kto był przed Słowianami

Czy wiesz, kto był przed Słowianami?

Jakie ludy zamieszkiwały Polskę przed Słowianami?

W czasach poprzedzających pojawianie się Słowian zajęte przez nich tereny zamieszkiwały rozliczne ludy. Kto był przed Słowianami? Na ziemiach polskich byli to Wenedowie, Lugiowie, Celtowie, Wandale, ludy zachodniobałtyjskie i Goci.

Kto był przed Słowianami?

Około 1500 lat p.n.e. na ziemiach polskich rozwinęła się kultura łużycka. Jej najbardziej znaną osadą jest pochodzący z VIII wieku p.n.e. Biskupin. Prawdopodobnie tworząca ją ludność była zróżnicowana etnicznie.

Możliwe, że kulturę łużycką należy wiązać z zamieszkującymi ziemie polskie Wenedami, o których wspominali później w swoich dziełach tacy starożytni autorzy jak Pliniusz, Klaudiusz Ptolemeusz i Tacyt. Nie jest to jednak pewne.

Kultura łużycka wygasła około 500 lat p.n.e., jednak wśród prawdopodobnie tej samej ludności rozwinęła się kultura pomorska. Ta z kolei została z czasem zastąpiona przez kulturę przeworską, z którą wiąże się Lugiów. Był to związek kilku różnych plemion, a najstarszy zapisek o nim pochodzi z Geografii Strabona. Później wspominają o nim również Tacyt, Kasjusz Dion i Ptolemeusz.

Na ziemiach polskich można znaleźć również ślady Celtów zamieszkujących obecne Śląsk, Małopolskę i Kujawy. Prawdopodobnie dotarli tam w IV wieku p.n.e., który był dla nich czasem wielkiej ekspansji. Poza Celtami na Śląsku żyli również przedstawiciele ludów germańskich. Byli to Wandale, a konkretnie ich odłam zwany Silingami.

Należy też wspomnieć o zamieszkujących północne ziemie polskie ludach zachodniobałtyjskich. Dokładniej byli to Estiowie, Galindowie i Sudinowie. Z kolei u ujścia Wisły rozwijała się kultura wielbarska, której członkowie przynależeli prawdopodobnie do germańskiego ludu Gotów.

Źródła rzymskie

Od I wieku p.n.e. do wieku IV trwał tak zwany okres wpływów rzymskich. Imperium od dawna utrzymywało  kontakty z ludami spoza swojego terytorium, ale w tym czasie jego oddziaływanie na barbarzyńców stało się bardziej wyraźne.

Handlowano, zawierano układy polityczne, a także prowadzono wojny. Rzymianie odbywali dalekie podróże po Europie, a przedmioty pochodzenia rzymskiego odkrywa się daleko poza granicami ich państwa. Są to ozdoby, broń, często monety.

Dzięki ścisłym kontaktom z Rzymianami źródła archeologiczne wykorzystywane do badania historii Barbaricum zostają uzupełnione przez rzymskie źródła pisane. Najwięcej dowiadujemy się z nich o ludach Europy Zachodniej, mniej o tych zamieszkujących Europę Środkową, niewiele informacji mamy o Skandynawii. Antyczne źródła przekazujące informacje o ludach barbarzyńskich to między innymi:

  • Geografia Strabona,
  • Geografia opisowa Pomponiusza Meli,
  • Historia naturalna Pliniusza Starszego,
  • Roczniki, Dzieje oraz Germania Tacyta,
  • Geografia Klaudiusza Ptolemeusza,
  • Historia rzymska Kasjusza Diona,
  • Historia wojen Prokopiusza z Cezarei.

Te dzieła dotyczą różnych okresów, a przy wyciąganiu z nich informacji pojawiają się różne problemy. Na przykład powstała w 98 roku Germania zawiera rozliczne informacje dotyczące zarówno sposobu życia ludów barbarzyńskich, jak i zajmowanych przez nie terenów. Głównym źródłem Tacyta było niezachowane do naszych czasów dzieło Pliniusza Starszego napisane jakieś 40 lat wcześniej. Wynika z tego, że ukazany w Germanii obraz świata barbarzyńców odnosi się zapewne do I połowy I wieku.

Z kolei Geografia Ptolemeusza choć powstała w połowie II wieku, opierała się jednak na źródłach pochodzących z jego początku, a do tego często pełnych błędów. Innych problemów przysparza praca z Historią rzymską Kasjusza Diona. Choć dzieło oryginalnie przedstawiało dzieje aż do początku III wieku, to wiele jego fragmentów po prostu się nie zachowało.

Innym typem źródeł rzymskich przydatnych w badaniu Barbaricum są wykonywane w imperium mapy. Ze średniowiecznych kopii znamy choćby te stworzone przez Ptolemeusza. W podobny sposób do naszych czasów dotarła mapa zwana Tabula Peutingeriana, która zawiera dane z przełomu II i III wieku.

Wenedowie

Jedna z teorii identyfikuje Wenedów z kulturą łużycką. Była to odmiana kultury pól popielnicowych, której nazwa pochodzi od obrządku pogrzebowego polegającego na tworzeniu płaskich ciałopalnych grobów. Sama kultura łużycka powstała prawdopodobnie na terenie dzisiejszej Słowacji i Moraw. Później zaczęła się jej ekspansja na północ. W Polsce najwcześniej pojawiła się na Śląsku.

W kulturze łużyckiej panowało pewne zróżnicowanie regionalne, które mogło wynikać z jej powstania z kilku ludów. Na ziemiach polskich najszybciej rozwijała się grupa śląska, potem wschodniowielkopolska. Przyczyną takiego stanu rzeczy mogły być ich kontakty handlowe z powstałą na początku epoki żelaza kulturą halsztacką.

Ludność kultury łużyckiej tworzyła grody obronne. Być może przyczyną był okres niepokojów związany z pojawieniem się Kimmerów. Grupa wschodniowielkopolska wybudowała najbardziej dziś znaną osadę kultury łużyckiej, czyli Biskupin. Według badań dendrochronologicznych doszło do tego zimą z 738 na 737 rok p.n.e. Kultura łużycka upadła prawdopodobnie przez szkodzące rolnictwu zmiany klimatyczne i najazdy Scytów.

Wywodzi się z niej kultura pomorska. Charakterystyczne dla niej były groby skrzynkowe, czyli konstrukcje z kamiennych płyt tworzące kształt skrzyni, oraz urny twarzowe, czyli popielnice ozdabiane rysami twarzy. Kultura ta początkowo występowała tylko na Pomorzu, potem doszło do jej ekspansji na południe aż po Śląsk i Małopolskę.

Najwcześniejsza wzmianka o Wenedach pojawia się u Pliniusza, według którego żyli oni u ujścia Wisły. Prawdopodobnie autor opierał się na informacjach pozyskanych podczas wyprawy rzymskiej do Cieśnin Duńskich. Z kolei u Ptolemeusza znaleźć można informacje o położeniu ich siedzib wzdłuż Zatoki Gdańskiej i na części Pojezierza Mazurskiego.

Wenedowie zostali wspomniani również przez Tacyta, który umieszczał ich siedziby bardziej na wschód, ale dotyczący ich fragment niekoniecznie odnosi się do tego samego ludu, o którym pisali Pliniusz i Ptolemeusz. Tabula Peutingeriana lokalizuje Wenedów na północ od Dacji lub w rejonie ujścia Dunaju. Liczne źródła umieszczają ich w różnych rejonach Europy. Później nazwa Wenedowie odnosiła się do ludów słowiańskich.

Lugiowie

Od przełomu III i II wieku p.n.e. aż do wieku V większość południowej i środkowej Polski zajmowała kultura przeworska. Proces jej kształtowania się był skomplikowany. Pewnie powstała wśród ludności kultury pomorskiej, a równocześnie wpływ miały na nią kultura celtycka i okres chaosu związany z trwającymi migracjami ludności. Dane archeologiczne prowadzą do identyfikowania jej z Lugiami, czyli związkiem plemion, który stanowił prawdopodobnie dominującą część tej kultury.

Choć sam związek powstał zapewne wcześniej, nazwa Lugiowie po raz pierwszy pojawiła się w Geografii Strabona. Autor napisał w niej, że podlegali państwu markomańskiemu. Potem w Rocznikach Tacyt podawał, że w 50 roku przyczynili się do upadku państwa kwadzkiego. Następna wzmianka pochodzi z Historii rzymskiej Kasjusza Diona, według którego w 91 i 92 roku prowadzili wojnę ze Swebami i poprosili cesarza Domicjana o posiłki.

Tacyt w Rocznikach wymienił plemiona lugijskie, czyli Hariów, Helwekonów, Manimów, Helizjów i Nahanarwalów. Z kolei Ptolemeusz podzielił Lugiów na Omanów, Didunów i Burów. Tych ostatnich Tacyt uważał jednak za oddzielny lud.

Związek lugijski prawdopodobnie rozpadł się w II wieku. W źródłach istnieje kilka późniejszych wzmianek, które mogłyby się do niego odnosić, ale nie jest pewne, czy to właśnie o niego chodziło autorom.

Celtowie

Celtowie zamieszkiwali dzisiejszą Francję, Półwysep Iberyjski, dotarli też na Wyspy Brytyjskie. Na przełomie V i IV wieku p.n.e. zaczęła się wielka ekspansja plemion celtyckich, które wyruszyły między innymi w głąb Italii, na Bałkany i do Azji Mniejszej. W IV wieku p.n.e. dotarły na Śląsk i mieszkały tam aż do II wieku. Najstarsze znaleziska związane z kulturą celtycką z Małopolski pochodzą z III wieku p.n.e.

Ponieważ Celtowie mieli wielki wpływ na inne kultury, trwający od V do I wieku p.n.e. okres przedrzymski, nazywa się również lateńskim, bo kultura celtycka to inaczej kultura lateńska. Później znaczenie Celtów zaczęło spadać w związku z podbojami rzymskimi, między innymi zdobyciem Galii przez Juliusza Cezara. Drugą przyczyną była ekspansja plemion germańskich.

W społeczeństwie Celtów ważną rolę pełnili kapłani zwani druidami. Początkowo istniała także arystokracja, której członkowie byli grzebani w kurhanach. Później zanikły tego typu wyróżniające się groby, zapewne wraz z widocznymi nierównościami społecznymi.

Oznaką obecności Celtów na danym terenie były również powstające od II wieku p.n.e. oppida, czyli duże osady obronne. Ich rzemiosło stało na wysokim poziomie, a od III wieku p.n.e. wybijali własne monety.

Na Śląsku większość pozostałości po Celtach to groby szkieletowe i monety, na Górnym Śląsku znajdowały się niegdyś celtyckie osady. Na Górze Ślęży znaleziono prawdopodobnie celtyckie rzeźby kamienne, uważa się, że mógł tam istnieć ośrodek kultu.

O Małopolsce należy wspomnieć, że było to miejsce mieszania się Celtów z kulturą przeworską. Niewielkie grupy celtyckie znajdowały się również na Kujawach, może za względu na przechodzący tamtędy szlak bursztynowy.

Wandale

Wandale byli grupą plemion germańskich i prawdopodobnie pochodzili z Jutlandii i Norwegii. Możliwe, że w trakcie wędrówki do Europy Środkowej weszli w konflikt z Longobardami.

Ich odłam, Silingowie, zamieszkiwał najpewniej znajdujący się w zasięgu kultury przeworskiej Śląsk, choć możliwe jest, że jakieś grupy Wandalów zasiedlały również inne tereny dzisiejszej Polski, a nawet prowadziły tam walki z Gotami.

Potem nadszedł burzliwy okres od 166 do 180 roku. Trwały wtedy prowadzone między Rzymianami i barbarzyńcami wojny markomańskie. Z tych właśnie czasów pochodzą również ślady archeologiczne przesuwania się kultury przeworskiej na południowy wschód, w kierunku Dacji. Za tę ekspansję były pewnie odpowiedzialne właśnie plemiona wandalskie, choć możliwe, że wraz z nimi wędrowały jeszcze inne grupy ludności.

Ludy zachodniobałtyjskie

Należący do ludów zachodniobałtyjskich Estiowie zamieszkiwali północnowschodnie wybrzeże Bałtyku. Wspominał o nich w Germanii Tacyt, również Ptolemeusz w swojej Geografii wymieniał lud, który można z nimi identyfikować. Wzmianka o nich znajduje się też w źródłach średniowiecznych, według których mieli kontakty z Ostrogotami i w pewnym momencie zostali przez nich podbici.

Ptolemeusz wymieniał też identyfikowanych z ludami zachodniobałtyjskimi Galindów i Sudinów. Zamieszkiwali oni Pojezierze Mazurskie, choć możliwe, że Sudinowie zasiedlali również tereny bardziej na wschód. W pochodzących ze  średniowiecza źródłach krzyżackich wymieniane są ludy uznawane za potomków Galindów i Sudinów wciąż zamieszkujące te same tereny.

Jest to o tyle możliwe, że ciągłość kulturowa i osadnicza na tych ziemiach nie została przerwana nawet w trakcie wielkiej wędrówki ludów. Zamiast tego doszło wtedy do ekspansji na tereny zajmowane wcześniej przez kulturę wielbarską. Przynajmniej część ludów zachodniobałtyjskich utrzymywała w tym czasie kontakty z Germanami i ze Skandynawią.

Goci

Goci pochodzili ze Szwecji, a na ziemie polskie dotarli w I wieku. Według Tacyta mieszkali na północ od Lugiów, w dolnym biegu Wisły. Również Ptolemeusz lokalizował ich siedziby przy tej rzece i obaj autorzy twierdzili, że na samym wybrzeżu mieszkały już inne ludy. Pewnie Goci wchodzili w skład kultury wielbarskiej, a w II wieku brali udział w jej ekspansji na południowy wschód, skąd wyparli część kultury przeworskiej.

Kultura wielbarska powstała na początku okresu rzymskiego. Wyróżniającą ją cechą było równoczesne stosowanie równolegle dwóch obrządków pogrzebowych, czyli inhumacji i kremacji.

Charakterystyczne dla kultury wielbarskiej było również tworzenie takich konstrukcji, jak kręgi kamienne. Nie wiadomo do czego służyły, mogły to być miejsca narad lub obrzędów. Podobne konstrukcje są znane za Skandynawii. Kultura wielbarska raczej nie mieszała się z przeworską, choć wyjątkiem były tereny Mazowsza.

Pojawianie się Słowian

W II połowie IV wieku w Europie pojawili się Hunowie. To wydarzenie uznaje się za początek okresu wielkiej wędrówki ludów. W tym czasie znacząco zwiększył się napór barbarzyńców na Cesarstwo zachodniorzymskie, co było jedną z przyczyn jego upadku. Za koniec wędrówek ludów uznaje się dopiero wkroczenie Longobardów do Italii w 568 roku.

Z ziem polskich odpłynęła w tym okresie ludność. Na początku VI wieku pojawili się jednak Słowianie, najpierw na terenach pomiędzy Dnieprem a Wisłą, potem na południowym brzegu Dunaju, a w końcu na Bałkanach. Był to lud rolników, który charakteryzowało palenie ciał zmarłych i tworzenie prostej ceramiki.

Po dziś dzień istnieje spór dotyczący pochodzenia Słowian. Według teorii allochtonicznej przybyli znad środkowego Dniepru. To tam rozwijała się kultura kijowska, do której nawiązują najstarsze kultury słowiańskie.

Teoria opiera się również na wymieszaniu w języku słowiańskim elementów germańskich, bałtyjskich i irańskich, do czego mogło dojść w kulturowym tyglu wschodniej Europy. Dodatkowo języki słowiańskie są mało zróżnicowane, co może wskazywać na ich późne powstanie na niewielkim obszarze.

Jednak według teorii autochtonicznej ludy słowiańskie powstały na terenie dzisiejszej Polski. Wykształciły się z tej samej ludności, która tworzyła wcześniej kultury łużycką, pomorską i przeworską. Znajdowane w języku słowiańskim elementy germańskie, bałtyjskie i italskie mogłyby świadczyć o narodzinach w środkowej Europie.

W lesistej Ukrainie nie mógłby w tak krótkim czasie powstać wielki lud rolników. Problemem tej teorii jest zanik kultury na ziemiach polskich w V wieku, jednak mógł on być związany tylko z chwilowym chaosem.


Bibliografia

  • Kaczanowski P., Kozłowski J.K., Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Kraków 1998.
  • Jurek T., Kizik E., Historia Polski do 1572, Warszawa 2013.

Fot. Celt, Archivio Pietro Pensa

Comments are closed.