Historia starożytnego Egiptu zna postacie, które z powodu prowadzonej przez siebie, nietypowej polityki miały raz na zawsze zniknąć z kart dziejów. Ironia losu sprawiła jednak, że współcześnie to właśnie ich sylwetki są najczęstszym tematem analiz i niekończących się dyskusji wśród badaczy. Jedną z nich z całą pewnością pozostaje królowa Hatszepsut, której determinacja i wytrwałość w osiągnięciu postawionego przez siebie celu może stanowić inspirację dla wielu. Kim była królowa Hatszepsut? Co sprawiło, że w pewnym momencie swojego życia postanowiła koronować się na króla Egiptu? Jak wyglądała jej droga do osiągnięcia władzy? Co po sobie pozostawiła?
W kolekcji Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku znajduje się wapienny posąg ukazujący siedzącą postać ze złożonymi na udach dłońmi. Spod ceremonialnej chusty nemes, której obydwa końce opadają na kobiece piersi, wyłania się zaokrąglona twarz o delikatnych rysach. Chociaż egipskie posągi poddawano uogólnieniu, spostrzegawczy obserwator zauważy upór malujący się pomiędzy parą migdałowych oczu.
Postać ma na sobie fartuszek szendżyt, który podobnie jak nemes stanowił atrybut władzy faraona. To jedna z wielu rzeźb Hatszepsut wykonanych na wczesnym etapie jej panowania. Dwadzieścia lat później, podobnie jak inne, zamieni się w kamienne odłamki rozrzucone w pobliżu jej świątyni grobowej w Deir el-Bahari.
Kim była Hatszepsut?
Hatszepsut była córką Totmesa I i jego Wielkiej Małżonki Ahmes, którym przypadło żyć w czasach XVIII dynastii Nowego Państwa (ok. 1550- 1070 r. p.n.e.). W momencie zachwiania sukcesji jedyna, prawowita spadkobierczyni zapobiegliwie zasiada na tronie króla Górnego i Dolnego Egiptu, dbając nie tylko o interesy państwa, ale również zapewniając małoletniemu bratankowi warunki do przyszłego panowania.
Po latach pamięć o królowej zostaje wymazana: skuwa się należące do niej imiona ze ścian świętych przybytków, rozbija posągi, a budowle poddaje rozbiórce. Jednak nawet najbardziej konsekwentni niszczyciele nie zdołają usunąć wszystkich śladów, które Hatszepsut pozostawiła po sobie w trakcie ponad dwudziestu lat panowania. Dzisiaj na ich podstawie odtwarza się życiorys tej wyjątkowej postaci.
Status kobiety na dworze faraona
Starożytnym Egiptem rządził król i był to niepodważalny fakt. W języku egipskim nie znalazł się nawet żaden żeński odpowiednik tytułu Króla Górnego i Dolnego Egiptu z tej prostej przyczyny, że nie był potrzebny. Nie oznacza to jednak, że kobieta na królewskim dworze nie mogła w szczególnych przypadkach ingerować w sprawy państwowe.
Faraonowie praktykowali poligamię, aby zawierać małżeństwa z córkami swoich sojuszników i zwiększyć prawdopodobieństwo spłodzenia męskiego potomka, który zapewni ciąg dynastii. Z tego powodu wiele kobiet z najbliższego otoczenia władcy nazywano „małżonkami faraona”. Mieszkały one w królewskim haremie, będącym instytucją z własną administracją.
Spośród grupy kobiet swoim statusem wyróżniała się główna żona – tzw. Wielka Małżonka Królewska – oraz Matka Króla. I choć w przypadku sytuacji nadzwyczajnej – śmierci małżonka lub ojca – kobieta nie mogła przejąć władzy w kraju w sposób formalny, to jej królewskie pochodzenie miało ogromne znaczenie dla dalszego istnienia państwa.
Znane są przypadki, w których poślubienie królewskiej córki umożliwiało mężczyźnie niekrólewskiego pochodzenia objęcie tronu Egiptu. Zdarzało się także, że wdowa po faraonie rządziła w imieniu swojego syna, który jeszcze nie osiągnął pełnoletności.
Hatszepsut nie jest pierwszą ani jedyną kobietą, której ambicje zaszły na tyle daleko, aby rządzić krajem. Pierwszą z nich była królowa Neferusobek samodzielnie sprawująca władzę przez kilka ostatnich lat trwania XII dynastii Średniego Państwa (ok. 2020 – 1793 p.n.e.) z powodu braku męskich pretendentów do tronu.
Skąd pochodzą informacje o Hatszepsut?
Listy wymieniające panowanie poszczególnych królów, które powstały po rządach Hatszepsut, milczą o okresie sprawowania przez nią władzy – wykazują, że Totmes III władał bezpośrednio po swoim ojcu Totmesie II.
A jednak wzmianka o panowaniu faraona kobiety została zawarta w oficjalnym rejestrze królów sporządzonym w Memfis i przetrwała w archiwach, którymi wiele lat później posłuży się kapłan Manethon sporządzający listę wszystkich egipskich królów dla panującej wówczas dynastii Ptolemeuszy.
W swoich zapisach Manethon wymienia Hatszepsut pod greckim imieniem Amesis, Amensis lub Amesse, co mogło w rzeczywistości nawiązywać do jej rozszerzonego imienia, które otrzymała po narodzeniu: Chenemet-Amon Hatszepsut (z j. egipskiego „Połączona z Amonem”). Manethon prawidłowo umiejscawia w czasie panowanie Hatszepsut i podaje przybliżoną liczbę lat jej rządów, która pozostaje zgodna ze współczesnymi szacunkami.
Postać królowej wyłania się z zapomnienia ostatecznie po tym jak Jean-François Champollion rozszyfrował pismo hieroglificzne w 1822 r. W czasie swojej wizyty w ruinach świątyni grobowej w Deir el-Bahari zauważa dekoracje przedstawiające męską sylwetkę faraona, któremu towarzyszą wyrazy z końcówkami w formie żeńskiej.
Szybko okazuje się, że skuwanie reliefów w ramach wymazywania pamięci o Hatszepsut nie zostało przeprowadzone na tyle starannie, aby nie można było zrekonstruować ich pierwotnego kształtu. Pozostałości archeologiczne stopniowo dostarczają coraz więcej informacji o zapomnianej królowej.
Młodość Hatszepsut
Datę urodzenia Hatszepsut umiejscawia się w okresie pomiędzy 1505 a 1495 r. p.n.e. Była rodzoną siostrą księżniczki Neferubity i przyrodnią siostrą książąt Amenmose, Wadżmose i późniejszego Totmesa II. Całe rodzeństwo, z wyjątkiem ostatniego chłopca, zmarło jeszcze w wieku młodocianym. Hatszepsut, zgodnie z zasadą praktykowaną przez możnych, została wychowana przez mamkę o imieniu Sitre.
I choć kobieta ta nie pochodziła z królewskiego rodu, jej dobrze zachowaną mumię odnaleziono w grobowcu KV60 w Dolinie Królów. Sposób, w jaki została zmumifikowana oraz lokalizacja pochówku wskazują na fakt, że za życia cieszyła się wysokim statusem.
Dorastając, młoda Hatszepsut była świadkiem pełnych chwały rządów ojca, który poszerzał terytorialny zakres imperium. Istnieją dowody świadczące o tym, że w czasie jednej ze swoich wojennych wypraw do Nubii Hatszepsut wraz z matką mogły towarzyszyć Totmesowi I w podróży. Potwierdzają to inskrypcje sporządzone na granitowej skale znajdującej się na wschód od czwartej katarakty przy Kurgus.
Księżniczka, choć z całą pewnością nie uczestniczyła w działaniach wojennych bezpośrednio, musiała mieć świadomość tego, co dzieje się wokół. Zapoznała się wówczas z topografią wrogiego kraju i zrozumiała, jaką wartość tereny te przedstawiały dla potęgi imperium. Można łatwo wywnioskować, że podróż wywarła duży wpływ na świadomość Hatszepsut, która wiele lat później już jako królowa prowadziła w Nubii politykę opartą na podobnych zasadach. Od urodzenia przygotowywano ją jednak wyłącznie do roli głównej małżonki przyszłego faraona.
Hatszepsut – Wielka Małżonka Królewska
Totmes I umiera po dwunastu latach panowania, zostawiając swojemu następcy potężne imperium rozciągające się od Syropalestyny do Nubii. Jedynym godnym kandydatem do tronu jest Totmes II – syn drugorzędnej małżonki. Po zaślubinach Hatszepsut jako Wielka Małżonka Królewska rodzi Totmesowi II córkę, którą nazywa Neferure.
Choć Totmes II, jako faraon, zajął najwyższy urząd w kraju, można się domyślać, że to starsza siostra i małżonka zarazem wywierała większe wpływy na sprawy państwowe niż on sam. Od urodzenia przygotowywana do swojej roli rozważnej małżonki u boku króla miała większe rozeznanie w państwowej administracji niż mąż, który dopiero co wyszedł z haremowego cienia, aby zasiąść na tronie. Panowanie Totmesa II nie trwało długo. Umarł niespodziewanie kilka lat po objęciu tronu, pozostawiając po sobie jedynego męskiego potomka zrodzonego z drugorzędnej żony – Totmesa III.
Panowanie królowej Hatszepsut
Hatszepsut z pozycji Wielkiej Małżonki Królewskiej bez najmniejszego namysłu wchodzi w nową rolę regentki małoletniego Totmesa, który zostaje koronowany na króla natychmiast po śmierci ojca. Mógł być zaledwie kilkuletnim chłopcem, kiedy nadano mu imię tronowe Mencheperre (z j. egipskiego „Trwała jest postać Re”).
Choć Hatszepsut sprawowała wówczas władzę w imieniu młodego króla, już na początku ich wspólnego panowania dają się zauważyć pewne oznaki zapowiadające późniejszy radykalny krok przejęcia przez nią władzy. Nie zmienia ona jednak oficjalnego systemu datowania – kolejne lata są liczone według panowania Totmesa III[1].
Reliefowe dekoracje z tego okresu przedstawiają sylwetki dwóch dorosłych faraonów wyposażonych w królewskie atrybuty – fartuszek szendżyt i niebieską koronę. Wspólnie odprawiają oni rytuały. Postacie różnią się jedynie imionami wpisanymi w królewski kartusz, ale to postać Hatszepsut kroczy jako pierwsza.
Po siedmiu latach regencji Hatszepsut przyjmuje pięć pełnych imion królewskich, w tym imię tronowe Maatkare (z j. egipskiego„Prawda jest duszą Re”), i jednocześnie ogłasza się faraonem Egiptu. Wydaje się koniecznym postawienie pytania: dlaczego właściwie zdecydowała się na tak nietypowy krok?
Decyzja ta wcale nie była podyktowana rządzą władzy ani egoistycznymi pobudkami. Po zrozumieniu okoliczności, w jakich się znalazła, można stwierdzić, że w swoich działaniach kierowała się ogromną rozwagą i troską o przyszłość kraju. Totmes III, jak zostało to wcześniej podkreślone, był jedynym męskim potomkiem dynastii Tutmozydów.
W tych wczesnych latach życia, mając na względzie wysoką śmiertelność wśród egipskich dzieci, przyszłość następcy pozostawała niepewna, dlatego Hatszepsut, nie tracąc czasu, umacniała potęgę Egiptu, tworząc jednocześnie stabilny grunt dla rządów bratanka.
Co stało się kluczem do przejęcia władzy przez kobietę? Krok ten nie byłby możliwy, gdyby nie wsparcie kleru Amona i zaufanych dostojników, którymi się otaczała. Hatszepsut od kilku lat posiadała tytuł tzw. Boskiej Małżonki Amona, czyniący z niej najwyższą kapłankę kultu tego boga. Wywierała dlatego znaczne wpływy na sprawy kapłaństwa, które zajmowało wysoką pozycję w hierarchii społecznej. Po koronacji, jako że nie mogła dłużej pełnić tej roli, tytuł Boskiej Małżonki przeszedł na królewską córkę – Neferure.
Po tak radykalnym przewrocie pozostało jedynie przekonać poddanych o prawowitości swoich rządów, co wymagało sporej dozy kreatywności. Zaufani poplecznicy zaczynają wobec tego kreować mity, które w obrazowy sposób uzasadniają rządy Hatszepsut. Jednocześnie rodzą się historie jakoby władza królewska została jej nadana przez samego Amona podającego się w nich za ojca królowej.
Mity skrupulatnie uwzględniane w inskrypcjach rytych na ścianach świątyń wykazują, że Hatszepsut przejęła tron bezpośrednio po panowaniu ojca bez uwzględnienia swojego brata i męża – Totmesa II. Cały cykl mitu o tzw. boskich narodzinach został wyobrażony na jednym z portyków środkowego tarasu świątyni Hatszepsut w Deir el-Bahari.
Większym problemem niż wykazanie prawowitości nowego faraona okazało się uzasadnienie jego płci. Źródła archeologiczne wskazują na duże zamieszanie w tej kwestii. Nawet, gdy Hatszepsut była przedstawiana jako mężczyzna, jej wizerunkowi towarzyszyła żeńska tytulatura: określała się „Córką Re” lub „Panią Obydwu Krajów”, nie zaś „Synem Re” i „Panem Obydwu Krajów” jak przystało na męskiego monarchę.
Dokonania Hatszepsut
W literaturze utrwalił się obraz Hatszepsut jako pacyfistki, która zamiast poszerzać granice wolała skupiać się na wzmacnianiu władzy wewnątrz kraju. Jednak istnieją dowody, świadczące o tym, że królowa zorganizowała co najmniej trzy wyprawy militarne do Nubii i być może jedną do Azji. Istnieją także przesłanki sugerujące, że mogła osobiście dowodzić swoimi wojskami na polu walki.
Hatszepsut była jednym z najbardziej aktywnych budowniczych starożytnego Egiptu. Po śmierci swojego męża sumiennie doprowadziła do końca zapoczątkowane przez niego projekty budowlane i dopiero w następnej kolejności przystąpiła do realizacji własnych planów. W programie budowlanym prowadzonym przez Hatszepsut zauważa się pewną śmiałość, która objawia się poprzez wznoszenie licznych gmachów (nie tylko w obrębie Egiptu), ale również troskę o zaniedbane lub nawet zrujnowane obiekty z poprzednich epok.
Program budowlany
Chociaż sercem robót pozostają rodzime Teby, świątynne przybytki powstają też na Synaju, w Środkowym Egipcie, na Elefantynie oraz w Nubii. W Środkowym Egipcie architekci Hatszepsut trudzą się odbudową budowli, które szczególnie ucierpiały w II Okresie Przejściowym. Za przykład może posłużyć skalna świątynia czczonej lokalnie bogini Pachet, nazywana później przez Greków „Grotą Artemidy.”
Godny uwagi pozostaje fakt, że kilka metrów od fasady świątyni powstaje drugi, choć mniejszy przybytek, poświęcony tej samej bogini zlecony przez Hatszepsut w imieniu swojego młodocianego koregenta. Fakt ten dowodzi, że jako królowa dbała o interesy bratanka.
W świątyni swojego ojca Amona-Re w Karnaku Hatszepsut wznosi potężny ósmy pylon z dekoracją reliefową ukazującą scenę gromienia wrogów oraz zleca ustawienie sześciu obelisków. Postanawia połączyć cały okręg Amona z okręgiem Mut drogą procesyjną, której zachodnia odnoga biegnie dalej na południe i dociera do świątyni w Luksorze.
Na polecenie królowej powstaje też tzw. Czerwona Kaplica umiejscowiona w centralnej części świątyni Amona. Nazwa założenia nawiązywała do materiału, z którego ją zbudowano – czerwonego kwarcytu. Dekoracja reliefowa znajdująca się na zewnętrznych blokach przedstawiała sceny nawiązujące do panowania Hatszepsut takie jak: koronacja, budowa i transport granitowych obelisków czy przebieg corocznych świąt religijnych.
Po śmierci Hatszepsut Totmes III rozebrał kaplicę, a pozostałe z konstrukcji bloki kamienne złożył w innym miejscu kompleksu Amona, niszcząc uprzednio najbardziej wyeksponowane części dekoracji. Dzisiaj zrekonstruowana kaplica znajduje się w tzw. Muzeum na Otwartym Powietrzu w Karnaku.
Frapujący mógłby wydać się fakt, że nie natrafiono na żadne oznaki działalności Hatszepsut w Dolnym Egipcie. W omawianych czasach Memfis pełniło funkcję administracyjnej stolicy kraju, więc byłoby mało prawdopodobne, żeby Hatszepsut nie dotarła tam ze swoimi projektami. Współcześnie należy założyć, że budowle takie w rzeczywistości istniały, lecz nie dotrwały do dnia dzisiejszego przez mocne eksploatowanie dawnego ośrodka miejskiego na potrzeby rozwijającego się stopniowo Kairu.
Świątynia Hatszepsut w Deir el-Bahari
Najwspanialszą inwestycją budowlaną powstałą zgodnie z wolą Hatszepsut była Świątynia Milionów Lat w Tebach Zachodnich, a dokładniej w skalnej kotlinie o nazwie Deir el-Bahari (z j. arabskiego „Klasztor Północny”). Łączyła w sobie funkcje królewskiej świątyni grobowej oraz świątyni kultu Amona i innych bogów.
Prace nad świątynią zaczęły się wkrótce po przejęciu władzy przez Hatszepsut w siódmym roku, zakończyły zaś pod koniec panowania w okresie pomiędzy 20 a 22 rokiem. Tarasowa budowla nie była jedynym kompleksem, który na przestrzeni lat powstał w skalnym zakolu. Badacze są skłonni przypuszczać, że za inspirację mógł posłużyć znajdujący się tam od dawna kompleks Mentuhotepa II – króla z czasów XI dynastii Średniego Państwa.
Budowla Hatszepsut była jednak większa, bo zawierała aż trzy rozległe tarasy, przy czym każdy zakończony był portykiem. Na dolny dziedziniec prowadziła aleja procesyjna, wzdłuż której stały sfinksy z głową królowej. Przejście na kolejne dziedzińce umożliwiała szeroka rampa wzniesiona na osi założenia.
W obrębie budowli znajdowała się kaplica poświęcona bogini Hathor, kaplica Anubisa, Kompleks Kultu Solarnego, Kompleks Kultu Królewskiego i sanktuarium Amona-Re. Przy filarach portyku najwyższego tarasu ustawiono tzw. ozyriaki, czyli figury przedstawiające Hatszepsut pod postacią Ozyrysa. Założenie posiadało również dolną świątynię położoną na granicy pól uprawnych, z której dzisiaj zachowało się bardzo mało.
Ogromny wkład w obecny wygląd świątyni mają Polacy. Od 1961 r. działa utworzona przez prof. Kazimierza Michałowskiego Polsko-Egipska Ekspedycja Archeologiczno-Konserwatorska, która dzięki wysiłkom jej członków studiuje i rekonstruuje budowlę.
Wyprawa do krainy Punt
Między siódmym a ósmym rokiem panowania Hatszepsut zorganizowała wyprawę handlową do krainy Punt, której przebieg został dokładnie zadokumentowany w tzw. Portyku Puntu zlokalizowanym na środkowym dziedzińcu świątyni grobowej w Deir el-Bahari.
Dla starożytnych Egipcjan Punt jawił się jako kraina bogata w egzotyczne, pożądane towary takie jak np. aromatyczne żywice przerabiane później na kadzidło, które powszechnie wykorzystywano w świątynnym kulcie. Używano ich także do produkcji olejków i maści stosowanych na co dzień. Z Puntu przywożono również metale szlachetne w tym szczególnie cenny elektron, czyli złoto z domieszką srebra i miedzi, którym pokrywano czubki obelisków i maszty stojące przed pylonami świątyń, aby odbijały promienie słońca i nadawały przybytkom niebiański wygląd.
Dokładna lokalizacja Puntu pozostaje niepewna. Współcześnie przypuszcza się, że kraina ta leżała na terenach dzisiejszej Somalii, Erytrei lub na sudańskim wybrzeżu Morza Czerwonego. Z uwagi na daleki dystans do pokonania było to przedsięwzięcie na ogromną skalę, wymagające wielkich środków, dlatego przypuszcza się, że zaczęto je planować wkrótce po koronacji. Członkowie ekspedycji podróżowali częściowo rzeką, drogą lądową i drogą morską.
Hatszepsut nie była pierwszym władcą, który zorganizował wyprawę do tej odległej krainy. Wyprawy do Puntu zostały zadokumentowane w okresie Starego i Średniego Państwa. Niewykluczone, że Hatszepsut chciała powrócić do dawnych tradycji i tym samym pokazać, że jako faraon dba o dobrobyt kraju.
Ekspedycję do Puntu w Deir el-Bahari ukazano jako przedsięwzięcie o charakterze militarnym, zaś pozyskane dobra jako trybut płacony przez mieszkańców. Uwzględniając jednak fakt, że faraonowie już od tysięcy lat organizowali tego typu wyprawy, uważa się, że ekspedycja, mimo obecności licznej eskorty żołnierzy, miała charakter pokojowy i polegała na wzajemnej wymianie towarów, z której korzystały obie strony.
Senenmut
Na dworze Hatszepsut istniała pewna osoba, która cieszyła się szczególnymi względami królowej. Człowiekiem tym był Senenmut – opiekun i wychowawca jedynej córki królewskiej. Jego wizerunek jest dzisiaj najbardziej znany z serii kamiennych rzeźb ukazujących go razem z królewską córką.
Wychowawca Neferure to tylko jedna z funkcji, którą pełnił. Był także zarządcą dóbr królewskiej córki oraz nadzorcą wszystkich robót królewskich. To właśnie on odpowiadał za wykucie i transport obelisków przeznaczonych dla świątyni Amona-Re w Karnaku. Łaski, jakimi obdarzyła go królowa, były na tyle duże, że otrzymał zgodę na to, aby wyryć swoje wizerunki w najświętszych miejscach świątyni.
Przedstawienie Senenmuta znalazło się w głównym sanktuarium świątyni w Deir el-Bahari, którego pojawienie się stanowiło zjawisko zupełnie bezprecedensowe. Wówczas było nie do pomyślenia, aby wizerunek osoby spoza kręgów królewskich wyryto w najświętszej części przybytku.
Królowa i jej zaufany sługa zdawali sobie sprawę z tego świętokradczego czynu, ponieważ relief dostojnika został ukryty po jednej stronie otwieranych do środka dwuskrzydłowych drzwi. W tej lokalizacji pozostawał praktycznie niewidoczny dla wchodzących kapłanów, którzy odprawiali rytuały. Na uprzywilejowaną pozycję Senenmuta wskazuje też umiejscowienie jego grobowca.
Otóż, komora grobowa powstała bezpośrednio pod jednym z dziedzińców tejże świątyni. Jakby tego było mało znalazł się tam kamienny sarkofag, którego materiał i forma zarezerwowane były wyłącznie dla władcy. Tak wiele łask, jakie na niego spłynęły ze strony królowej, stało się podstawą do spekulacji jakoby Hatszepsut i Senenmuta łączyło miłosne uczucie. Teoria ta jest dodatkowo wzmocniona faktem, iż Senenmut nigdy się nie ożenił. Niestety, w pewnym momencie wypadł z łask królowej, a jego oba grobowce porzucono w stanie nieukończonym.
Jak Hatszepsut zakończyła panowanie?
Podczas gdy objęcie tronu przez Hatszepsut odbiło się szerokim echem w całym kraju, to jej zejście z historycznej sceny nastąpiło raczej w sposób niezauważalny. Dokładna data śmierci królowej pozostaje nieznana. Nie została odnotowana z tą samą skrupulatnością, co daty śmierci wcześniejszych władców. Wszystko wskazuje na to, że uroczystości związane z pogrzebem Hatszepsut celowo wyciszono. Pewne jest, że od 22 roku bratanek rozpoczyna swoje samodzielne rządy jako pełnoprawny faraon – Totmes III.
Grobowiec Hatszepsut
Jeszcze w trakcie rządów Totmesa II dla Hatszepsut przygotowano skalny grobowiec w Wadi Sikket Taqet el- Zaid, który jest zlokalizowany na południe od Doliny Królowych. W środku znajdował się kwarcytowy sarkofag opatrzony tytułami Hatszepsut, które przysługiwały jej jako Wielkiej Małżonce Królewskiej, kiedy jeszcze na tronie zasiadał Totmes II.
Grobowiec ten nie został jednak wykorzystany, ponieważ zaraz po swojej koronacji królowa zleciła wybudowanie nowego założenia w Dolinie Królów (KV20). Resztki wyposażenia grobowego oraz kamienny sarkofag sugerują, że pierwotnie została w nim pochowana. Ciekawostkę stanowi fakt, że w środku znaleziono nie jeden, a dwa sarkofagi.
Ten drugi posiadał wyryte imiona Totmesa I[2] – ojca Hatszepsut i dziadka Totmesa III. Istnieje teoria, mówiąca, że to Hatszepsut nakazała przeniesienie mumii Totmesa I do swojego grobowca, żeby spocząć z nim na wieczność i tym samym jeszcze bardziej zaakcentować swoją prawowitość.[3]
W ostatnim czasie świat obiegła informacja o odkryciu grobowca Totmesa II – męża Hatszepsut i ojca Totmesa III. Misja brytyjsko-egipska zlokalizowała go w jednej z dolin znajdujących się na zachód od Doliny Królów, którą określa się „doliną C”. Odkrycie grobu Totmesa II poza Doliną Królów zdaje się potwierdzać, że Hatszepsut była pierwszym faraonem, który zlecił wykucie grobowca na królewskiej nekropoli.
Domniemana mumia Hatszepsut
Interesujące jest, że we wcześniej wspomnianym grobowcu mamki Hatszepsut, oprócz Sitre, znaleziono także mumię anonimowej kobiety, której wiek oszacowano na ok. 50 lat. Dalsze analizy wykazały, że cierpiała ona na cukrzycę i raka kości. Kluczem do identyfikacji mumii okazała się urna kanopska zlokalizowana w skrytce królewskiej w Deir el-Bahari opatrzona imieniem Hatszepsut.
Oprócz usuniętej wątroby znajdował się w niej ząb trzonowy z ułamanym korzeniem. Badania tomograficzne przeprowadzone w 2007 r. wykazały, że pasuje on do ubytku w jamie ustnej mumii anonimowej kobiety. Fakt ten przemawia za tezą, że anonimową kobietą z KV60 może być Hatszepsut.
Królowa Hatszepsut – podsumowanie
W wymazywaniu pamięci o Hatszepsut przeprowadzonym przez Totmesa III niektórzy dopatrują się chęci zemsty. Hatszepsut jako żądna władzy macocha, która zagarnęła dla siebie władzę, miała wreszcie otrzymać to, na co zasłużyła, czyli bezlitosne damnatio memoriae[4]. Totmesem musiało jednak kierować coś innego niż osobista uraza.
Mając na uwadze, że czekał z tym zamiarem dwadzieścia lat, mogło mu chodzić wyłącznie o kwestie ideologiczno- polityczne. Gdy Totmes zdecydował się wymazać postać Hatszepsut z historii, Egipt osiągnął największe rozmiary terytorialne. Dbał o interesy i dobrobyt swojego kraju, więc dość prawdopodobne jest, że chciał ukryć precedensowe przejęcie władzy Hatszepsut, aby w przyszłości nic podobnego nie miało miejsca. Być może też dzieła Hatszepsut stały na przeszkodzie w zamanifestowaniu jego własnych sukcesów.
Imię Hatszepsut przetrwało. Z potłuczonych posągów, ze świątynnych murów i z greckich przekazów wyłania się obraz kobiety, która wbrew zasadom patriarchatu sięgnęła po władzę. W krytycznym momencie odważnie zasiadła na tronie, żeby umocnić potęgę kraju, chroniąc jednocześnie swoją dynastię.
Bibliografia:
- Nadig P., Hatszepsut. Niezwykła kobieta, która została faraonem, Warszawa 2016.
- Taterka F., Czy kiedykolwiek kobiety zebrały oddziały? – czyli wyprawy wojenne króla Hatszepsut, „Wojna i pokój w świecie starożytnym” str. 13-41.
- Wilkinson T., Powstanie i Upadek Starożytnego Egiptu, Poznań 2011.
Netografia:
- Pawlicki F., Main Sanctuary of Amun-Re, Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego [dostęp 26.02.2025]
- Zdziebłowski S., Odkrycie na miarę grobowca Tutanchamona. Prawdziwa sensacja w Egipcie, National Geographic,[dostęp 26.02.2025]
- Taterka F., Wyprawa do Puntu w świątyni Hatszepsut, Polsko-Egipska Ekspedycja Archeologiczno-Konserwatorska w Świątyni Hatszepsut w Deir el-Bahari [dostęp 26.02.2025].
[1] Jeżeli zatem coś wydarzyło się np. w piątym roku panowania oznacza to, że wydarzenie miało miejsce za czasów wspólnego panowania Hatszepsut i Totmesa III.
[2] To najprawdopodobniej właśnie ten władca jako pierwszy nakazał wykonanie dla siebie grobowca w tym regionie. Do dzisiaj jednak nie został namierzony.
[3] Drugi sarkofag inskrybowany imionami Totmesa I znaleziono w jeszcze innym grobowcu (KV38). Najpewniej Totmes III ponownie pochował w nim swojego dziadka.
[4] Z j. łacińskiego „potępienie pamięci”.
