Harcerstwo w Polsce. Od skautingu po współczesnych harcerzy
Od pierwszych drużyn skautowych we Lwowie po współczesne zloty międzynarodowe – harcerstwo w Polsce przez ponad 100 lat kształtowało kolejne pokolenia młodych ludzi, ucząc patriotyzmu, odpowiedzialności i pracy na rzecz wspólnoty. Ruch, który wyrósł z idei skautingu, szybko stał się nieodłączną częścią polskiej historii, biorąc udział w walkach o niepodległość, wspierając potrzebujących i dostosowując się do wyzwań nowoczesności. Jak zmieniało się harcerstwo na przestrzeni dekad i jakie wartości pielęgnuje dziś?
Harcerstwo na ziemiach polskich: początki ruchu skautowego w Polsce (1909–1910)
Ruch skautowy, który na trwałe zagościł w historii polskiej młodzieży, rozpoczął swoją działalność w Polsce na początku XX wieku. Wszystko zaczęło się w 1909 roku, kiedy to pierwsze informacje o rozwoju skautingu w Wielkiej Brytanii dotarły do naszego kraju.
Wówczas pojawiły się artykuły na temat tego ruchu w dwóch polskich czasopismach – jednym warszawskim, a drugim lwowskim. Szczególnie ważny okazał się tekst autorstwa Edmunda Naganowskiego, który opublikowano w „Słowie Polskim” we Lwowie.
Znalazły się w nim szczegóły dotyczące idei skautingu i jego wychowawczego charakteru. Wówczas ta nowa koncepcja trafiła na bardzo podatny grunt, ponieważ polska młodzież, zafascynowana ideami pozytywizmu i niepodległościowymi, była bardzo otwarta na różnego rodzaju organizacje społeczne i wychowawcze. Część z nich koncentrowała się na działaniach sportowych, turystycznych, samokształceniowych, ale także na wojskowych, mających na celu przygotowanie do walki o niepodległość Polski.
Ruch skautowy, z jego metodami wychowawczymi i wojskowym charakterem, szybko zyskał na popularności, wydając się naturalnym rozwiązaniem w kontekście tych działań.
Pierwsze organizacje skautowe w Polsce
Pomysł wprowadzenia metod skautowych zyskał szerokie poparcie wśród młodzieżowych organizacji. Szybko okazało się, że skauting świetnie wpisuje się w programy już istniejących grup, które skupiały się na rozwoju fizycznym, ale również kształtowały poczucie patriotyzmu i gotowość do poświęceń dla ojczyzny.
Do grona tych organizacji, które zainteresowały się skautingiem, należały m.in. Organizacja Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie”, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, czy Ruch Etyczny „Eleusis”. Choć na początku istniały wewnętrzne nieporozumienia i kontrowersje dotyczące metod pracy oraz organizacji, szybko zaczęły one tworzyć polski skauting.
Lwów jako kolebka skautingu w Polsce
Skauting zyskał w Polsce ogromną popularność, a Lwów, na mocy wydarzeń z 1910 roku, stał się symboliczną kolebką tego ruchu. Właśnie w tym roku Andrzej Małkowski przetłumaczył na język polski książkę autorstwa Roberta Baden-Powella, który był twórcą skautingu. Książka nosiła tytuł Scouting for Boys.
Przekład ten, choć początkowo wynikał z kary za spóźnienie się Małkowskiego na ćwiczenia organizowane przez „Zarzewie”, okazał się jednym z najważniejszych momentów w rozwoju polskiego skautingu. Małkowski, zafascynowany ideą skautingu, szybko stał się jego jednym z najważniejszych propagatorów. Swoją pasję i wiedzę na ten temat szeroko rozpowszechniał, zyskując szerokie grono zwolenników.
Pierwsze skautowe inicjatywy
Równocześnie, w 1910 roku, w Krakowie Władysław Smolarski z uczniów I Gimnazjum św. Anny założył pierwszy polski zastęp skautowy, który nosił nazwę „Zastęp Kruków”. To była pierwsza w pełni udana i trwała próba zorganizowania skautingu w Polsce.
Działalność tej grupy stała się inspiracją dla wielu innych inicjatyw skautowych w kraju. Wkrótce po tym wydarzeniu, dokładnie 10 października 1910 roku, powstała najstarsza drużyna skautowa w Warszawie – 27. Warszawska Drużyna Harcerska im. Szymona Konarskiego, którą założył Edmund Nebel, nauczyciel gimnastyki w Gimnazjum Witolda Wróblewskiego (które później zostało przemianowane na Gimnazjum im. Tadeusza Czackiego). Nebel, który od 1906 roku interesował się wojskowym aspektem skautingu, wkrótce zaczął realizować tę ideę podczas swoich zajęć sportowych.
Drużyna skautowa w Warszawie szybko zyskała na znaczeniu, a w 1924 roku, podczas I Ogólnopolskiego Zlotu Związku Harcerstwa Polskiego, otrzymała tytuł „Najstarszej Drużyny Rzeczypospolitej”. Z kolei w 1910 roku powstała także pierwsza lwowska drużyna skautowa. Skauting w Polsce rozwijał się zatem niezwykle szybko, przyciągając uwagę coraz to nowych grup i osób.
Organizacja skautingu w Polsce w 1911 roku
W 1911 roku ruch skautowy w Polsce przeszedł kolejny, ważny etap. Po wielu spotkaniach i konsultacjach z przedstawicielami czołowych organizacji młodzieżowych zapadła decyzja o formalnym zorganizowaniu skautingu na ziemiach polskich. Kazimierz Wyrzykowski, naczelnik „Sokoła”, stał się gorącym zwolennikiem tej inicjatywy, co pozwoliło na zorganizowanie pierwszego kursu instruktorskiego w okresie od marca do maja 1911 roku.
21 maja tego samego roku we Lwowie powstała Komenda Skautowa, a Andrzej Małkowski wydał rozkaz powołania pierwszych drużyn skautowych. Wśród nich znalazły się m.in. I Lwowska Drużyna Skautów im. Tadeusza Kościuszki, którą dowodził Czesław Pieniążkiewicz, oraz II Lwowska Drużyna Skautów im. Jana Karola Chodkiewicza, której dowódcą był Franciszek Kapałka. Lwów nie tylko stał się centrum organizacyjnym skautingu w Polsce, ale również miejscem wydawania pierwszego polskiego czasopisma skautowego – Skaut.
Publikacje, zloty i rozwój skautingu
Skauting w Polsce zyskał także szerokie uznanie dzięki licznym publikacjom, które zaczęły ukazywać się w 1911 roku. Pierwszy numer „Skauta Pisma Młodzieży Polskiej” został opublikowany w październiku 1911 roku. Z czasem w magazynie zaczęły pojawiać się kluczowe teksty, jak na przykład wiersz Ignacego Kozielewskiego, który później stał się znany jako hymn harcerski.
To właśnie w 1911 roku odbyły się także pierwsze obozy harcerskie, które miały ogromne znaczenie w procesie rozwoju skautingu. Ruch skautowy rozprzestrzenił się na cały kraj, obejmując nie tylko duże miasta, jak Warszawa, Poznań, Łódź czy Pabianice, ale także mniejsze miejscowości, takie jak Gniezno, Śrem, Kórnik czy Wałcz.
Zlot w Birmingham i międzynarodowy rozwój skautingu
Rok 1913 okazał się przełomowy dla polskiego skautingu. Dzięki współpracy między działaczami z Galicji a członkami „Zarzewia” oraz „Sokoła” z różnych części Polski, powstała pierwsza drużyna skautowa, licząca 53 osoby, która pod polską flagą wzięła udział w Zlocie Skautowym w Birmingham. To wydarzenie miało ogromne znaczenie, ponieważ na stałe wprowadziło Polskę na mapę skautingu międzynarodowego i stanowiło kolejny krok w rozwoju tego ruchu w naszym kraju.
Rozłam wśród instruktorów harcerskich i podziały ideowe
Na przełomie 1913 i 1914 roku polski ruch harcerski stanął w obliczu poważnych trudności organizacyjnych i ideowych. Na tym etapie, harcerstwo w Polsce nie było jeszcze monolitem, a różnice poglądów wewnątrz samej organizacji zaczęły wyraźnie dzielić jej członków. Konflikty te nie wynikały jedynie z różnic personalnych, ale głównie z odmiennych wizji roli, jaką harcerze powinni pełnić w społeczeństwie, szczególnie w kontekście walki o niepodległość Polski.
Podział ten miał swoje korzenie w różnicach poglądów na temat przyszłości państwa polskiego. Jedna z grup, wywodząca się z tradycji „Sokoła”, opowiadała się za konserwatywnym, zachowawczym podejściem, stawiającym na edukację fizyczną i moralną młodzieży, z naciskiem na budowanie narodowej tożsamości w kontekście tradycji.
Z kolei druga grupa, zbliżona do idei Józefa Piłsudskiego, opowiadała się za aktywnym działaniem na rzecz odzyskania niepodległości. Dla niej harcerstwo miało być nie tylko ruchem wychowawczym, ale także organizacją paramilitarną, gotową do walki z zaborcami. Konflikt między tymi dwoma skrzydłami prowadził do głębokich podziałów, które na zawsze odmieniły oblicze polskiego harcerstwa.
Wybuch I wojny światowej a rozłam w harcerstwie
Gdy I wojna światowa wybuchła w 1914 roku, stało się jasne, że podziały wśród harcerzy są nieuniknione i mają charakter ideowy. Wojna, która wstrząsnęła całym światem, stała się momentem, w którym różne grupy harcerskie zaczęły się organizować niezależnie od siebie, jednak w jednym celu – walce o niepodległość Polski. W wyniku tych podziałów wkrótce pojawiły się nowe organizacje skautowe, które działały na różnych terenach.
Po rozpoczęciu działań wojennych, ośrodek działalności harcerskiej przeniósł się z Galicji do Królestwa Polskiego. Z Galicji, z której wielu działaczy udało się do Legionów Piłsudskiego, zaczęło ustępować znaczenie, a w Królestwie Polskim oraz innych częściach Polski, takich jak Wielkopolska i Rosja, harcerstwo zaczęło się rozwijać. W tym okresie skauting zyskiwał nie tylko na liczebności, ale także stawał się coraz bardziej zaangażowany w sprawy polityczne i militarne, co miało ogromne znaczenie w dalszym rozwoju organizacji.
Powstanie nowych organizacji skautowych w 1915 roku
Konflikty wewnętrzne i różnice w postrzeganiu roli harcerstwa w walce o niepodległość doprowadziły do dalszego rozbicia Naczelnej Komendy Skautowej w 1915 roku. W odpowiedzi na tę sytuację, w Warszawie powstał nowy organ – Wydział Rad Drużynowych Naczelnej Komendy Skautowej, który stał na stanowisku piłsudczykowskim i dążył do organizowania młodzieży w służbie wojskowej i niepodległościowej.
Z kolei, równocześnie w Piotrkowie powstała Polska Organizacja Skautowa (POS), która miała działać pod egidą Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), stawiając na zaawansowaną organizację wojskową i wychowanie skautów w duchu patriotycznym.
W tym samym czasie powstały także inne grupy skautowe, takie jak Związek Skautek Polskich, który w pełni podporządkował się POW, oraz „Junactwo” w Lubelszczyźnie, skupiające młodzież robotniczą. Choć część drużyn harcerskich z Warszawy nie podjęła współpracy z nowymi organizacjami, to młodzież miejska oraz robotnicza chętnie dołączała do Junactwa, próbując znaleźć swoje miejsce w szerszym ruchu niepodległościowym.
Działalność organizacji harcerskich w Polsce i za granicą w 1916 roku
Rok 1916 był czasem, w którym na polskich ziemiach działały już różnorodne organizacje skautowe. Każda z nich miała odmienną strukturę i cele, jednak wszystkie łączyła wspólna idea walki o niepodległość. W Królestwie Polskim funkcjonowały m.in. Naczelna Komenda Skautowa w Piotrkowie, Związek Skautek Polskich w Łodzi oraz „Junactwo” na Lubelszczyźnie.
Z kolei w Galicji działało Związkowe Naczelnictwo Skautowe, a w Wielkopolsce drużyny harcerskie były podporządkowane niemieckim władzom okupacyjnym, organizując młodzież na rzecz interesów zaborcy. Na terenie Rosji i Ukrainy działało natomiast Naczelnictwo Harcerskie w Kijowie, kontynuujące tradycję organizowania młodzieży skautowej w duchu walki narodowowyzwoleńczej.
Proces jednoczenia organizacji harcerskich i ZHP
W 1916 roku, w odpowiedzi na rosnące napięcia i potrzebę jedności w ruchu harcerskim, nastąpiło pierwsze próby zjednoczenia organizacji skautowych. Na początku roku doszło do połączenia Naczelnej Komendy Skautowej oraz Polskiej Organizacji Skautowej, co stanowiło krok ku powstaniu silniejszej i bardziej zjednoczonej struktury. 2 maja 1916 roku zorganizowano zjazd, który przyjął nową nazwę – Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP).
Następnie, 1 listopada 1916 roku, odbyło się kolejne spotkanie, w wyniku którego do ZHP przystąpiły kolejne organizacje, co zapoczątkowało proces tworzenia jednej, ogólnokrajowej organizacji skautowej. Wśród działaczy harcerskich w Polsce zapanowała chęć nawiązania kontaktu z organizacjami harcerskimi z Małopolski, Wielkopolski, a także z Rosji, dążąc do jeszcze głębszej integracji ruchu harcerskiego.
Zjednoczenie harcerstwa w Polsce
Rok 1918 był przełomowym momentem w historii polskiego harcerstwa. Po odzyskaniu niepodległości, ZHP zostało oddane pod opiekę Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a organizacja rozpoczęła intensywne działania mające na celu dalsze jednoczenie wszystkich grup skautowych.
W maju 1918 roku powstał Inspektorat Harcerski, którego głównymi przedstawicielami byli Tadeusz Strumiłło oraz Maria Wocalewska. Ich zadaniem było nadzorowanie pracy harcerskiej i koordynowanie działań w obszarze całego kraju. W tym samym czasie powołano komisję, która miała na celu koordynację działań harcerskich w Ministerstwie Oświaty.
Latem 1918 roku odbyły się również kursy harcerskie organizowane w Straszeniu, które były dostępne dla młodzieży obu płci. Udział w nich wzięli harcerze z różnych organizacji, co stanowiło ważny krok ku dalszemu jednoczeniu skautów.
Pierwszy zjazd zjednoczeniowy odbył się 1 i 2 listopada 1918 roku w Lublinie, gdzie uchwalono połączenie wszystkich organizacji skautowych w Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP). Na czele tej nowej struktury stanęła Naczelna Rada Harcerska (NRH), która miała za zadanie kierowanie całą organizacją. W 1919 roku, podczas III Zjazdu NRH, wzmocniono strukturę organizacyjną ZHP, a Wydział Wykonawczy NRH został przekształcony w Naczelnictwo ZHP, którego przewodniczącym został Tadeusz Strumiłło.
W marcu 1920 roku, Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zatwierdził projekt statutu ZHP, który ostatecznie w sierpniu 1920 roku został zaakceptowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.
Zakończenie procesu zjednoczenia i organizacja w 1920 roku
Ostateczny etap procesu zjednoczenia harcerstwa miał miejsce w grudniu 1920 roku, kiedy to Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego przekazało kierownictwo drużyn z Kongresówki pod zarząd Naczelnictwa ZHP.
Ostatnie zjednoczenie i przekształcenie strukturalne miały miejsce podczas V Zjazdu NRH w październiku 1920 roku, co zakończyło proces integracji. Na pierwszym Walnym Zjeździe ZHP w 1921 roku zatwierdzono wszystkie dotychczasowe zmiany. Rok 1920 stał się symbolem pełnego zjednoczenia polskiego harcerstwa, co stanowiło fundament dla dalszego rozwoju tej organizacji w niepodległej Polsce.
Historia ruchu skautowego na Pomorzu
Ruch skautowy, który na początku XX wieku wybuchł na ziemiach polskich, dotarł na Pomorze stosunkowo szybko, zaledwie cztery miesiące po powstaniu pierwszych drużyn skautowych w Lwowie.
W maju 1911 roku w Chojnicach zorganizowano pierwszą tajną drużynę skautową, a już 5 września tego samego roku odbyło się zebranie, które doprowadziło do formalnego założenia I drużyny skautowej na Pomorzu. Aby zrozumieć, dlaczego skauting rozwinął się tak dynamicznie w tym regionie, warto przyjrzeć się wcześniejszym wydarzeniom związanym z młodzieżowym ruchem narodowym na Pomorzu.
Tajne organizacje młodzieżowe na Pomorzu w XIX wieku
Pomorze w XIX wieku było terenem intensywnej germanizacji, której celem było zatarcie polskiej tożsamości narodowej. Niemieckie władze kolonizacyjne starały się ograniczyć dostęp Polaków do edukacji w języku polskim, co stanowiło poważną przeszkodę w rozwijaniu narodowej świadomości. W obliczu takich trudności, polska młodzież zaczęła organizować tajne grupy samokształceniowe, w których przekazywano wiedzę o polskim języku, literaturze i historii, a także pielęgnowano wartości narodowe.
Pierwsze tego typu organizacje powstały w latach 40. XIX wieku w gimnazjach w Chojnicach i Chełmnie. Z biegiem czasu takie tajne związki zaczęły się pojawiać także w innych miejscowościach Pomorza, takich jak Gdańsk, Grudziądz czy Toruń.
Przynależność do tych grup stanowiła dla młodych Polaków sposób na zachowanie i kultywowanie narodowej tożsamości wbrew polityce zaborców. Przykładem takich działań może być Towarzystwo Filomatów, a także inne grupy, które inspirowały się dziełami wielkich twórców literackich, takich jak Adam Mickiewicz czy Tomasz Zan. Na początku XX wieku, szczególnie po 1905 roku, odbywały się liczne wycieczki edukacyjne, m.in. do Galicji, gdzie polska kultura i oświata rozwijały się w ramach autonomii.
Pierwsze kontakty z ruchem skautowym
W 1911 roku, w ramach wakacyjnych wyjazdów, młodzież z Pomorza zaczęła poznawać idee skautingu, który w tym czasie był już dobrze rozwinięty na ziemiach galicyjskich. To wtedy przedstawiciele Towarzystwa Tomasza Zana (TTZ) rozpoczęli udział w ćwiczeniach skautowych organizowanych w Galicji. Skauting, który początkowo miał charakter samokształceniowy, zyskiwał na znaczeniu jako sposób przygotowania młodzieży do przyszłej walki o niepodległość.
Zaczęto dostrzegać, że skauting, kładąc nacisk na wychowanie fizyczne, dyscyplinę oraz umiejętności przydatne w czasie wojny, mógł być odpowiedzią na potrzebę mobilizacji młodych ludzi do działań na rzecz niepodległej ojczyzny. Udział w kursach instruktorskich organizowanych przez lwowską komendę skautową, szczególnie w Wschodnich Karpatach, umożliwił przeniesienie idei skautingu na Pomorze.
Pierwsze drużyny skautowe na Pomorzu
Dzięki kontaktom z ruchem skautowym, członkowie TTZ z Pomorza zaczęli organizować pierwsze drużyny skautowe w swoich rodzinnych miastach. 5 września 1911 roku powstała pierwsza drużyna skautowa w Chojnicach.
Stefan Łukowicz, przedstawiciel TTZ przy Gimnazjum Chojnickim, po przeszkoleniu skautowym w Krakowie, wrócił do Chojnic i zainicjował utworzenie tej drużyny. Zbiórki odbywały się w lasach i innych ustronnych miejscach, gdzie młodzież ćwiczyła różne techniki wojskowe, takie jak marsze, musztrę czy taktykę patrolową. Choć początkowo liczba członków drużyny była niewielka, organizacja działała w całkowitej konspiracji, aby uniknąć represji ze strony niemieckich władz okupacyjnych.
Pierwsze drużyny skautowe na Pomorzu, mimo niewielkiej liczby członków, miały duże znaczenie dla kształtowania patriotycznych postaw wśród młodzieży oraz dla przygotowania ich do przyszłych działań wojennych. Do 1914 roku w Chełmnie przez drużynę przewinęło się około 70 skautów, a w Chojnicach około 60. W tym czasie skupiano się na nauce umiejętności terenoznawczych i współpracy w grupie, co później miało istotne znaczenie w kontekście zaangażowania młodych ludzi w działania wojenne.
Tajność działalności i wybuch I wojny światowej
Działalność drużyn skautowych na Pomorzu odbywała się w warunkach tajności, co było efektem restrykcji narzuconych przez władze niemieckie. Każda próba wykrycia skautów przez pruską policję groziła aresztowaniem, co stanowiło poważne zagrożenie dla ich wolności i przyszłości zawodowej.
Z tego powodu zbiórki odbywały się w miejscach oddalonych od miast, a uczestnicy musieli przybywać na spotkania różnymi drogami, stosując specjalne hasła rozpoznawcze. Zajęcia skautowe obejmowały ćwiczenia z musztry wojskowej, orientacji w terenie oraz symulacje działań wojennych.
Okres wakacyjny wykorzystywany był na długie piesze wędrówki, które nie tylko pozwalały na naukę orientacji w terenie, ale także na zacieśnianie więzi między członkami drużyn. Po wybuchu I wojny światowej działalność harcerska została zahamowana, a wielu skautów zostało zmobilizowanych do armii niemieckiej. Nieliczne drużyny, jak ta z Brodnicy, kontynuowały działalność do 1916 roku, a wielu harcerzy pomorskich wzięło udział w powstaniu wielkopolskim, gdzie umiejętności zdobyte w skautingu okazały się nieocenione.
Po wojnie – skauting na Pomorzu i w Polsce
Po zakończeniu I wojny światowej, wielu młodych ludzi, którzy wcześniej brali udział w harcerstwie, dołączyło do powstańców wielkopolskich, walcząc o wyzwolenie Ziem Zachodnich spod niemieckiej okupacji. Skauting, który rozwijał się na Pomorzu przed wojną, stał się ważnym elementem edukacji wojskowej i przygotowania młodzieży do działań na rzecz odzyskania niepodległości.
Z biegiem lat skauting zaczynał rozwijać się także na innych ziemiach polskich, a w 1916 roku powstała organizacja skautowa „Ha-Szomer Ha-Cair” w Wiedniu, która skupiała młodzież żydowską. W 1923 roku utworzono Żydowski Związek Skautowy im. kpt. Trumpeldora, który w Polsce liczył już 33 tysiące członków. Warto również wspomnieć, że w 1912 roku młodzież ukraińska we Lwowie złożyła pierwsze Przyrzeczenie Skautowe, co uznaje się za początek ruchu skautowego wśród Ukraińców.
Rozwój skautingu w Polsce nie zatrzymał się na tych wydarzeniach. Coraz więcej młodych ludzi dostrzegało w harcerstwie sposób na kształtowanie postaw patriotycznych, obywatelskich i społecznych, co miało ogromne znaczenie w okresie międzywojennym.
Harcerze w walce o granice Polski
Po zakończeniu I wojny światowej, 11 listopada 1918 roku, Polska odzyskała niepodległość. To był przełomowy moment w historii kraju, który oznaczał początek nowego etapu. Zaraz po ogłoszeniu niepodległości, harcerze nie czekali i natychmiast włączyli się w walkę o granice odrodzonego państwa.
Ich zaangażowanie było niezwykle ważne, a ich udział w obronie terytoriów stawał się nieoceniony. Harcerze brali aktywny udział w obronie Lwowa, walcząc w bohaterskiej akcji znanej jako „Orlęta Lwowskie”. Był to jeden z najbardziej wzruszających i symbolicznych momentów harcerskiej służby, który miał na celu ochronę polskiego dziedzictwa w tym mieście.
Harcerze brali także udział w innych ważnych wydarzeniach tamtego okresu, jak powstanie wielkopolskie czy trzy powstania śląskie, które miały na celu przyłączenie tych ziem do Polski. Jednak ich zaangażowanie nie kończyło się na walkach o granice. Wzięli również czynny udział w wojnie polsko-bolszewickiej, a także w plebiscytach mających na celu rozstrzygnięcie, do jakiego państwa należeć będą sporne tereny.
Dzięki temu, harcerstwo nie tylko spełniało pokładane w nim nadzieje na wychowanie patriotycznego pokolenia, ale także stało się integralną częścią narodowej służby, mobilizując młodzież do działania na rzecz kraju.
Przemiany w harcerstwie w latach 20.
Z początkiem lat 20. XX wieku, kiedy Polska odzyskała niepodległość, harcerstwo stanęło przed nowymi wyzwaniami. Wielu młodych ludzi, którzy wcześniej angażowali się w walkę o niepodległość, zaczęło opuszczać organizację. Główny cel, jakim było odzyskanie niepodległości, został już osiągnięty, a to sprawiło, że harcerstwo musiało poszukać nowych dróg i zadań. Zmieniający się świat i potrzeba określenia swojej roli w odrodzonym państwie skłoniły harcerzy do refleksji nad dalszym rozwojem organizacji.
Odpowiedzią na te wyzwania były m.in. powstawanie nowych inicjatyw, które czerpały z doświadczeń Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP), ale stawiały przed sobą inne cele. Wolne Harcerstwo, działające w latach 1921-1923, domagało się zerwania z militarnym charakterem harcerstwa i proponowało powrót do idei puszczańskich inspirowanych działalnością T.E. Setona, pioniera ruchu skautowego.
Kolejną organizacją, która miała na celu odpowiedź na zmieniające się społeczne potrzeby, było Czerwone Harcerstwo, założone w 1926 roku. To skupiało się głównie na młodzieży robotniczej, odpowiadając na jej specyficzne potrzeby wychowawcze.
Jednocześnie ZHP rozpoczął poszukiwania nowej formuły działania, które obejmowały powstanie ruchu zuchowego oraz wędrowniczego. Dzięki tym zmianom, harcerze zaczęli bardziej precyzyjnie dostosowywać swoją działalność do potrzeb młodzieży w różnych etapach rozwoju.
Ruch zuchowy – początek i rozwój
W drugiej połowie lat 20. XX wieku, ZHP rozpoczął rozwój ruchu zuchowego, który okazał się przełomowy. Jadwiga Zienkiewiczówna i Jadwiga Zwolakowska były twórczyniami tego ruchu w organizacji żeńskiej, opracowując podręcznik zatytułowany „W gromadzie zuchów”.
Dla organizacji męskiej kluczową postacią był Aleksander Kamiński, który pełnił rolę głównego reformatora ruchu zuchowego. Kamiński, autor książek takich jak „Antek Cwaniak” czy „Książka wodza zuchów”, opracował metodologię, która szybko znalazła szerokie zastosowanie w ZHP. Dzięki tej metodzie młodsze dzieci mogły uczestniczyć w harcerskiej przygodzie, ucząc się przy tym takich wartości jak odpowiedzialność, odwaga czy współpraca.
Wędrownicy – starsza młodzież w służbie Ojczyźnie
Kiedy w latach 30. ZHP rozwijał się i zdobywał popularność, organizacja skupiła się na starszej młodzieży, wprowadzając ruch wędrowniczy. Celem było przygotowanie młodych ludzi do pełnienia roli liderów w społeczeństwie. W tym czasie ukazała się książka Pawła Puciaty Wędrownicy (1937), która była swoistym przewodnikiem po programie wędrowniczym. W 1939 roku ukazała się również książka pod redakcją Jadwigi Wierzbiańskiej pt. Harcerki – wędrowniczki, stanowiąca podsumowanie działań wędrowniczek w organizacji żeńskiej.
W latach 30. ZHP zaczęło przekształcać najsilniejsze drużyny w tzw. szczepy harcerskie, które miały zapewnić ciągłość działalności – od najmłodszych dzieci, przez zuchy, aż po wędrowników. Zmiany metodyczne i organizacyjne wspierane były przez szkoły instruktorskie, które działały w różnych miejscowościach, takich jak Bucz, Nierodzim czy Górki Wielkie. Ważnym ośrodkiem kształcenia był także Dworek Cisowy w Sromowcach Wyżnych. Te miejsca stały się sercem działalności harcerskiej, w którym młodsze pokolenia instruktorów zdobywały wiedzę i umiejętności niezbędne do realizowania misji ZHP.
Drużyny specjalnościowe i sport
Lata 30. to także czas intensywnego rozwoju drużyn specjalnościowych, które wprowadzały młodzież w świat różnorodnych pasji i zainteresowań. Wśród najbardziej popularnych specjalności były takie dziedziny jak turystyka, żeglarstwo, szybownictwo, baloniarstwo, narciarstwo czy krótkofalarstwo.
Jednak z tych wszystkich, to właśnie żeglarstwo stało się najbardziej rozwiniętą i najważniejszą specjalnością ZHP. W 1935 roku w Gdyni zakończono przebudowę jachtu „Zawisza Czarny”, który stał się symbolem harcerskich osiągnięć w tej dziedzinie.
Struktura ZHP i jego rola w życiu społecznym
ZHP był organizacją o skomplikowanej strukturze, w której funkcjonowały różne elementy współpracujące ze sobą. W skład ZHP wchodziły: Organizacja Harcerzy, Organizacja Harcerek oraz Ruch Przyjaciół Harcerstwa. Struktura ZHP obejmowała drużyny, hufce, chorągwie oraz Główne Kwatery. Na czele organizacji stało Naczelnictwo, z Przewodniczącym ZHP na czele. Od samego początku ZHP był wspierany przez państwo, co miało ogromne znaczenie w kontekście jego rozwoju.
Pierwszym Protektorem ZHP był Józef Piłsudski, który stanowił ważną postać wspierającą harcerzy. Po jego śmierci w 1935 roku, tę rolę przejęli kolejni prezydenci Polski. W 1936 roku ZHP został uznany przez władze państwowe za stowarzyszenie wyższej użyteczności. Na koniec lat 30. ZHP liczył już ponad 200 tysięcy członków, co świadczyło o ogromnym wpływie tej organizacji na młodzież i życie społeczne w Polsce.
Międzynarodowy rozwój ZHP
ZHP, poza działalnością w Polsce, zdobył również międzynarodowe uznanie. W 1935 roku odbył się Jubileuszowy Zlot z okazji 25-lecia Harcerstwa w Spale, który zgromadził ponad 25 tysięcy harcerek i harcerzy. To było ogromne osiągnięcie organizacyjne. Olga Małkowska, jedna z czołowych postaci w historii ZHP, aktywnie uczestniczyła w budowaniu międzynarodowej wspólnoty skautek.
ZHP był również członkiem założycielem WOSM (Światowej Organizacji Skautowej) oraz WAGGGS (Światowej Organizacji Skautek). Harcerze z ZHP uczestniczyli w międzynarodowych Jamboree, które odbywały się w takich krajach jak Dania (1924), Anglia (1929), Węgry (1933) czy Holandia (1937), zdobywając uznanie skautów z całego świata. ZHP stało się jednym z kluczowych graczy na międzynarodowej scenie skautowej.
Harcerstwo na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej
Jeszcze zanim wybuchła II wojna światowa, członkowie Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP) stanęli do służby w ramach Pogotowia Wojennego Harcerek i Harcerzy. Gdy we wrześniu 1939 roku Polska znalazła się pod niemieckim i radzieckim atakiem, harcerze odegrali kluczową rolę w obronie ojczyzny. Wzięli udział w walkach w wielu miejscach, m.in. w Warszawie, Gdyni, Kłecku, Katowicach i Grodnie.
Po upadku kampanii wrześniowej i zajęciu Polski przez III Rzeszę i ZSRR, harcerstwo zeszło do podziemia, podejmując działalność konspiracyjną. Męska część organizacji przyjęła kryptonim „Szare Szeregi”, oficjalnie utworzone 27 września 1939 roku.
Działania „Szarych Szeregów” opierały się na programie „Dziś – Jutro – Pojutrze”, który obejmował trzy etapy: „Dziś” – walkę konspiracyjną, „Jutro” – powstanie przeciw okupantowi, oraz „Pojutrze” – odbudowę niepodległej Polski. Kolejnymi naczelnikami organizacji byli Florian Marciniak, Stanisław Broniewski i Leon Marszałek.
Równolegle do działań męskich, żeńska część ZHP prowadziła działalność pod kryptonimem „Związek Koniczyn”, a od 1943 roku pod nazwą „Bądź Gotów” (choć potocznie nazywano je żeńskimi „Szarymi Szeregami”). Harcerki pełniły służbę pomocniczą – sanitarną, łącznościową i wywiadowczą – a także cywilną, obejmującą opiekę nad sierotami i więźniami, kolportaż podziemnej prasy oraz tajne nauczanie. Komendantką Wojennego Pogotowia Harcerek była hm. Józefina Łapińska.
Podziemne struktury harcerskie
Nie wszyscy harcerze działali w ramach „Szarych Szeregów”. Instruktorzy związani z nurtem katolicko-narodowym utworzyli odrębną organizację – Hufce Polskie (HP), znane także jako Harcerstwo Polskie. Na ich czele stanął hm. Stanisław Sedlaczek, który po aresztowaniu i zesłaniu do Auschwitz poniósł śmierć. Jego miejsce zajął Witold Sawicki.
Najbardziej heroiczne chwile harcerstwa przypadły na okres powstania warszawskiego (1 sierpnia – 2 października 1944 roku). W walkach uczestniczyły harcerskie bataliony: „Zośka”, „Parasol”, „Wigry” i „Gustaw”, a także liczne mniejsze oddziały. Harcerki pełniły służbę sanitarną w szpitalach polowych, działały jako łączniczki oraz przewodniczki w kanałach, a najmłodsi roznosili meldunki w ramach Harcerskiej Poczty Polowej.
Powojenna odbudowa harcerstwa w Polsce
Już od 1944 roku, na terenach wyzwolonych spod niemieckiej okupacji, spontanicznie zaczęły odradzać się harcerskie drużyny. Przedwojenni instruktorzy oraz członkowie „Szarych Szeregów” wrócili do pracy w strukturach ZHP, który ponownie zaczął działać legalnie.
Wiceprzewodniczącym organizacji został Aleksander Kamiński, autor słynnej książki „Kamienie na szaniec”. Do harcerstwa napływały tłumy młodzieży, a organizacja aktywnie włączyła się w odbudowę zniszczonego kraju. W ramach programu Harcerskiej Służby Polsce harcerze pomagali także w zagospodarowywaniu ziem zachodnich.
Wielu harcerzy opowiadało się przeciwko narzucanej przez komunistów ideologii i angażowało się w działalność opozycyjną. Jednym z najbardziej symbolicznych wydarzeń był zlot młodzieżowy „Trzymamy straż nad Odrą”, który odbył się w czerwcu 1946 roku w Szczecinie.
Tam doszło do konfrontacji między harcerzami a członkami Związku Walki Młodych (ZWM), organizacji komunistycznej. Harcerze otwarcie poparli Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) i jego przywódcę, Stanisława Mikołajczyka, co przyspieszyło działania władz zmierzające do przejęcia kontroli nad ZHP.
Likwidacja ZHP i komunistyczna indoktrynacja
Jesienią 1948 roku rozpoczął się proces stopniowej likwidacji niezależnego ZHP. Instruktorzy sprzeciwiający się zmianom byli sukcesywnie usuwani z organizacji. Już w 1947 roku do dymisji zmuszono Aleksandra Kamińskiego. Zniesiono podział na organizację męską i żeńską, centralizując struktury i przeprowadzając zmiany personalne.
W grudniu 1948 roku nowi komendanci chorągwi ogłosili zerwanie z tradycją skautową i metodą harcerską. Wkrótce zaczęto masowo usuwać dotychczasowych instruktorów, a stopnie harcmistrzowskie przyznawano działaczom Związku Młodzieży Polskiej (ZMP). Ostatecznie, 1 czerwca 1950 roku, ZHP przestał funkcjonować (choć formalnie istniał nadal).
Część harcerzy i instruktorów kontynuowała działalność w konspiracji, tworząc tzw. drugą konspirację harcerską. Skupiali się głównie na działalności patriotycznej i niepodległościowej, lecz już bez udziału w zbrojnych akcjach.
W ramach ZMP utworzono nową organizację – Organizację Harcerską (OH), będącą kopią radzieckiego Pioniera. Zakazano noszenia krzyży harcerskich i lilijek, wprowadzając zamiast nich nowy symbol – tzw. czuwajkę.
Zrezygnowano także z tradycyjnych harcerskich mundurów. OH ZMP była masową organizacją dziecięcą, do której często przynależeli uczniowie całych klas. Prowadzili ją nauczyciele, których obowiązki obejmowały nie tylko zabawy i służbę społeczną, ale również organizowanie ideologicznych zebrań i odczytów. To doprowadziło do wychowawczej klęski i stopniowego upadku organizacji.
Na fali politycznej odwilży w połowie lat 50. zaczęły się zmiany w OH, przywracające niektóre harcerskie metody wychowawcze. Doprowadziło to do wyodrębnienia się Organizacji Harcerskiej Polski Ludowej (OHPL), która działała krótko – od sierpnia do listopada 1956 roku.
Odrodzenie ZHP po październiku 1956
Październik 1956 roku przyniósł w Polsce polityczne zmiany, które otworzyły drogę do reaktywacji Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP). Kluczowym momentem był Zjazd Łódzki, który odbył się w grudniu tego samego roku. Właśnie tam doszło do porozumienia między dwiema grupami: z jednej strony kadrą Organizacji Harcerskiej Polski Ludowej (OHPL), z drugiej – instruktorami wywodzącymi się z Szarych Szeregów oraz harcerskimi działaczami z Krakowa i innych miast, którzy oddolnie próbowali odbudować organizację.
Kulminacyjnym momentem był 10 grudnia 1956 roku, kiedy podjęto decyzję o reaktywowaniu ZHP i powołaniu Naczelnej Rady Harcerskiej (NRH). Jej przewodniczącym został Aleksander Kamiński, wybitny pedagog i instruktor harcerski, a funkcję naczelniczki objęła Zofia Zakrzewska.
Przywrócono tradycyjne symbole harcerskie: mundur, krzyż i lilijkę, co symbolizowało powrót do wartości przedwojennego harcerstwa. Ceną za to odrodzenie była jednak konieczność ścisłej współpracy z Polską Zjednoczoną Partią Robotniczą (PZPR), co miało daleko idące konsekwencje w kolejnych latach.
Rozwój i ideologizacja harcerstwa (1957-1980)
W latach 1957-1980 ZHP rozwijało swoją działalność na wielu polach. Szczególnie dynamiczny rozwój nastąpił na terenach wiejskich, gdzie wcześniej harcerstwo było praktycznie nieobecne. Powstały drużyny Nieprzetartego Szlaku, które skupiały dzieci i młodzież z niepełnosprawnościami, dając im możliwość uczestnictwa w ruchu harcerskim.
W tamtym okresie harcerze zaangażowali się w ambitne projekty społeczne, takie jak „Operacja 1001 – Frombork”, w ramach której odbudowywano miasto związane z Mikołajem Kopernikiem, czy „Operacja Bieszczady 40”, mająca na celu zagospodarowanie terenów Beskidu Wschodniego.
Organizowano również duże wydarzenia kulturalne, m.in. Harcerski Festiwal Młodzieży Szkolnej w Kielcach oraz liczne rajdy turystyczne. Harcerstwo miało także swój wkład w rozwój mediów – w tamtych latach działała Rozgłośnia Harcerska, która jako pierwsza w Polsce prowadziła własną listę przebojów.
Mimo intensywnego rozwoju harcerstwa, wpływy PZPR w organizacji stopniowo rosły. Już w 1958 roku Aleksander Kamiński został zmuszony do ustąpienia z funkcji przewodniczącego NRH. Wraz z jego odejściem i słynnymi słowami Idźcie pracować do drużyn w ZHP zaczęły funkcjonować dwa światy: jeden – oficjalny, zdominowany przez działaczy podporządkowanych partii, i drugi – drużyny, które działały według tradycyjnych zasad harcerskich.
Lata 70. przyniosły próbę ponownej ideologizacji ZHP. W 1973 roku powstał program Harcerskiej Służby Polsce Socjalistycznej (HSPS), w ramach którego harcerze szkół średnich angażowali się w działalność zgodną z doktryną socjalistyczną. Wprowadzono nowy mundur – koszule HSPS w kolorze jasnokawowym oraz krajki z przewagą czerwieni, które symbolizowały związek harcerstwa z ideologią komunistyczną.
W wyniku reformy administracyjnej kraju ZHP zostało podzielone na 49 chorągwi, odpowiadających nowym województwom, a hufce powstały w każdej gminie. Niestety, organizacja zaczęła kłaść nacisk na ilość członków, a nie na jakość harcerstwa – w 1978 roku ZHP liczyło aż 3 miliony członków, lecz w tej liczbie ginęły autentyczne środowiska harcerskie, szczególnie te działające w dużych miastach.
Przemiany lat 80. i kryzys ideowy
Zmiany polityczne w Polsce w sierpniu 1980 roku obudziły nadzieję na reformę ZHP. Już w listopadzie 1980 roku powstało Porozumienie Kręgów Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego (KIHAM), którego celem była odnowa moralna harcerstwa i powrót do tradycyjnych metod wychowawczych.
W marcu 1981 roku, na VII Zjeździe ZHP, podjęto decyzję o rozwiązaniu HSPS, przywróceniu tradycyjnych mundurów i legalizacji ruchów programowo-metodycznych. Reformy te jednak nie były pełne, a ich rozwój zahamowało wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku, co doprowadziło do rozwiązania KIHAM.
Niezadowolenie z braku rzeczywistej odnowy harcerstwa zaowocowało powstaniem niezależnych ruchów harcerskich. W styczniu 1981 roku w Lublinie utworzono Niezależny Ruch Harcerski, który oficjalnie wystąpił z ZHP. Kolejne lata przyniosły powstanie Ruchu Harcerstwa Rzeczypospolitej (1983) oraz Polskiej Organizacji Harcerskiej (1985, Konin). Te niezależne grupy łączyła m.in. działalność związana z organizowaniem „Białej Służby” podczas pielgrzymek papieża Jana Pawła II do Polski oraz niezależna działalność wydawnicza.
Przełom 1989-1990 – powrót do tradycji
Narastające zmiany polityczne w Polsce w 1989 roku doprowadziły do dalszej fragmentacji ZHP. NRH przekształciła się w Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego „Zawisza”, a część drużyn RHR utworzyła Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej (ZHR). Inne środowiska podjęły próbę odnowy ZHP w jego tradycyjnej formie.
Kluczowe były Zjazdy ZHP w 1989 i 1990 roku. Podczas XXVI Zjazdu ZHP w marcu 1989 roku w Warszawie podjęto decyzję o zmianie statutu i powrocie do Światowej Organizacji Ruchu Skautowego. W walce o przyszłość organizacji kluczową rolę odegrał Krajowy Komitet Odrodzenia ZHP, kierowany przez Stanisława Broniewskiego „Orszę”, oraz tzw. „Banda Czworga”: Jan Rossman, Stefan Mirowski, Hanka Zawadzka i Halina Wiśniewska.
Ostatecznie, na XXVIII Zjeździe ZHP w grudniu 1990 roku, przywrócono tradycyjne Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie, a także zmieniono system zarządzania organizacją. Naczelnikiem ZHP został Ryszard Pacławski, a funkcję przewodniczącego objął Stefan Mirowski – instruktor Szarych Szeregów.
Krótka historia ZHR
Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej (ZHR) narodził się w okresie przełomu politycznego w Polsce. Jego oficjalne powołanie miało miejsce 12 lutego 1989 roku, a jego założenie było wynikiem dążeń instruktorów harcerskich z całego kraju do stworzenia organizacji niezależnej od ówczesnych struktur harcerskich. Główną ideą było przywrócenie harcerstwa do korzeni, opierając się na wartościach chrześcijańskich oraz wzorcach historycznych.
ZHR odwołuje się do bogatej tradycji skautingu oraz harcerstwa polskiego, a jego metodyka oraz struktura organizacyjna wzorowana jest na modelu harcerstwa z lat 1918-1939. Po II wojnie światowej wiele niezależnych środowisk harcerskich kontynuowało tę tradycję, często działając poza oficjalnymi strukturami Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP). Powstanie ZHR było więc naturalnym krokiem w stronę zjednoczenia tych niezależnych grup.
Od samego początku organizacja przyjęła tradycyjne symbole i wartości harcerstwa. Lilijka harcerska, która stała się znakiem rozpoznawczym ZHR, została zaprojektowana w 1989 roku przez hm. Małgorzatę Wojtkiewicz z Sopotu. Wyróżnia ją biało-czerwona szarfa, symbolizująca barwy narodowe Polski.
Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej jest organizacją non-profit, a od 20 kwietnia 2004 roku posiada status organizacji pożytku publicznego. Całość działalności opiera się na społecznej pracy członków, co oznacza, że instruktorzy oraz osoby zaangażowane działają na rzecz harcerstwa bez wynagrodzenia, kierując się ideą służby.
Jednym z fundamentalnych założeń ZHR jest niezależność. Organizacja nie jest powiązana z żadną partią polityczną, co zapewnia jej autonomię w podejmowaniu decyzji i kierowaniu działalnością wychowawczą. Dąży przy tym do zachowania tradycyjnych wartości harcerskich, rozwijając je zgodnie z duchem współczesnych czasów.
ZHR od lat aktywnie uczestniczy w międzynarodowej wspólnocie skautowej. Współpracuje z Confederation of European Scouts (CES), gdzie początkowo posiadał status członka współpracującego, a od października 2023 roku ma status organizacji zaprzyjaźnionej. Organizacja bierze również udział w Eurojamie, międzynarodowym zlocie harcerskim organizowanym co cztery lata.
Ponadto, ZHR nawiązał bliskie kontakty z polskimi organizacjami harcerskimi działającymi poza granicami kraju, m.in. z Związkiem Harcerstwa Polskiego na Litwie oraz Harcerstwem Polskim na Ukrainie. Kulminacją tej współpracy było podpisanie 14 października 2017 roku w Krakowie Porozumienia Organizacji Harcerskich.
Powstanie ZHR nie było procesem jednorazowym, lecz dynamicznym ruchem, który przechodził przez różne etapy. Pierwsze kroki ku niezależności postawiło środowisko Ruchu Harcerskiego z Trójmiasta, które 11 listopada 1988 roku ogłosiło wystąpienie z ZHP, tworząc tzw. „mały ZHR” wraz z drużynami ze Szczecina i ziemi kłodzkiej.
Decydujące spotkanie założycielskie miało miejsce 12 lutego 1989 roku, kiedy to 51 instruktorów postanowiło utworzyć Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej. Powołano 10-osobową Komisję Organizacyjną, której zadaniem było opracowanie struktury oraz zasad działania nowej organizacji. W skład tej komisji weszli m.in.: Monika Figiel, Marek Frąckowiak, Marek Gajdziński, Jarosław Janas, Krzysztof Stanowski i Wojciech Wróblewski.
Ważnym momentem w historii ZHR był I Zjazd, który odbył się 1-2 kwietnia 1989 roku w Sopocie. Wówczas wybrano pierwsze władze organizacji: Tomasz Strzembosz został Przewodniczącym ZHR, a Krzysztof Stanowski objął funkcję Naczelnika. Podjęto również kluczową decyzję o dopuszczeniu dwóch wersji Przyrzeczenia Harcerskiego, co umożliwiło dołączenie do organizacji zarówno harcerzom wierzącym, jak i tym, którzy nie utożsamiali się z wiarą chrześcijańską.
Przez kolejne lata ZHR rozwijał się dynamicznie, organizując liczne zloty, obozy i wydarzenia harcerskie. Jednym z ważniejszych momentów było zjednoczenie ZHR i ZHP r. zał. 1918, które nastąpiło 3 października 1992 roku podczas Zjazdu Zjednoczeniowego w Warszawie.
Podstawą działalności ZHR jest metoda harcerska, której celem jest wszechstronny rozwój młodego człowieka. Harcerze organizują się w grupy wiekowe, dostosowane do ich etapu rozwoju psychofizycznego:
- Zuchy/Zuchenki (7-11 lat)
- Harcerze/Harcerki (11-15 lat)
- Wędrownicy/Wędrowniczki (15-18 lat)
- Harcerze Starsi/Harcerki Starsze (18-30 lat)
Instruktorzy harcerscy pełnią kluczową rolę w wychowaniu, kierując się zasadami zawartymi w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. Instruktor ZHR to nie tylko wychowawca, ale także patriota i osoba głęboko zakorzeniona w wartościach chrześcijańskich.
Jednym z najważniejszych elementów harcerskiego wychowania jest służba. ZHR aktywnie angażuje się w działania społeczne, a harcerze realizują projekty mające na celu pomoc potrzebującym. Jednym z najbardziej charakterystycznych działań jest Biała Służba, która polega na wsparciu pielgrzymów podczas pielgrzymek papieskich i Światowych Dni Młodzieży.
Działania ZHR sięgają także poza granice Polski. Poprzez Referat Wschód, organizacja wspiera polskie środowiska harcerskie na terenie byłego ZSRR, dostarczając materiały edukacyjne oraz prowadząc wymianę programową. W ten sposób ZHR realizuje misję nie tylko wychowawczą, ale także patriotyczną, umacniając więzi z Polakami rozsianymi po całym świecie.
Harcerstwo w Polsce współcześnie
Pierwsza połowa lat 90. była dla Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP) okresem intensywnych przemian, zarówno organizacyjnych, jak i ideowych. W tym czasie organizacja na nowo definiowała swoje miejsce w społeczeństwie oraz dążyła do powrotu na arenę międzynarodowego skautingu.
Jednym z kluczowych kroków było przeprowadzenie reformy administracyjnej, w wyniku której liczba chorągwi została zredukowana z 49 do 25, a także ograniczono liczbę hufców. Miało to na celu usprawnienie działania organizacji i dostosowanie jej struktury do nowych realiów.
W sierpniu 1993 roku ówczesny prezydent Lech Wałęsa przyjął funkcję Honorowego Protektora ZHP, podtrzymując tym samym tradycję przedwojenną, według której głowa państwa obejmowała patronat nad harcerstwem. Był to symboliczny gest podkreślający wagę i znaczenie ZHP w życiu społecznym.
Dwa lata później, w 1995 roku, w Poznaniu odbył się Nadzwyczajny Zjazd ZHP, który wprowadził kluczowe zmiany w Statucie organizacji. Wśród nich znalazła się zasada kadencyjności władz, co miało na celu zapewnienie regularnej rotacji liderów i otwartości na nowe idee. Ujednolicono również rotę przyrzeczenia harcerskiego, nadając jej formę: „pełnić służbę Bogu”.
Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że ZHP po dekadach izolacji ponownie dołączyło do międzynarodowych organizacji skautowych, których było współzałożycielem jeszcze w okresie międzywojennym.
Najpierw, 17 stycznia 1996 roku, ZHP ponownie zostało przyjęte do Światowej Organizacji Ruchu Skautowego (WOSM). Kilka miesięcy później, 17 lipca 1996 roku, dołączyło także do Światowego Stowarzyszenia Przewodniczek i Skautek (WAGGGS). Powrót do tych struktur otworzył przed harcerzami nowe możliwości współpracy międzynarodowej, udziału w globalnych wydarzeniach oraz wymiany doświadczeń z innymi skautami na całym świecie.
W tym samym okresie polskie harcerstwo przeżywało również procesy integracyjne. W październiku 1992 roku doszło do zjednoczenia Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej (ZHR) oraz ZHP-1918, które połączyły się w jeden organizm. Z kolei Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego „Zawisza” w 1995 roku weszło w skład Federacji Skautingu Europejskiego. Kolejne zmiany przyniósł rok 1997, kiedy rozwiązana została Polska Organizacja Harcerska (POH), a jej drużyny zasiliły szeregi ZHR.
Lata 1995-2005 były czasem dynamicznego rozwoju programowego. Wprowadzono nowe inicjatywy, których celem było aktywizowanie drużyn i angażowanie harcerzy w istotne społecznie tematy. Powstały projekty takie jak:
- Moje Ojczyzny – propagowanie świadomości narodowej i regionalnej,
- Barwy przyszłości – działania na rzecz ochrony środowiska (Woda jest życiem), odkrywania świata (Odkrywcy Nieznanego Świata), integracji europejskiej (Paszport do Europy), samorządności (Widok z ratusza) oraz zdrowego stylu życia (Ścieżkami zdrowia).
Harcerze brali również udział w działaniach pomocowych. Podczas powodzi w 1997 roku, która dotknęła południową Polskę, młodzi ludzie aktywnie włączyli się w akcję ratunkową w ramach alertu „Nieść chętną pomoc bliźnim”. Ich zaangażowanie stało się symbolem harcerskiego oddania i gotowości do służby.
Lata 1991-2000 obfitowały w liczne zloty harcerskie, które gromadziły skautów z całego kraju i zza granicy. W 1991 roku, w ramach obchodów 80-lecia harcerstwa, zorganizowano dwa wielkie wydarzenia w okolicach Częstochowy: w Pająku (ZHP i POH) oraz w Olsztynie (ZHR, ZHP-1918, „Zawisza”).
W 1995 roku, w sześćdziesiątą rocznicę Zlotu w Spale, odbył się Światowy Zlot Harcerstwa Polskiego w Zegrzu pod Warszawą. Pięć lat później, w 2000 roku, zorganizowano kolejny wielki zlot – tym razem w Gnieźnie, podsumowując program Moje Ojczyzny.
Powrót ZHP do międzynarodowych organizacji skautowych sprawił, że polscy harcerze coraz aktywniej uczestniczyli w wydarzeniach na całym świecie. W styczniu 1999 roku ZHP wzięło udział w 19. Jamboree w Chile, a w lipcu tego samego roku w Sanoku odbył się Zlot Skautów Europy Środkowo-Wschodniej „SAN-99”. Kolejna edycja tego wydarzenia miała miejsce w 2008 roku w Chorzowie, pod nazwą IX Zlot Skautów Europy Środkowej „Silesia”.
Reforma administracyjna państwa w 1999 roku pociągnęła za sobą kolejne zmiany w strukturze ZHP – liczba chorągwi została zmniejszona do 17. We wrześniu 2003 roku organizacja wprowadziła nowy system metodyczny oraz podział wiekowy: zuchy, harcerze, harcerze starsi (gimnazjaliści) oraz wędrownicy. Wprowadzono także nowy sześciostopniowy system stopni harcerskich.
W 2007 roku harcerze uczestniczyli w Światowym Skautowym Jamboree „One World – One Promise” w Chelmsford, podczas którego 1 sierpnia skauci na całym świecie odnowili swoje przyrzeczenie. W tym samym miesiącu odbył się Zlot ZHP „Kielce 2007”, gromadząc blisko 10 000 harcerzy.
Obchody 100-lecia harcerstwa rozpoczęły się w 2010 roku. W sierpniu tego roku niemal 10 000 harcerzy zgromadziło się na Zlocie ZHP „Kraków 2010”, otwartym przez premiera Donalda Tuska, który podkreślił: O ile lepszy i piękniejszy byłby świat, gdybyśmy wszyscy byli harcerzami.
22 maja 2011 roku delegacje polskich organizacji harcerskich przybyły do Lwowa, by uczcić 100-lecie powstania pierwszych drużyn skautowych. Wydarzenie miało wymiar symboliczny i integracyjny – harcerze z Polski oraz ukraińscy skauci podkreślili wspólne dziedzictwo i ducha współpracy. W tym samym roku Senat RP docenił harcerski wkład w wychowanie młodzieży, a w lipcu ponad 600 harcerek i harcerzy uczestniczyło w 22. Światowym Jamboree Skautowym w Szwecji, prezentując polskie tradycje.
Na początku 2012 roku ZHP i ZHR porozumiały się w sprawie ochrony Krzyża Harcerskiego, podkreślając jedność mimo różnic organizacyjnych. W kolejnych latach harcerstwo stawiało na nowoczesność – cyfryzacja usprawniła komunikację, a jednocześnie podjęto akcje pomocowe dla ofiar wojen w Syrii i Ukrainie.
W 2015 roku obniżono górną granicę wieku wędrowników do 21 lat, dostosowując program do potrzeb młodzieży. W tym samym roku Nysa gościła Zlot InterCamp, który zgromadził 2500 uczestników z 20 krajów. Lipiec 2016 roku to czas Białej Służby podczas Świataowych Dni Młodzieży, gdzie setki harcerzy wspierały organizację wydarzenia z udziałem papieża Franciszka.
W 2017 roku zainaugurowano projekt Harcerska mapa Niepodległej, upamiętniający wkład harcerzy w historię Polski. Senat RP ogłosił 2018 Rokiem Harcerstwa, podkreślając jego znaczenie w budowie państwowości. Kulminacją obchodów był Zlot ZHP Gdańsk 2018, gromadzący 15 000 harcerzy z całego świata pod patronatem Prezydenta RP Andrzeja Dudy. Jesienią w Lublinie świętowano 100-lecie ZHP, a Premier Mateusz Morawiecki podkreślił rolę harcerzy w społeczeństwie. W listopadzie Olga Drahonowska-Małkowska i Andrzej Małkowski otrzymali Order Orła Białego.
We wrześniu 2019 roku harcerze upamiętnili 80. rocznicę Szarych Szeregów, a w 2020 roku włączyli się w walkę z COVID-19, pomagając seniorom i szpitalom. Gdy w lutym 2022 roku wybuchła wojna na Ukrainie, harcerze natychmiast zorganizowali pomoc dla uchodźców.
W 2017 roku zmieniono Prawo Harcerskie – 10. punkt podkreślał samodoskonalenie i wolność od nałogów. W 2022 roku umożliwiono wybór roty Przyrzeczenia Harcerskiego, dając harcerzom większą swobodę.
28 sierpnia 2021 roku Polska otrzymała prawo do organizacji 26. Światowego Jamboree Skautowego, które odbędzie się w 2027 roku na Wyspie Sobieszewskiej w Gdańsku. Będzie to okazja do zaprezentowania dorobku polskiego harcerstwa na światowej arenie.
Bibliografia:
- Błażejewski Wacław, Z dziejów harcerstwa polskiego (1910-1939), Warszawa 1985.
- Dołęgowska-Wysocka Mirosława, Plamy na lilijce. Spory światopoglądowe w harcerstwie w latach 1911–1939, Kraków 1988.
- Leksykon harcerstwa, pod red. Olgierda Fietkiewicza, Warszawa 1988.
- zhp.pl [dostęp: 19.02.2025].
Katarzyna Fiołkowska
