Gandyzm to zbiór idei, zasad, przekonań i myśli filozoficznej Mahatmy Gandhiego. Jest uważany za największego polityka i duchowego przywódcę Indii i indyjskiego ruchu niepodległościowego. W tej walce o niepodległość ważną postacią jest także Jawaharlal Nehru i jego doktryna.
Gandyzm – wprowadzenie
W Indiach już od III tysiąclecia p.n.e. istniała rozwinięta cywilizacja. Państwo to było rejonem kontrastów i różnorodności, co prowadziło do wielu konfliktów lokalnych. Powodowały one słabość tego terenu, co pod koniec XVIII w. wykorzystali Anglicy, obecni w rejonie indyjskim od dwóch stuleci. Supremację zdobyli w walkach o wpływy z innymi mocarstwami europejskimi.
W 1858 r. proklamowano zwierzchność Korony Brytyjskiej nad Indiami. Wydarzenie to zapoczątkowało rozwój indyjskiego ruchu narodowego, w którym istotną rolę odegrali ludzie wykształceni. Czując się powołanymi do przeprowadzenia przeobrażeń w społeczeństwie, postanowili powołać organizację polityczną skupiającą osoby różnych religii i poglądów. Skutkiem ich działań było zwołanie w 1885 r. Indyjskiego Kongresu Narodowego.
W jego programie znalazły się postulaty przeprowadzenia reform, likwidacji nędzy i nadmiernych obciążeń, niesprawiedliwej administracji oraz wprowadzenia szerszego samorządu. Postawy antybrytyjskie nasilały się w związku z obroną wartości religijnych i dawnego stylu życia. Dążono do wzbudzenia w masach indyjskich woli walki o niepodległość.
W 1919 r., po fali strajków w największych miastach Indii rząd brytyjski wydał ustawy Rowlatta zezwalające na procesy polityczne bez udziału sędziów. Stały się one środkiem represji w rękach rządu, co wywołało wybuch niezadowolenia. Przywódcą tego ruchu stał się Mohandas Karamchand Gandhi [1]. Gandhi oraz jego bliski współpracownik, Jawaharlal Nehru, stali się głównymi wyrazicielami współczesnej myśli indyjskiej[2].
Zajrzyj też tu: Życie i myśl Mahatmy Gandhiego – wywiad
Mahatma Gandhi
Mohandas Karamchand Gandhi (1869–1948) pochodził z kulturalnej i średnio zamożnej rodziny. Jego ojciec zajmował wysoką pozycję w księstwie Porbandar. Po ukończeniu liceum wyjechał do Londynu, gdzie zdobył wykształcenie prawnicze.
Przez 20 lat przebywał w Afryce, został tam niekwestionowanym liderem mniejszości indyjskiej, występując przeciwko segregacji rasowej. Do Indii powrócił w 1914 r., witany jako wielki przywódca. 6 kwietnia 1919 r. Gandhi zorganizował pierwszy strajk powszechny (walka z ustawami Rowlatta). Za swoją działalność polityczną był wielokrotnie aresztowany.
Nieugięta postawa Gandhiego wzbudzała w masach bezgraniczne zaufanie i podziw. Nazywano go „Mahatma”, co oznacza wielki duch. Gandhi został zastrzelony 30 stycznia 1948 r. Zamachu dokonał fanatyk, który nie zgadzał się z nawoływaniem Gandhiego do zaprzestania przelewu krwi między hindusami a muzułmanami indyjskimi. Dopiero śmierć Mahatmy położyła kres tym bratobójczym walkom[3].
Jawaharlal Nehru
Jawaharlal Nehru (1889–1964) urodził się w zamożnej rodzinie kaszmirskich braminów. Od 15 roku życia uczył się w Anglii i tam uzyskał wykształcenie prawnicze. W 1912 r. powrócił do Indii, gdzie rozpoczął pracę w sądzie. Od 1921 r. wraz z Gandhim działał w ruchu nieposłuszeństwa obywatelskiego.
Swoją decyzję Nehru argumentował tak: „Imponowała mi waga, jaką Gandhidżi przykładał do stosowania słusznych środków […]”[4]. Trzykrotnie, dzięki poparciu Mahatmy, był obierany przewodniczącym Partii Kongresowej. Podobnie jak Gandhi, za swoją działalność był wielokrotnie więziony. Zwieńczeniem dotychczasowej pracy i początkiem nowego etapu w życiu Nehru było obwołanie go w 1947 r. premierem Indii. Funkcję tę sprawował do śmierci w 1964 r.[5]
Gandyzm a doktryna Nehru
System poglądów Mahatmy Gandhiego zwykło się określać mianem „gandyzmu”, choć on sam był temu przeciwny – „Nie ma czegoś takiego jak gandyzm […]. Nie uważam siebie za twórcę żadnej nowej zasady lub doktryny”[6].
Gandhi szukał rozwiązań odpowiadających wymogom danej chwili. Nehru miał inne poglądy. Jego myśl polityczna, którą możemy określić mianem doktryny, jest usystematyzowana, lecz jednocześnie jej zainteresowania kierują się na płaszczyznę działania praktycznego[7].
Gandyzm – źródła poglądów
Źródła poglądów Gandhiego sięgają starożytnej myśli hinduskiej, którą rozpowszechniał, nadając jej nowy sens i wydobywając z niej wątki najwznioślejsze. W interpretacji dziedzictwa indyjskiego inspirował się również prądami myśli europejskiej oraz muzułmańskiej i chrześcijańskiej.
Nehru zaś nawiązywał do marksizmu, praktyki politycznej w państwach socjalistycznych i założeń ustrojowych kapitalizmu. Czerpał z nich najbardziej interesujące elementy, lub je odrzucał, zmierzając do znalezienia „złotego środka” między kapitalizmem a socjalizmem. Nehru zawsze podkreślał bardzo silny wpływ Gandhiego na swoje przemiany w życiu wewnętrznym[8].
Walka o niepodległość
Uwieńczeniem rozwijającego się od XIX w. indyjskiego ruchu wyzwoleńczego było uzyskanie przez Indie niepodległości w 1947 r. Jako polityk Gandhi walczył o pełną niepodległość Indii (swaradź[9]), służył tej idei, nawet gdy była mu niewygodną. Swaradź oznaczała niezależność od kontroli zewnętrznej we wszystkich sferach działalności społecznej. Jej celem było wyzwolenie wszystkich mieszkańców Indii[10].
Nehru, postrzegając zjawiska w kategorii ich konfliktu i równowagi, walkę o narodowe wyzwolenie widział jako konflikt między nacjonalizmem a internacjonalizmem. „Rozwinął się nowy nacjonalizm, który miał oczywiście charakter antykolonialny i niepodległościowy […]”[11].
Był również czynnikiem postępowym, budzącym świadomość narodową i podrywającym masy do walki o niepodległość. Świadomość internacjonalistyczna winna być budowana po wcześniejszym ukształtowaniu świadomości narodowej i na jej podstawie. Gandhi skłonny był odrzucić te pojęcia, gdyż dla niego ważne było uwzględnienie dobra wspólnoty ponadnarodowej obok korzyści wspólnoty narodowej.
Mówił: „Pragnę dobra własnego kraju, uwzględniając pomyślność innych narodów”[12]. Oczywiście Gandhi za obowiązek narodu uważał występowanie wobec własnej krzywdy, walka miała być jednak pozbawiona negatywnych składników[13].
Koncepcje ustroju politycznego
Dążenie do niepodległości niewątpliwie wymuszało sformułowanie wizji przyszłego państwa. Gandhi zasady funkcjonowania niepodległych Indii scharakteryzował ogólnikowo. Rozwiązania praktyczne pozostawił przyszłości, kiedy miały być one aktualizowane.
W przemyśleniach Gandhiego pojawił się idealistyczny model państwa, który określał jako oświeconą anarchię. W takim kraju władzę państwową miały zastąpić samorządne wspólnoty wiejskie. Organizacja społeczeństwa miała nawiązywać do wzorów panujących w starożytnych Indiach[14]. Ogólną wizję Nehru streszczają jego słowa: „Państwo dobrobytu jest ideałem, do którego warto dążyć […]”[15].
W kwestii ustroju politycznego obaj politycy wybierali demokrację. Gandhi przyjmował zasady demokracji w ograniczonym zakresie. Krytykował parlament, wykazując, że jego członkowie walczą wyłącznie o władzę osobistą. Uważał go za instytucję obłudną i kosztowną.
Akceptował natomiast trójpodział władzy. Prawdziwa demokracja miał zostać zbudowana na wolności jednostki i społeczeństwa oraz państwa, a silny kraj nie może być budowany na micie wolności. W silnym państwie obowiązuje poszanowanie wolności słowa, tolerancja wobec mniejszości oraz zasada rządów większości.
Demokracja pojmowana w wymiarze politycznym oznaczała praktykę rządów przedstawicielskich, które wzorował Nehru na modelu zachodnim. Zakładał, że będzie oparta na powszechnym prawie wyborczym i administracji funkcjonującej zgodnie z pragnieniami większości społeczeństwa. Większość ta powinna jednak pamiętać o religijnych, politycznych i kulturalnych prawach mniejszości[16]. Z żalem zauważył jednak, iż „demokracja w istocie znaczy przymus stosowany przez większość wobec mniejszości”[17].
Koncepcja ustroju demokratycznego Jawaharlala Nehru została oparta na idei konfliktu i równowagi. Celnie zauważał, że „każde społeczeństwo dąży do znalezienia równowagi. Czasami czyni to poprzez konflikty, czasami drogą świadomych lub podświadomych starań o osiągnięcie harmonii”[18].
Procesy demokratyczne należało rozpatrywać w świetle ciągłego konfliktu sprzecznych sił, które tylko chwilowo osiągały równowagę. Jako rozstrzygnięcie wskazywał kompromis. Konkludował jednocześnie, że dla problemów demokracji nie ma rozwiązań trwałych, gdyż zmieniające się postacie konfliktów społecznych wymuszają ich zmienność.
Najistotniejsze w tej koncepcji było ścisłe powiązanie ustroju z aktualną sytuacją w kraju i na świecie. Według doktryny Nehru, demokracja jest pojęciem wieloznacznym, które opiera się na podstawach ekonomicznych, politycznych i wolnościach indywidualnych. Te trzy podstawy dają początek trzem odpowiednim typom demokracji: ekonomicznej, politycznej oraz demokracji jako wolności indywidualnej[19].
Dla obu polityków istotny był ostatni typ demokracji. Według Gandhiego wolność jednostki winna być warunkowana jej wywiązywaniem się z obowiązków wobec wspólnoty. Nehru rozwinął tę myśl, ukazując, że w sytuacji, kiedy ani jednostka, ani państwo nie wypełniają ciążących na nich obowiązków, zachodzi konflikt wolności indywidualnej i dyscypliny społecznej.
Do równowagi dochodzi, kiedy jednostka rozsądnie korzysta z wolności, a państwo dba o dyscyplinę społeczną. Zagrożeniem dla wolności jednostki mogły być, według Nehru, postępujące we współczesnym świecie procesy centralizacyjne[20].
Koncepcje ustroju społecznego i gospodarczego
Gandhi postulował równość ludzi o charakterze ogólnohumanitarnym (także kobiet), biorąc wszystkich w obronę. W kwestiach społecznych Gandhi dążył do zrównania wszystkich warstw społecznych i grup wyznaniowych oraz niedopuszczenia do dominacji jednej z nich.
Idealnym systemem społecznym według Gandhiego była sytuacja, kiedy intelektualiści, prawnicy i lekarze pracowaliby dla dobra ogółu, a wszystkich obowiązywałaby praca fizyczna. Równość społeczna i ekonomiczna miała być czymś oczywistym w społeczeństwie, w którym każda jednostka cieszyłaby się równymi posiadanymi wartościami.
Nehru przewidywał, że fundamentem równości społecznej będzie ekonomika mieszana. Powinno się ją pojmować jako „[…] zniesienie wszelkich barier politycznych, ekonomicznych lub społecznych hamujących rozwój jednostki lub grupy”[21]. Dzięki równości miały zostać osiągnięte dwa cele socjalistyczne – zastąpienie motywów zysku motywami współpracy oraz „[…] bezklasowe społeczeństwo oparte na ekonomicznej sprawiedliwości i równych szansach dla wszystkich […]”[22].
Dążenie do równości społecznej winno być realizowane szybko, gdyż podtrzymywało to nadzieję ludzi na poprawę losu. Nehru widział możliwość zaistnienia konfliktu między równością a wolnością, ponieważ dążenie do jednej z nich uszczupla drugą[23].
Dla Nehru jednym z głównych zadań było rozwiązanie palącego problemu nędzy i głodu. „Nędza degraduje, i stąd oczywiście jako reakcja powstaje dążenie do pozbycia się jej”[24]. Gandhi uważał, że „Najpilniejszym problemem Indii jest obecnie głód milionów ludzi”[25].
Mahatma chciał rozwiązać tę kwestię poprzez wprowadzenie kołowrotków i ręcznych tkalni do domów najuboższych. Swoje zadanie przedstawił jako polegające „[…] na tym, aby zorganizować produkcję samodziałowego płótna […]. Obstaję przy tej formie […], gdyż dzięki niej mogę zapewnić pracę umierającym z głodu bezrobotnym hinduskim kobietom”[26].
Chciał rozbudować lokalne rzemiosło, które upadło w czasie rządów angielskich. Natomiast program reform społecznych Nehru opierał się na wzorach socjalistycznych. Przewidywał wprowadzenie gospodarki planowej, wzrost poziomu produkcji oraz inwestycji (co miało skutkować likwidacją bezrobocia), wzrost dochodu narodowego, zmniejszenie różnic w dochodach ludności, popieranie spółdzielczości wiejskiej i ograniczenie wielkości posiadanego areału ziemi.
„Obecnie w Indiach słusznie koncentrujemy się nad zagadnieniem postępu gospodarczego, […] i czynimy ogromny wysiłek, aby podnieść stopę życiową naszego narodu”[27]. Narzędziem zmian społecznych miało być państwo socjalistyczne opierające się na demokracji[28].
W zakresie kwestii społecznej znajdowało się istotne zagadnienie kastowości społeczeństwa indyjskiego. Tutaj postawy obu polityków różniły się – Gandhi zwalczał tzw. niedotykalność[29], podkreślając, że „[…] z głębi serca nienawidzę ohydnego zwyczaju niedotykalności […]”[30].
Nie atakował systemu kastowego wprost, głosząc konieczność jego reinterpretacji, chcąc porzucenia wypaczeń i określenia przynależności do kasty na podstawie osobistych walorów. Nehru uważał kasty za źródło społecznego ucisku. Twierdził, że „we współczesnej organizacji społecznej nie ma miejsca dla kast”[31].
W tak różnorodnym religijnie państwie, jak Indie, potrzebne było wypracowanie modelu współistnienia różnych wyznań. Dla Nehru warunkiem jedności narodowej w kraju było państwo świeckie. O takim charakterze państwa świadczy jednakowe traktowanie wszystkich religii. Kraj nie powinien prowadzić polityki laicyzacji i nie pozwolić, by jakakolwiek religia została uznana za obowiązującą.
Przezwyciężenie separatyzmów religijnych było konieczne, by ukształtować indyjską świadomość ogólnonarodową. Nehru nie kwestionował jednakże dorobku poszczególnych wyznań: „Religie odegrały wielką rolę w rozwoju ludzkości. Ustanawiały one hierarchie wartości, wzory postępowania i podstawowe normy życia ludzkiego”[32].
Podobne podejście cechowało Gandhiego, który z uznaniem i szacunkiem traktował inne wyznania. „Religie są różnymi drogami prowadzącymi do tego samego celu [Prawdy]. Czy ważne jest, że obieramy odmienne drogi, skoro zmierzamy do tego samego celu?”[33]. Pomimo wyraźnego akcentowania przywiązania do hinduizmu, podkreślał istotę wspólnych podstaw wszystkich religii. W Indiach Gandhiego miało obowiązywać poszanowanie wszystkich religii[34].
Zmiany społeczne muszą iść w parze ze zmianami gospodarczymi, wzajemnie się wywołując i napędzając. Sferze ekonomiki przypisywał Gandhi rolę służebną wobec wartości moralnych i kulturalnych. „[…] prawdziwa ekonomia opowiada się za sprawiedliwością społeczną, udostępnia dobro równo dla wszystkich”[35].
Przyczyną napięć społecznych i upadku wartości moralnych na świecie była produkcja ponad miarę dla zysku. Dlatego Gandhi chciał wprowadzić w Indiach swadeshi, samowystarczalność gospodarczą, którą propagował w swoim aszramie. „Kto pragnie niezależności gospodarczej, winien starannie badać swe otoczenie, usiłując w miarę możliwości dopomóc swoim sąsiadom przez dawanie pierwszeństwa wyrobom miejscowym […]”[36].
Idealnym wzorcem według Gandhiego była zdecentralizowana gospodarka wiejska. Dlatego odnowa wsi miała stać się instrumentem i warunkiem odrodzenia Indii. Jego poglądy były swoistą odmianą agraryzmu. Manifestował swoją niechęć do industrializmu i kapitalizmu przemysłowego, mówiąc: „Co odrzucam, to kult maszyn, nie same maszyny […]. Dziś maszyny pomagają jednostkom dławić miliony […]”[37]. Chciał wyeliminowania wyzysku jednego człowieka przez drugiego oraz rażących dysproporcji w posiadaniu dóbr[38].
W wizjach Nehru Indie jawiły się jako państwo o wyraźnych strukturach socjalistycznych w sferze ekonomicznej. Duże nadzieje wiązał z industrializacją, postępem technologicznym, planowaniem gospodarczym i nacjonalizacją przemysłu. Koncepcja demokracji ekonomicznej Nehru odbija potrzeby gospodarcze Indii.
Cechuje ją pragmatyzm, silny nacisk kładziony jest na wzrost produkcji. Podstawą przeobrażeń miał być „kolektywizm demokratyczny”, który „niekoniecznie oznacza zniesienie własności prywatnej. Oznacza on przejęcie na własność publiczną kluczowych i najważniejszych gałęzi przemysłu. Oznacza spółdzielcze oraz kolektywne władanie ziemią”[39].
Będąc zwolennikiem tzw. ekonomiki mieszanej, Nehru przewidywał kontrolę sektora prywatnego przez państwo[40]. Argumentował to w sposób następujący: „[…] instytucja prywatnej własności […] daje niebezpieczną władzę jednostkom nad społeczeństwem i dlatego jest dla społeczeństwa ogromnie szkodliwa”[41].
Polityka zagraniczna
Niepodległe państwo nie jest na arenie międzynarodowej bytem wyobcowanym. Gandhi, po okrutnych doświadczeniach II wojny światowej, uważał, że w stosunkach między narodami należy zaniechać gwałtu. Nehru wprowadził Indie do Ruchu Państw Niezaangażowanych, wierząc, że stosunki międzynarodowe da się ułożyć na zasadzie lojalnej współpracy[42].
Wyznawał zasadę, iż „[…] państwo powinno prowadzić politykę bezwzględnie pokojową i przyjazną wobec sąsiadów i innych państw, jednak absurdem byłoby zaprzeczanie możliwości napaści”[43].
Postulaty moralne
Gandhi rozpowszechnił i nadał nowy sens znanej wcześniej w hinduskiej tradycji idei walki bez gwałtu. „Idea niestosowania przemocy jest oczywiście niemal tak stara, jak myśl ludzka, lecz prawdopodobnie Gandhi był pierwszym, który zastosował ją na masową skalę ruchów politycznych i społecznych”[44].
Mahatma przedstawiał ahinsę jako zakaz zabijania i zadawania cierpień cielesnych. Jedyną uznawaną formą walki miała być taka, w której wyrzekano się przemocy, a jednocześnie stanowiła obronę. Miała być prowadzona przez dobrowolnych uczestników, bez nienawiści wobec przeciwnika. Gwałtem było wykorzystanie przewagi fizycznej i presji psychicznej.
Walka winna być poprzedzona środkami perswazyjnymi (listami, petycjami, rozmowami), które pozwalają poznać przeciwnikom swoje racje. Metodami walki miały być: masowe niewykonywanie określonych zarządzeń, demonstracje, strajki, wiece, pochody, manifestacje, marsze, bojkot wyborów i instytucji państwowych, porzucanie stanowisk państwowych, niepłacenie podatków.
Gandhi osobiście uciekał się do głodówki. Jedynym wyjątkiem, kiedy można było zastosować walkę, była groźba kapitulacji wobec zła[45]. W kwestii walki Nehru nie zawsze zgadzał się z Gandhim, uważając, że są okoliczności, kiedy należy zaprzestać biernego oporu. Użyć siły należało, kiedy pokojowe metody zawiodły. Nie powinno się jednak kapitulować wobec zła[46].
„Nie można na razie dokładnie ocenić, jak wiele te niewątpliwe zdobycze [przemiany wewnętrzne mieszkańców Indii] zawdzięczają niestosowaniu przemocy, a w jakim stopniu wpłynął na nie sam fakt istnienia konfliktów. Te same bowiem zdobycze wielokroć zostały uzyskane w walce ze stosowaniem przemocy. Można jednakże […] stwierdzić, że metoda niestosowania przemocy okazała się dla nas niezmiernie cenna w tym względzie. […]”[47].
Nehru, jako najbliższy współpracownik Gandhiego, częściowo rozwijał jego myśli, lecz z niektórymi zagadnieniami całkowicie się nie zgadzał. Wynikało to z faktu, że obaj czerpali z innych źródeł – Gandhi sięgał do tradycji indyjskiej, Nehru zaś nawiązywał do nowoczesnych prądów myśli zachodniej. W obu wizjach wyzwolonych Indii zarysowują się ostre różnice między mirażem Królestwa Ramy Gandhiego, a współczesnym państwem Nehru[48].
W kwestii ustroju politycznego obaj wybierali demokrację, jednak Gandhi nie był skłonny przyjąć jej w całości, chciał odrzucenia wypaczeń. Nehru pragnął dostosować istniejący model demokracji do warunków indyjskich. Obaj zgadzali się, że w przyszłym państwie indyjskim jednostka powinna korzystać ze swoich wolności, o ile wypełniała także swe obowiązki wobec wspólnoty. Dla każdego z nich demokracja oznaczała także rządy większości.
Sprawa społeczna i gospodarcza podzieliła obu polityków. Obaj widzieli potrzebę wprowadzenia równości ludzi, lecz to Nehru postulował całkowite zniesienie kast. Połączył ich stosunek do miejsca religii w państwie – każdemu wyznaniu winien należeć się szacunek, bez kwestionowania dorobku. Inaczej postrzegali rozwiązania ekonomiczne problemu nędzy i głodu – Nehru dążył do industrializacji kraju. Gandhi zaś uważał, że najkorzystniejszym rozwiązaniem będzie samowystarczalność gospodarcza.
Według obu polityków stosunki międzynarodowe winny układać się w sposób pokojowy, choć Nehru nie wykluczał możliwości zaistnienia konfliktów zbrojnych.
Nehru polemizował z najbardziej znanym postulatem Gandhiego dotyczącym metody walki bez gwałtu. Nie negował jej dokonań, chociaż uważał, że są momenty, kiedy należy porzucić metody pokojowe i podjąć się przemocy. Przy tym nie nawoływał do kapitulacji wobec zła. U Gandhiego odnajdziemy więcej postulatów odnoszących się do moralności. Nehru w swych przemyśleniach jawi się jako pragmatyk.
Gandhi i Nehru uważali się za socjalistów. Ich poglądy społeczno-ekonomiczne składają się na system, który obecnie określa się mianem socjalizmu indyjskiego[49]. Mahatma Gandhi oraz Jawaharlal Nehru mieli ogromny wpływ na treść programu Indyjskiego Kongresu Narodowego. Od Gandhiego przejęto metodę walki bez gwałtu. W kwestii obrazu społeczeństwa skłaniano się ku koncepcji Nehru. Kongres Narodowy sformułował program reform społecznych, wzorujący się na socjalizmie[50].
Swoją pracą Mahatma Gandhi i Jawaharlal Nehru wnieśli niekwestionowany wkład w dorobek myśli politycznej współczesnego świata.
Bibliografia:
- Gandhi M. K., Autobiografia. Dzieje moich poszukiwań prawdy, przeł. J. Brodzki, wyd. IV, Warszawa 1974.
- Gerlach T., Indie w świadomości Indusów, Wrocław 1988.
- Kieniewicz J., Historia Indii, wyd. III, Wrocław 2000.
- Lazari-Pawłowska I., Gandhi, Warszawa 1967.
- Lazari-Pawłowska I., Nehru, Warszawa 1991.
- Tokarczyk R., Współczesne doktryny polityczne, wyd. III, Lublin 1984.
Przypisy:
[1] J. Kieniewicz, Historia Indii, wyd. III, Wrocław 2000, s. 9, 19, 452, 487-488, 520, 562, 574-577, 580, 589.
2 R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, wyd. III, Lublin 1984, s. 228.
3 O M.K. Gandhim zob. I. Lazari-Pawłowska, Gandhi, Warszawa 1967, s. 10–57.
4 J. Nehru, Rozważania w więzieniu Ahmadnagar, przeł. S. Majewski, K. Rapaczyński, w: I. Lazari-Pawłowska, Nehru, Warszawa 1991, s. 161.
5 O J. Nehru zob. I. Lazari-Pawłowska, Nehru…, s. 12–39.
6 M.K. Gandhi, Wprowadzenie słowami Gandhiego, przeł. I. Lazari-Pawłowska, w: Eadem, Gandhi…, s. 85.
7 I. Lazari-Pawłowska, Gandhi…, s. 74; R. Tokarczyk, op. cit., s. 11.
8 I. Lazari-Pawłowska, Nehru…, s. 16, 43.R. Tokarczyk, op. cit., s. 240–241.
9 Swaradź – z sanskrytu swaradżja, tj. samorząd. W programach Kongresu „samostanowienie.”, zob. J. Kieniewicz, op. cit., s. 674.
10 R. Tokarczyk, op. cit., s. 225, 234.
11 J. Nehru, Indie dziś i jutro, w: I. Lazari-Pawłowska, Nehru…, s. 259.
12 M.K. Gandhi, Druga wojna światowa, przeł. I. Lazari-Pawłowska, w: Eadem, Gandhi…, s. 186.
13 I. Lazari-Pawłowska, Gandhi…, s. 40; R. Tokarczyk, op. cit., s. 243.
14 T. Gerlach, Indie w świadomości Indusów, Wrocław 1988, s. 87; R. Tokarczyk, op. cit., s. 235–236.
15 J. Nehru, Indie…, s. 255.
16R. Tokarczyk, op. cit., s. 235, 245–246.
17 J. Nehru, Walka…, s. 237.
18 Idem, Indie…, s. 255.
19 R. Tokarczyk, op. cit., s. 241–242, 244.
20 T. Gerlach, op. cit. s. 87; R. Tokarczyk, op. cit., s. 243–244.
21 J. Nehru, Odkrycie…, s. 545.
22 Idem, Walka…, s. 249.
23 T. Gerlach, op. cit., s. 88; R. Tokarczyk, op. cit., s. 243–245.
24 J. Nehru, Indie…, s. 276.
25 M.K. Gandhi, Aszram, przeł. I. Lazari-Pawłowska, w: Eadem, Gandhi…, s. 134.
26 M. K. Gandhi, Autobiografia. Dzieje moich poszukiwań prawdy, przeł. J. Brodzki, wyd. IV, Warszawa 1974, s. 551.
27J. Nehru, Indie.., s. 255.
28T. Gerlach, op. cit., s. 110; I. Lazari-Pawłowska, Gandhi…, s. 21.
29 I. Lazari-Pawłowska, Gandhi…, s. 21.
30 M. K. Gandhi, Stosunek do przeciwnika, przeł. I. Lazari-Pawłowska, w: Eadem, Gandhi…, s. 107.
31 J. Nehru, Odkrycie…, s. 546.
32 Idem, Religia a nauka, przeł. S. Majewski, K. Rapaczyński, w: I. Lazari-Pawłowska, Nehru…, s. 221.
33 M.K. Gandhi, Stosunek do religii, przeł. I. Lazari-Pawłowska, w: Eadem, Gandhi…, s. 180–181.
34 T. Gerlach, op. cit., s. 77; I. Lazari-Pawłowska, Nehru…, s. 61; R. Tokarczyk, op. cit., s. 247–248.
35 Cyt. za T. Gerlach, op. cit., s. 89.
36 Ibidem, s. 144.
37 M.K. Gandhi, O sztuce i miłości, przeł. I. Lazari-Pawłowska, w: Eadem, Gandhi…, s. 165.
38 T. Gerlach, op. cit., s. 88–90; R. Tokarczyk, op. cit., s. 239.
39 J. Nehru, Odkrycie…, s. 545.
40 T. Gerlach, op. cit., s. 110; R. Tokarczyk, op. cit., s. 239–240, 245.
41 J. Nehru, Walka…, s. 238.
42 M. K. Gandhi, Druga…, s. 189; J. Kieniewicz, op. cit., s. 640.
43 J. Nehru, Walka…, s. 236–237.
44 Ibidem, s. 228.
45 R. Tokarczyk, op. cit., s. 233.
46 Ibidem, s. 242.
47 J. Nehru, Walka…, s. 230–231.
48 Ibidem, s. 109.
49 M.K. Gandhi, O sztuce…, s. 166; R. Tokarczyk, op. cit, s. 238, 248.
50 R. Tokarczyk, op. cit., s. 239–240.
Karolina Fijołek
Jak w tym wszystkim traktować stosunki na pograniczu pakistańsko-indyjskim?