W wyniku trzech wojen śląskich (w latach 1740-1763) i na mocy pokoju w Hubertusburgu w Saksonii większa część Śląska wraz z ziemią kłodzką stała się własnością Królestwa Prus, a potem Cesarstwa Niemieckiego. W granicach Korony Czeskiej pozostała jedynie skrajna południowo-wschodnia część regionu – Śląsk Austriacki.
Czytaj część I
Budownictwo Sakralne.
W wyniku rezolucji deputacji Rzeszy z 1803 zniesiono dotychczasowe urzędy kościelne i rozwiązano instytucje religijne w Niemczech, a w następnych latach zlikwidowano na Śląsku zakony katolickie i dokonano sekularyzacji dóbr kościelnych (¼ gruntów prowincji).
Ziemie te rozdano członkom rodu Hohenzollern i zasłużonym mężom stanu. W ten sposób na tereny Śląska zaczęła napływać oprócz robotników i chłopów także bogatsza warstwa społeczeństwa, czyli arystokracja i protestancka warstwa kierownicza. Pierwsza połowa XIX wieku upłynęła na sporach pomiędzy zwolennikami oświecenia a ultramontanizmu – kierunku filozoficznego postulującego za podporządkowaniem polityki lokalnych kościołów rzymskokatolickich różnych krajów decyzjom papieża. Kościół katolicki, popierany przez rezydujących we Wiedniu Habsburgów, starał się walczyć ze skutkami sekularyzacji, jednak pierwsza połowa XIX wieku upłynęła pod znakiem impasu w zakresie wznoszenia budowli sakralnych. Całkowicie inną politykę prowadziło państwo względem protestantów. W 1817 roku król Fryderyk Wilhelm III wezwał do utworzenia jednej ewangelicko – chrześcijańskiej Unii. W kolejnych latach państwo chciało uzyskać coraz większy wpływ na kościoły istniejące w jego obrębie. Dopiero za Fryderyka Wilhelma IV, który uznał samodzielność ruchu staroluterańskiego oraz nie prowadził żadnych działań wymierzonych w śląskich katolików, nastał czas spokoju, przerwany za czasów Bismarcka i jego Kulturkampfu. W 1971 roku w ministerstwie wyznań zniesiono osobny wydział katolicki i połączono go w jeden z wydziałem ewangelickim. Data ta jest przełomową, gdyż architekci projektujący kościoły w swoich deklaracjach programowych zaczęli stosować tezę o jednakowych wymaganiach liturgicznych obu wyznań. W konsekwencji doprowadziło to do wykorzystania podobnych schematów przy budowie obydwu rodzajów świątyń, katolickich i ewangelickich. Doprowadziło to do swoistego renesansu budownictwa sakralnego, który jednak nie szedł w parze z polityką ministerstwa, które niechętnie udzielało zgód na budowę kościołów, szczególnie katolickich. Opór biskupa wrocławskiego Heinricha Forstera, który nie zgadzał się z polityką ministerstwa (został zdjęty z urzędu w 1875 roku), był kontynuowany, ale już w znacznie spokojniejszym tonie przez jego następcę Georga Koppa, za czasów którego powstała duża liczba wysokiej klasy kościołów. Budownictwo sakralne 2 połowy XVIII i początku XIX wieku w większości prezentuje raczej tradycyjny układy. Kościoły w pełni klasycystyczne pojawiają się dopiero wtedy, a wszystkie wcześniejsze wykazują przemieszanie cech stylowych. Klasycyzm w tej bardzo tradycyjnej architekturze to przede wszystkim uproszczenie podziałów, tryglifowe fryzy, gzymsy kostkowe i stiukowe ozdoby w rodzaju festonów lub wazonów. W pierwszej połowie XIX wieku z uwagi na działania zwolenników myśli oświeceniowej nieliczne budowle sakralne były zazwyczaj kontynuacją nurtu barokowo – klasycystycznego, dominującego w architekturze sakralnej od końca XVIII wieku. Architektura kościołów protestanckich jest w swych najlepszych dziełach w omawianej epoce niewątpliwie bardziej postępowa od katolickiej. W latach 1765-1775 powstaje w Pokoju kościół ewangelicki tzw. Kościół im. Zofii, zaprojektowany przez Jerzego Ludwika Schirrmeistra z Wrocławia. Rzut poziomy świątyni ma kształt owalny, natomiast cztery przybudówki są kwadratowe. Przy wejściu do kościoła znajduje się wieża zakończona zegarem piaskowym i kopułą. Ołtarz zdobią obrazy malarzy Beuthesa „Ostatnia wieczerza”, „Przemienienie pańskie” oraz Ernsta „Zmartwychwstanie” i „Wniebowstąpienie”.
(Zdj. Wikimedia Commons)
Do serii wybitnych realizacji protestanckiej architektury historycznej na Śląsku przyjdzie zaliczyć także neogotycki kościół w Bielsku przebudowany przez wiedeńskiego architekta Henryka Ferslera w 1881 r. Kościół otrzymał smukłą sylwetkę, gotyckie podziały ścian oraz wytworne żebrowane sklepienia. Rozwój architektury sakralnej na Śląsku przypada na lata 1850-1914, kiedy to wybudowano prawie 400 nowych świątyń. Budowle szczególnie Schinkla były o unikatowym wówczas charakterze, gdyż architekci starali się wykreować wysokiej jakości wrażenia estetyczne, odchodząc od tradycji barokowej w stronę klasycyzmu. Budowa tak wielkiej liczby kościołów możliwa była dzięki wsparciu finansowemu możnych właścicieli przedsiębiorstw przemysłowych patronujących nowo powstałym osiedlom. Dużą rolę odegrało również zainteresowanie Fryderyka Wilhelma IV architekturą gotycką i jego rola w sprawę dokończenia katedry w Kolonii. Katedra ta miała wpływ na prace wielu późniejszych architektów w tym Alexisa Langera. Przełom XIX i XX wieku to z kolei okres, w którym nie dominowała jedna tendencja stylistyczna. Do projektowania kościołów zostawali zaproszeni twórcy z różnych, często odmiennych środowisk, utrwalający w swoich pracach często indywidualny stosunek do sztuki sakralnej.
