Tego dnia 1973 roku w wieku 81 lat zmarł J.R.R. Tolkien, autor powieści Władcy pierścieni
J.R.R. Tolkien był jednym z najwybitniejszych pisarzy XX wieku. Autor Hobbita i Władcy pierścieni stworzył świat Śródziemia, który odmienił na zawsze literaturę fantastyczną i wyznaczył w niej nowe standardy.
Dzieciństwo i młodość
John Ronald Reuel Tolkien urodził się 3 stycznia 1892 roku w Bloemfontein (obecnie RPA). Jego rodzicami byli Arthur Tolkien, kierownik filii Banku Afrykańskiego i Mabel Suffield. Kiedy Tolkien miał 3 lata, matka postanowiła wrócić z nim i jego młodszym bratem do Anglii — z tęsknoty za rodzinnymi stronami. Wkrótce miał do nich dołączyć ojciec, zamykający ostatnie sprawy w Afryce. Niestety, nie było im dane spotkać się ponownie — zmarł z powodu powikłań po gorączce reumatycznej w 1896 roku.
Mabel wraz z synami mieszkała najpierw u swoich rodziców, następnie przeprowadziła się z chłopcami do wioski Sarehole w pobliżu Birmingham. Te dwa lata, które tam spędzili mocno wpłynęły na Johna — położone nad rzeką Sarehole, z jego młynem i łąką były inspiracją, którą Tolkien wykorzystał później tworząc sielskie Shire.
John i jego brat Hilary byli początkowo uczeni przez matkę w domu. A uczniem John był wzorowym — już w wieku 4 lat płynnie czytał! Bardzo wcześnie ujawnił się u niego talent i pasja do języków.
Ważnym wydarzeniem w życiu rodziny było przejście Mabel na katolicyzm, co zaważyło na ich dalszych losach. John zdał egzaminy wstępne do szkoły im. Króla Edwarda VI (jej absolwentem był jego własny ojciec), ale czesne było wysokie, a dalsza rodzina nie chciała pomóc — krewni spoglądali niechętnie na konwersję Mabel. Rodzinę Tolkiena ponownie czekała przeprowadzka, tym razem do Birmingham, aby być bliżej szkoły Johna.
Kolejna przeprowadzka Tolkienów miała miejsce w 1902 roku, tym razem w obrębie Birmingham. Mabel nie stać na opłacenie czesnego, więc John został przeniesiony do katolickiej szkoły im. św. Filipa. Tolkienowie zaprzyjaźnili się tam z ojcem Francisem Morganem, proboszczem w Oratorium Birmingham.
W roku 1904 matka Tolkiena umarła — chorowała na cukrzycę, wtedy nieuleczalną, nie odkryto bowiem jeszcze insuliny. Opiekę nad chłopcami przejął ojciec Morgan, którego Mabel wyznaczyła na ich prawnego opiekuna. Chłopcy wrócili do szkoły im. Króla Edwarda VI, gdzie John szlifował swoją łacinę i grekę.
Dalsza nauka i T.C.B.S.
W 1908 roku ojciec Morgan umieścił braci w pensjonacie, gdzie John poznał o 3 lata starszą Edith Bratt. Pomiędzy tą dwójką narodziło się uczucie, które kilka lat później przypieczętowali małżeństwem. Dowiedziawszy się o miłości tej dwójki, ojciec Morgan zakazał im się spotykać, do czasu aż J.R.R. Tolkien osiągnie pełnoletniość. Do tej pory miał się skupić na nauce i uzyskaniu stypendium na Oxfordzie. Zakochanych czekała 3-letnia rozłąka.
W trakcie nauki, Tolkien wraz z przyjaciółmi: Christopherem Wisemanem, Robem Gilsonem oraz Geoffreyem Smithem założyli T.C.B.S. — Tea Club – Barrovian Society, nieformalny klub, w którym dyskutowali o literaturze i poezji, w tym o mitologii nordyckiej, która fascynowała młodego Johna i była dla niego inspiracją. W tym czasie zaczął tworzyć wiersze.
Za drugim podejściem udało mu się dostać na stypendium do Oxfordu, gdzie rozpoczął studia z filologii klasycznej. Zmienił jednak kierunek na filologię angielską. W trakcie studiów rozwijał swoje językoznawcze zainteresowania, zgłębiając język fiński, walijski, a także staroangielski.
W dniu ukończenia 21. urodzin, czyli osiągnięcia pełnoletności, J. R. R. Tolkien napisał do Edith. W liście zapewnił, że przez te lata nie przestał jej kochać i oświadczył się jej. Edith, niepewna uczuć Johna, z którym nie miała w końcu kontaktu przez tyle lat, przyjęła oświadczyny innego mężczyzny.
Tolkien postanowił zawalczyć o miłość, udał się do Edith i po całym dniu rozmów, dziewczyna zerwała zaręczyny, aby być z Johnem. Wraz z przyjęciem oświadczyn, Edith przeszła na katolicyzm.
Czy J. R. R. Tolkien miał polskie korzenie?
J. R. R. Tolkien, jak i jego rodzina wiedziała, że ich przodkowie przybyli do Anglii z kontynentalnej Europy. Jak przytacza Humphrey Carpenter w swojej biografii:
Wśród Tolkienów krążyły różne opinie na temat przyczyn i czasu przybycia ich przodków do Anglii. Jedna z najbardziej prozaicznych głosiła, że nastąpiło to w 1756, kiedy Tolkienowie uciekli przed inwazją pruską z Saksonii, gdzie mieli swoje majątki[1].
Tolkien uważał Saksonię za ojczyznę swoich przodków. Swoje nazwisko wywodził od niemieckiego przymiotnika tollkühn — brawurowy, szaleńczo odważny.
W swoich badaniach, Ryszard Derdziński, tolkienista, dotarł do przodka Tolkiena — prapradziadka Johnna Benjamina Tolkiena, który urodził się w Gdańsku i z którego później wyemigrował wraz z bratem do Londynu.
Badacz przychyla się do innej teorii pochodzenia nazwiska J. R. R. Tolkiena — od słowa tolk — staropruskiego słowa oznaczające tłumacza. Tolkin, przydomek pojawiający się w krzyżackich źródłach, miał znaczyć syna lub potomka Tolka, tłumacza. Stąd już krótka droga do ewolucji w nazwisko Tolkien.
Od słowa tolk pochodzić ma nazwa położonej na Warmii wsi — Tołkiny.
J. R.R. Tolkien i I wojna światowa
Kiedy w 1914 roku wybuchła I wojna światowa, Tolkien był w trakcie studiów na Oksfordzie. Zapisał się na szkolenie wojskowe, aby móc uniknąć służby na froncie i ukończyć studia — ta decyzja spotkała się z niezrozumieniem ze strony jego rodziny, nastroje bowiem w Anglii były prowojenne.
Po ukończeniu studiów, Tolkien zapisał się do Strzelców z Lancashire, gdzie szkolił się przez 11 miesięcy. W 1916 roku ożenił się z Edith. Zaraz po miesiącu miodowym został wezwany na front do Francji. Doświadczenie wojny odcisnęło na nim i na jego późniejszej twórczości piętno. Brał udział w bitwie nad Sommą, a krajobraz zniszczenia i śmierci po bitwie miał po latach oddać w opisie Mordoru. W trakcie wojny stracił swoich przyjaciół z T.C.B.S. — Roba Gilsona i Geoffreya Smitha.
Pod koniec października 1916 roku Tolkien zapadł na gorączkę okopową, przez co powrócił do Anglii — już do końca wojny nie opuścił Wyspy, na przemian przebywając w szpitalu i jednostkach wojskowych, ponieważ gorączka miewała swoje nawroty.
W listopadzie 1917 roku Edith urodziła ich pierwszego syna, Johna. Po zakończeniu wojny, Tolkienowie wrócili do Oxfordu, gdzie John pracował przy przygotowaniu nowego wydania Oxford English Dictionary.
Hobbit i Władca pierścieni
Lata 20. były dla J. R. R. Tolkiena czasem sukcesów zawodowych. W 1920 roku przeniósł się z rodziną do Leeds, gdzie na tamtejszym uniwersytecie przyjął posadę docenta. Parę lat później został profesorem języka angielskiego na tej uczelni. W międzyczasie na świat przyszli jego kolejni synowie — Michael i Christopher.
W 1925 roku objął posadę profesora języka staroangielskiego na Oxfordzie — rodzina znów się przeprowadziła, tym razem na stałe. W 1929 roku urodziła się jedyna córka Tolkienów, Priscilla.
Hobbit, czyli tam i z powrotem
Od początku lat 30. Tolkien pracował nad Hobbitem. Jak sam pisał w listach, przygoda z Hobbitem zaczęła się od pustej kartki, którą znalazł w trakcie sprawdzania egzaminów swoich studentów. W nagłym przypływie inspiracji, napisał na niej następujące zdanie:
W pewnej norze ziemnej mieszkał sobie pewien hobbit[2].
Stało się ono pierwszym zdaniem w przyszłej książce. Fragmenty Hobbita czytano podczas spotkania klubu Inklingów — należeli do niego oksfordzcy wykładowcy, w tym C. S. Lewis — autor Opowieści z Narnii.
O wydaniu Hobbita zadecydował 10-letni chłopiec, Raynor. Jego ojciec był wydawcą i poprosił swego syna o przeczytanie Hobbita. Temu książka tak się spodobała, że wydawcy pozostało tylko ją wydać, co nastąpiło w 1937 roku.
Hobbit opowiada o przygodach Bilbo Bagginsa, hobbita z Shire, oraz krasnoludów pod wodzą Thorina Dębowej Tarczy, a także towarzyszącego im czarodzieja Gandalfa. Chcą dotrzeć do Samotnej Góry, dawnego domu krasnoludów, w której smok Smaug trzyma skradzione skarby. Wraz z Bilbem i wesołą kompanią krasnoludów poznajemy świat Śródziemia — nie zawsze miły i przyjazny, z czym przyjdzie im nieraz się zmierzyć.
Władca Pierścieni
Sukces był wielki, a czytelnicy czekali na kontynuację opowieści. Długo jednak nie nadchodziła. Z lekkiej książki, reklamowanej jako literatura dla dzieci, Tolkien stworzył historię już poważniejszą. Po dwunastu latach pisania, Władca Pierścieni był już ukończony.
Nie obyło się jednak bez problemów — Władca Pierścieni został pomyślany i napisany przez Tolkiena jako jedna książka. Wydawca natomiast, mający do wydrukowania manuskrypt liczący ponad 1000 stron, chciał podzielić go na trzy tomy, aby zminimalizować straty w wypadku słabej sprzedaży.
Tolkien najpierw nie chciał się na to zgodzić, ostatecznie jednak zaakceptował to, i w taki sposób czytelnicy dostali jedną powieść w trzech tomach — Drużyna Pierścienia, Dwie Wieże oraz Powrót Króla.
We Władcy Pierścieni fabuła koncentruje się wokół tytułowego pierścienia, który pozwala władać wszystkimi stworzeniami w Śródziemiu. Znajduje się on w posiadaniu Frodo Bagginsa, krewnego Bilba. Frodo dowiaduje się od Gandalfa, jak niebezpieczny przedmiot znajduje się w jego posiadaniu i wyrusza na misję jego zniszczenia.
Towarzyszy mu drużyna, składająca się z hobbitów, ludzi, krasnoluda, elfa oraz czarodzieja. Pod koniec pierwszego tomu drużyna się rozdziela, a Frodo wraz z Samem kontynuują swoją podróż do Góry Przeznaczenia, by zniszczyć w jej ogniu Jedyny Pierścień.
Powieść stała się hitem, co ciekawe — nie w Anglii. Podbiła rynek amerykański, lecz na miłość angielskich czytelników musiała chwilę poczekać.
Tolkien kreując świat Śródziemia, stworzył kilkanaście języków, w tym najbardziej znany — quenya. Choć, jak sam pisał w listach — to Śródziemie powstało, aby quenya i inne języki mogły istnieć:
Kiedy mówię, że moja długa książka jest próbą stworzenia świata, w którym forma języka miła mojemu osobistemu poczuciu estetyki mogłaby się wydawać rzeczywista, nikt mi nie wierzy. Ale to prawda. Jedna z wielu osób pytających mnie o książkę chciała się dowiedzieć, o czym właściwie jest W.P. i czy jest to «alegoria». Odpowiedziałem, że stworzenie sytuacji, w której powszechnie pozdrawiano by się słowami elen síla lúmenn’ omentielmo, wymagało pewnego wysiłku i że to sformułowanie powstało na długo przed napisaniem książki[3].
Schyłek życia. Jak zmarł J. R.R. Tolkien?
W 1959 roku Tolkien przeszedł na emeryturę. Wycofał się wtedy także z ożywionego intelektualnego życia Oxfordu, chciał poświęcić więcej czasu Edith, która podupadała na zdrowiu. Od tego czasu więc przebywał głównie w domu, odpisując na listy fanów z całego świata i pracując nad Silmarillionem — swoim opus magnum, które pisał już od 1917 roku.
Tolkienowie w 1968 roku przeprowadzili się do nadmorskiego miasta Poole, niedaleko Bournemouth, na południu. W tym miejscu Edith odżyła, w przeciwieństwie do Johna, który tęsknił za przyjaciółmi z Oxfordu. W 1971 roku ukochana Edith zmarła.
John powrócił po śmierci żony do Oxfordu. W nagrodę za jego dorobek literacki został uhonorowany Orderem Imperium Brytyjskiego.
Pod koniec sierpnia 1973 roku udał się do Bournemouth do swoich znajomych, gdzie jednak stan jego zdrowia gwałtownie się pogorszył. 30 sierpnia zawieziono go do szpitala — diagnoza stwierdziła krwawienie wrzodu żołądka. Do tego doszło jeszcze zapalenie płuc. Rankiem 2 września 1973 roku, mając 81 lat John Ronald Reuel Tolkien zmarł.
Pochowany jest wraz z Edith na cmentarzu Wolvercote w Oxfordzie. Na płycie nagrobnej przy imieniu Edith znajduje się imię Lúthien (sam Tolkien kazał je wykuć), a przy jego – Beren. Są to postacie których historia została opisana w Silmarillionie, a inspiracją była właśnie miłość między Johnem a Edith.
Ród Tolkienów
John wraz z Edith mieli czwórkę dzieci — Johna, Michaela, Christophera i Priscillę. John został księdzem, Michael nauczycielem, Christopher wykładowcą na Oxfordzie, a Priscilla pracowniczką socjalną.
To właśnie Christopher zajął się opieką nad spuścizną ojca po jego śmierci. Podjął się redakcji i wydania Silmarillionu w 1977 roku. Następnie uporządkował i przeredagował Niedokończone opowieści w 1980 roku. Na podstawie notatek ojca wydał dwunastotomową Historię Śródziemia. W następnych latach ukazały się kolejne dokończone przez niego książki: w 2007 roku Dzieci Hurina, w 2017 Beren i Lúthien a w 2018 roku Upadek Gondolinu. Zmarł w 2020 roku.
J. R.R. Tolkien – twórczość i dorobek pisarski
- Pan Gawen i Zielony Rycerz (wspólnie z E.V. Gordon, 1925) — tłumaczenie średniowiecznego romansu arturiańskiego,
- Hobbit, czyli tam i z powrotem (1937),
- Trzy tomy Władcy Pierścieni:
- Drużyna Pierścienia (1954),
- Dwie Wieże (1954),
- Powrót Króla (1955),
- Przygody Toma Bombadila (1962),
- Drzewo i Liść (1964),
- Kowal z Podlesia Większego (1967).
Wydane pośmiertnie:
- Silmarillion (1977),
- Niedokończone opowieści (1980),
- Dzieci Hurina (2007),
- Beren i Lúthien (2017),
- Upadek Gondolinu (2018).
Spuścizna
J. R. R. Tolkien stworzył świat Śródziemia, który wciąż cieszy się niegasnącą popularnością przeszło 50 lat po śmierci swego autora. Kolejnym pokoleniom dane jest odkrywać i zagłębiać się w twórczość tego niezwykłego pisarza — nie tylko przez jego książki, ale także filmy i gry. Wprowadzając postacie z mitologii, jak elfy i krasnoludy do swego świata, na zawsze już zmienił naszą wyobraźnię — trudno jest obecnie znaleźć dzieło literatury fantastycznej bez nich.
Bibliografia
Źródła:
- J. R. R. Tolkien, Hobbit, czyli tam i z powrotem, przeł. M. Skibniewska, Warszawa 2014.
- J. R. R. Tolkien, Listy, przeł. A. Sylwanowicz, Warszawa 2010.
Opracowania:
- Carpenter H., J. R. R. Tolkien. Biografia, Poznań 2023.
- Derdziński R., O gdańskich korzeniach J. R. R. Tolkiena, ,,Przegląd Środkowo–Wschodni’’, 3, 2018.
- Furmaga R., Nieznany Tolkien, ,,Sylwetki Pedagogów’’, 3, 2017.
Przypisy:
[1]Carpenter H., J. R. R. Tolkien. Biografia, Poznań 1997, s. 23, cyt za: Derdziński R., O gdańskich korzeniach J. R. R. Tolkiena, ,,Przegląd Środkowo–Wschodni’’, 3, 2018.
[2] Tolkien, J. R. R., Hobbit, czyli tam i z powrotem, przeł. M. Skibniewska, Warszawa 2014, s. 5.
[3] J.R.R. Tolkien: Listy. przeł. Agnieszka Sylwanowicz. Warszawa, 2010, s. 432.
