbudowana armia, co było później wykorzystywane przez wszystkie kolejne mocarstwa, potęgi regionalne i imperia.
Ok. sto lat później doszło do kolejnej zmiany władz w regionie., jednak i cywilizacja akadyjska padła pod najazdem Gutów. Później na ziemie te napłynęły kolejne fale osadników. Ok. XXIII stulecia p.n.e. Mezopotamii osiedlili się Amoryci. W okresie gutejskim i amoryckim w Międzyrzeczy zapanował chaos, związany z ciągłymi walkami międzyplemiennymi.
Dopiero w XIX w. p.n.e. władca jednego z plemion amoryckich- Sumu-Abum przejął władzę w Babilonie, jednym z największych miast Mezopotamii i rozpoczął dominację tamtejszego miasta-państwa. Założona przez niego dynastia zasiadała na tronie przez blisko trzy stulecia. o Największym i najbardziej znanym jej przedstawicielem był Hammurabi rządzący w XVIII w. p.n.e. Opanował on sytuację wewnętrzną w kraju i scentralizował władzę. Za jego czasów Babilon stał się główną potęgą na Bliskim Wschodzie. Podboje, prowadzone dzięki sprawnie zorganizowanej machinie wojennej, umożliwiły podporządkowanie Babilonii ludów od terenów dzisiejszej Syrii aż po Zatokę Perską. Hammurabi dokonał również kodyfikacji prawa.
Po upadku I dynastii babilońskiej (okres starobabiloński) Babilon stopniowo utracił swe znaczenie i dostał się pod wpływ nowego organizmu państwowego- Asyrii.
Rozwój terytorialny Imperium asyryjskiego w I tys. P.N.E. (wikimedia commons)
Państwo asyryjskie
- Powstało ok. II tys. p.n.e. w górnym biegu Tygrysa, wokół miasta Aszur.
- Stare Państwo asyryjskie (XX- XVIII w. p.n.e.) Rozwijało się pod jarzmem Babilonu Hammurabiego oraz sąsiedniego państwa Mittani
- Średnie Państwo (XIV- X w. p.n.e.) podbiło Babilon i Fenicję. Zlikwidowało również innych swoich niedawnych prześladowców-Mittani.
- Nowe Państwo (X wiek- 612 r. p.n.e.) kontynuowało ekspansję terytorialną. Właśnie w okresie tym skonsolidowała się religia asyryjska, która kultem otaczała wojnę i usprawiedliwiała przemoc. Znacząco pomogło to kolejnym władcą Nowego Państwa w prowadzeniu kolejnych krwawych konfliktów. Pod ciosami wojowników asyryjskich padły takie starożytne państwa jak Egipt czy Izrael. Znaczące nabytki terytorialne Asyria uzyskała też w Syrii i południowym Międzyrzeczu.
- Upadek Asyrii nastąpił pod koniec VII w. p.n.e. Stanowił dzieło koalicji Babilończyków i Medów, którzy w 614 r. p.n.e. zdobyli i zniszczyli Aszur a w dwa lata później podbili stolicę Asyrii, Niniwę
Państwo babilońskie
Na upadku Asyrii najbardziej skorzystał Babilon. W roku 626 p.n.e. na tron wstąpił tam Nabopolasar, który zapoczątkował nowobabilońską dynastię chaldejską. Właśnie on stał się inicjatorem koalicji z Medami i walnie przyczynił się do upadku Niniwy. Nie udało mu się jednak wskrzesić potęgi państwa z czasów Hammurabiego. Dokonał tego jego syn Nabuchodonozor. Początkowo skupił się na odbudowie i wzmocnieniu miasta Babilon. W późniejszym okresie rozpoczął błyskotliwe podboje. Jego łupem padło wiele miast fenickich, min. Tyr i Sydon, oraz Juda, ze stolicą Jerozolimie. Sposób rządzenia Nabuchodonozora kontynuowali jego syn, zięć oraz wnuk. W końcu Babilon padł pod ciosami niedawnych sojuszników- Medów sprzymierzonych z Persami.
Państwo Nowobabilońskie w okresie świetności (wikimedia commons)
W Mezopotamii nie istniał jeden system religijny. Każde z państw dominujących w regionie wykształciło swój system wierzeń. Wiele było również kultów lokalnych, właściwych dla ludów zamieszkujących wspominane terytoria. Jednak wszystkie były religiami politeistycznymi. Do najważniejszych w Mezopotamii bóstw należały:
- Isztar – akadyjska bogini wojny, miłości i płodności
- Aszur – asyryjskie bóstwo słońca i wojny. Uważany za stwórcę wszechrzeczy
- Marduk – naczelny bóg Babilonu. Najważniejsze bóstwo państwa chaldejskiego, popularny również w innych kulturach. Według źródeł patron magii, mądrości i sądu.
- Nergal – bóg świata podziemnego, zarazy i chorób.
Osiągnięcia ludów Mezopotamii:
- Pismo początkowo piktogramy. Później ideogramy (pismo pojęciowe) i pismo klinowe. Stąd powiedzenie Historia narodziła się w Sumerze, gdyż od powstania pisma datujemy wydarzenia historyczne.
- Systemy miar i wag Sumerowie opracowali je w III tys.
- Podstawy matematyki Również Sumerowie są ich autorami. Ich kapłani opracowali system dziesiętny i sześćdziesiętny oraz podstawy geometrii i astronomii (równania, potęgi i pierwiastki, pierwsze tablice matematyczne)
- Ich dziełem jest również kalendarz księżycowy i zegar słoneczny.
- W czasach dominacji Sumeryjskiej nastąpił również rozwój metalurgii i techniki.
Artystyczna wizja Wiszących Ogrodów Semiramidy, jednego z 7 cudów świata starożytnego (domen publiczna)
Bliski Wschód
Już w III tys. p.n.e. na terenie Bliskiego Wschodu rozwijały się osady, później miasta, zamieszkiwane przez ludność pochodzenia semickiego. Na terenie dzisiejszego Libanu rozwinęło się osadnictwo kananejskie, które dało początek cywilizacji fenickiej. Ze względu na przeszkody terenowe i górzyste ukształtowanie tamtejszych terenów, Fenicjanie zamieszkiwali tylko miasta portowe, jednocześnie swą działalność koncentrując na morzu. Stali się znani, jako żeglarze i handlowcy. Ponieważ ich terytoria nie nadawały się do rozwoju rolnictwa, ani nie posiadały bogatych złóż surowców naturalnych, była to jedyna możliwa droga rozwoju. Niejako przy okazji podróże zamorskich Fenicjanie kolonizowali nowe terytoria.
Fenicja i Hetyci
Kolonizacja fenicka przyczyniła się do powstania wielu osad w północnej Afryce (Kartagina, Hippona), na Półwyspie Iberyjskim (Malaka- dzisiejsza Malaga; Gadys- dziś Kadyks w Hiszpanii) i wyspach Morza Śródziemnego (Nora i Tarros na Sardynii; Palma na Majorce). Miasta te stawały się faktoriami handlowymi, obsadzanymi przez ludność fenicką.
Jednym z pierwszych zwartych organizmów państwowych, który powstał na początku II tys. p.n.e. było państwo Hetytów. Byli oni jednym z wielu ludów pochodzenia Indoeuropejskiego. Stopniowo podbili Syrię i Azję Mniejszą, tworząc tam stabilnie zarządzane imperium. Szczyt ich potęgi, również militarnej, przypada na przełom XIV i XIII w. p.n.e., kiedy to prowadzili regularną konfrontację z państwem faraonów. Upadek państwa hetyckiego do dziś stanowi zagadkę. Najprawdopodobniej przyczynił się do tego najazd Ludów Morza.
Imperium Hetytów na przełomie II i I tys. P.N.E. (wikimedia commons)
Hebrajczycy czy Izraelici?
Innym znaczącym ludem Bliskiego Wschodu byli semiccy Hebrajczycy. Początkowo było to koczownicze plemię, przemierzające tereny między Morzem Śródziemnym a Mezopotamią. Główne i właściwie jedyne źródło wiedzy o ludzie tym stanowią zapisy biblijne.
Według tradycji przodkiem Hebrajczyków był Abram (Abraham), który udał się w podróż z Ur (Mezopotamia) do Kanaanu, gdzie osiedlił się razem ze swym dobytkiem. Z kolei jego wnuk Jakub, zwany też Izraelem (stąd nazwa narodu- Izraelici) przeniósł swą rodzinę do Egiptu. Tam z kolei Izraelici przez stulecia pracowali, jako niewolnicy, by ok. XVI w. p.n.e. pod wodzą Mojżesza opuścić ten kraj i udać się w podróż do Kanaanu.
Na przełomie XVI i XV stulecia Izraelici podbili terytoria dzisiejszej Palestyny, krwawo pacyfikując opór miejscowych plemion. Ziemia Kanaan została podzielona między poszczególne rody izraelskie, które często współzamieszkiwały ją z poddanymi sobie ludami kananejskimi i filistyńskimi.
Państwo Izraelskie było zarządzane patriarchalnie z wielkim udziałem religii. Dopiero pod koniec XI wieku w obliczu zagrożenia zewnętrznego, stało się monarchią. Za rządów kilku pierwszych władców pod rządami króla znajdowało się całe terytorium państwa.
Pierwsi królowie Izraela:
- Saul – pierwszy władca monarchii hebrajskiej. Prawdopodobnie wódz armii izraelskiej w konfliktach z Filistynami i Amonitami.
- Dawid – właściwie trzeci król Izraela. Szybko wygrał walkę o tron z synem Saula. Prawdopodobnie był wodzem armii swego poprzednika i tron zawdzięczał błyskotliwym sukcesom wojennym. Utrwalił monarchię w Kanaanie i scentralizował państwo (ustanowił Jerozolimę stolicą). Dzięki dobrym układom z rodzimymi plemionami zdołał zapewnić dziedziczność tronu swej rodzinie. Rozszerzył terytorialny stan posiadania i nawiązał kontakty handlowe z okolicznymi narodami.
- Salomon – syn Dawida. Nie był najstarszym z braci, więc po śmierci ojca musiał stoczyć walkę o tron z starszym przyrodnim bratem Adoniaszem. Jednak dzięki silnemu zapleczu politycznemu i stronnictwu dworskiemu wygrał tę walkę. Do historii przeszedł, jako budowniczy (nakazał wznieść obwarowania Jerozolimy, za jego panowania wzniesiono Świątynię, która stanowiła ośrodek wielbienia Jahwe) i administrator.
Zasięg terytorialny królestwa Izraela za panowania królów Dawid i Salomona (domena publiczna)
Niestety, po śmierci Salomona nastąpił rozpad królestwa. Przyczyn tego wydarzenia należy szukać jeszcze w czasach panowania tego władcy – prawdopodobnie zbyt wielkie obciążenia materialne poddanych i klasyczny ucisk prostego ludu wywołał bunt 10 z 12 rodów izraelskich. W 932 r. p.n.e. monarchia podzieliła się na północne, dziesięcioplemienne Królestwo Izraela i południowe dwuplemienne Królestwo Judy.
Wskutek ciągłych konfliktów między Królestwami Izraela i Judy oba państwa w końcu padły ofiarą potężnych wrogów.
- W II poł. VIII w. p.n.e. Izrael został zniszczony przez Asyrię pod panowaniem Tiglat-Pilesara III lub, co bardziej prawdopodobne, Salmanasara V (najczęściej pojawiającą się datą jest rok 722 p.n.e.)
- Niedługo później upadła Juda. Na przełomie VII i VI stulecia p.n.e. została uzależniona od Babilonu Nabuchodonozora. Wskutek buntu przeciw jego władzy armia chaldejska niszczy Jerozolimę i wysiedla stamtąd elity judejskie (prawdopodobna data to 587 lub 586 p.n.e.). Rozpoczyna się wtedy niewola babilońska żydów. Trwa ona aż do roku 538 lub 537 p.n.e., kiedy po zdobyciu Babilonu perski król Cyrus Wielki zezwala Judejczykom na powrót do ojczyzny. Żydzi odbudowali wtedy swe państwo oraz świątynię. Nie powrócili jednak do pełnej niezależności. Przez kolejne stulecie ich kraj znajdował się pod dominacją kolejnych imperiów śródziemnomorskich.
Religia Żydów
Religia Izraelitów była religią monoteistyczną. Według niej jedynym prawdziwym bogiem i stwórcą był Jahwe. Hebrajczycy uważali, że są jego narodem wybranym, posiadają dane przez niego prawo oraz działają i wykonują wyroki zgodnie z jego wolą. Religia była wspólna dla każdego mieszkańca państwa żydowskiego, pełniła więc funkcję spajającą społeczeństwo.
Artystyczna wizja świątyni Jahwe, wzniesionej w Jerozolimie za czasów panowania Salomona (wikimedia commons)
- Warto też przy okazji religii wspomnieć o Biblii. W tzw. Starym Testamencie można znaleźć wiele informacji o początkach i dziejach narodu izraelskiego. Niestety, niektóre z nich występują tylko tam- nie znalazły potwierdzenia choćby w badaniach archeologicznych- i muszą być traktowane z odpowiednim dystansem. Jednak zapis biblijny nadal jest najlepszym źródłem do badania historii starożytnej żydów.
Medowie i Persowie
Prócz omówionych już cywilizacji na Bliskim Wschodzie ukształtowało się wiele innych państw. Niech za przykład posłużą Medowie. Byli oni ludem pochodzenia Indoeuropejskiego, który w II tys. p.n.e. zasiedlił Wyżynę Irańską. Początkowo tworzyli niewielkie osady zajmujące się głównie pasterstwem i rolnictwem. Początkowo zależni byli od lokalnych potęg- szczególnie Asyrii i Babilonu. Dopiero w 625 r. p.n.e. powstało samodzielne państwo Medów, które szybko podporządkowało sobie sąsiednie ludy perskie.
W koalicji z Babilonem Medom udało się pokonać Asyrię. Pozbyli się w ten sposób swego największego wroga na terytorium Mezopotamii. Dzięki temu władcy medyjscy mogli zaangażować swą armię w podbój Anatolii, gdzie starli się z Królestwem Lidyjskim.
Imperium Medów nie istniało długo. Jeszcze w VII w. p.n.e. rody perskie rozpoczęły budowę swej własnej państwowości. Szybko uzyskały kontrolę nad silnymi jeszcze Medami. Budowane Imperium Perskie wchłonęło państwo medyjskie, (dlatego często historyce mówią o Medo- Persach albo państwie persko-medyjskim), a z pomocą dużej i sprawnej armii podbiło wiele nowych terytoriów.
Łupem kolejnych władców Persji padły: Egipt, Palestyna, Syria, Azja Mniejsza, Tracja, część Macedonii, rejon Kaukazu a także tereny aż po Indus na wschodzie i Syr-Darię na północy.
Siłą Persów była ich administracja. Przy osobie króla (szachinszach) ustanowiono grono doradców i ministrów (będące swoistym rządem). Olbrzymie terytorium państwa podzielono na prowincji- satrapie. Ich namiestnicy, zwani satrapami, mieli dbać o zbieranie podatków i wystawianie odpowiedniej wielkości oddziałów wojskowych. Nie mogli natomiast zbytnio ingerować w kulturę, tradycję i religię ludów poddanych swej władzy. Dlatego Imperium Perskie przetrwało stosunkowo długo – upadło w II poł. IV w. p.n.e., kiedy to opanowała je armia Aleksandra Wielkiego.
Religia Persów była wprawdzie religią politeistyczną, ale opierała się tylko na wierze w dwóch bogów- Ahura Mazdę (bóg dobra) i Arymana (boga zła). Według Persów świat jest areną ciągłych zmagań tych dwóch bóstw. W VII w. p.n.e. religia ta przeszła „kosmetyczną” zmianę dzięki działalności proroka Zaratustry. Nawoływał on do sprawiedliwych i miłosiernych uczynków, głosząc, że stają się one niejako orężem w ręku Ahura Mazdy. Twierdził on także, że nadejdzie koniec świata, jednak zanim to nastąpi dobro wygra walkę ze złem. Według zaratusztrianizmu wierni mieli oczekiwać nadejścia mesjasza, który narodzi się z dziewicy i stanie się zwiastunem zbawienia. W religii perskiej można odnaleźć bardzo wiele podobieństw do judaizmu, a nawet chrześcijaństwa.
Imperium Perskie w szczycie rozwoju terytorialnego (domena publiczna)
Pomyśl
W jakich innych rejonach świata wielkie rzeki mogły sprzyjać tworzeniu się nowych cywilizacji?
Zajrzyj
Warto przeczytać
G. Roux, „Zapomniany świat Sumerów”, Warszawa 1998.
„See the Good Land”, praca zbiorowa, Nowy Jork 2003.
oprac. Dawid Siuta