Rzym w czasie republiki – 11. temat maturalny

Rzym w latach 753 – 509 p.n.e. był monarchią. Władcy Rzymu sprawowali władzę nad miastem i jego najbliższymi okolicami. Uprawnienia króla jako władcy były bardzo szerokie. Sprawował on dowództwo nad armią, odpowiadał za sądownictwo, a pełnił funkcję najwyższego kapłana (pontifex maximus). Historycy przyjmują, iż Rzym miał siedmiu władców. Ostatnim z nich był Tarkwiniusz Pyszny (Tarqvinius Superbus), który pokonał Wolsków i doprowadził do zawarcia pokoju z Etruskami. Znany ze swojej pychy został jednak wygnany przez Rzymian, którzy mieli dość jego rządów oraz zachowania jego dwóch synów. Jeden z nich był przygotowywany przez ojca do objęcia rządów po jego śmierci, co stanowiło zerwanie z rzymską tradycją, według której rzymianie sami dokonywali wyboru króla.

Wygnanie Tarkwiniusza oznaczało kres monarchii, którą zastąpił ustrój republikański. Najważniejszą rolę w państwie zaczęły odgrywać Zgromadzenie Ludowe i Senat. We władzach republiki rzymskiej zasiadali głównie patrycjusze, czyli przedstawiciele najstarszych i najzamożniejszych rodów rzymskich. Takie rozwiązanie nie odpowiadało plebejuszom, czyli posiadającym wolność osobistą obywatelom rzymskim, którzy byli mniej zamożni lub „gorzej” urodzeni. Pomiędzy patrycjuszami, a plebejuszami zaczęło dochodzić do konfliktów, których podłożem był brak możliwości wpływania na władze państwa przez plebejuszy, stanowiących najliczniejsze grono obywateli. By zapobiec dalszym konfliktom, w 494 r. p.n.e. powołano do życia urząd trybuna ludowego. Trybuni ludowi byli urzędnikami, którzy mieli bronić praw plebejuszy – w tym celu przyznano im możliwość zgłaszania veta wobec uchwał Senatu i Zgromadzenia Ludowego.

Jeśli chodzi o sprawowanie urzędów w starożytnym Rzymie to obowiązywała zasada kadencyjności (określony okres pełnienia danego urzędu) oraz kolegialności (wspólne podejmowanie decyzji). Oprócz urzędu trybuna ludowego istniały jeszcze inne ważne stanowiska. Rzymianie uregulowali również kolejność sprawowania urzędów – był to tzw. Cursus honorum (łac. Ścieżka zaszczytów). W praktyce tylko nielicznym jednostkom udawało się dostać się na wszystkie stanowiska wymienione w cursus honorum.

URZĘDY W STAROŻYTNYM RZYMIE

– KONSUL – był najwyższym urzędnikiem w Starożytnym Rzymie. Konsulowie sprawowali swój urząd przez 1 rok. Posiadali najwyższą władzę wojskową i cywilną, odpowiadał również za politykę zagraniczną. Nazwiskami konsulów oznaczano lata, np. 63 r. p.n.e. był w Rzymie rokiem konsulatu Marka Cycerona i Gajusza Antoniusza.

– TRYBUN LUDOWY – bronił praw obywatelskich. Trybuni ludowi posiadali prawo veta w stosunku do rozporządzeń wydawanych przez urzędników oraz uchwał Senatu i Zgromadzenia Ludowego. Od 457 r. p.n.e. było ich dziesięciu – wcześniej czterech. Mieli bardzo szerokie uprawnienia – nie mogli ingerować jedynie w rozporządzenia dyktatora i cenzorów.

– CENZOR – dokonywał spisów ludności i jej podziałów na klasy, tworzył także listy senatorów. Oprócz tego czuwał również nad moralnością obywateli. W Rzymie było dwóch cenzorów – jeden musiał wywodzić się z patrycjuszy, podczas gdy drugi musiał mieć korzenie plebejskie. 

– PRETOR – odpowiadał za tworzenie systemu prawnego, przewodniczył sądom i zarządzał prowincjami. Pretorzy odpowiadali również za powoływanie niższych urzędników – prefektów, którzy sprawowali władzę sądowniczą w miastach italskich. Ważnym uprawnieniem pretorów było wydawanie edyktów, które regulowały sposoby postępowania w sytuacjach gdy nie istniały dokładnie określone prawne normy postępowania.

– EDYL – dbał o porządek i organizację igrzysk dla ludzi. Edylowie byli urzędnikami przydzielonymi do pomocy trybunom, często wybieranymi przez samych trybunów.

– KWESTOR – zajmował się finansami państwa oraz armii. Kwestorzy występowali w Rzymie na różnych szczeblach władzy (np., kwestorzy miejscy – kurylni, świątynni, legionowi itd.). Sprawowanie urzędu kwestora było początkiem kariery politycznej Rzymianina.  Kwestura była pierwszym urzędem obejmowanym przez Rzymianina w karierze politycznej w wieku 30 lat po odbyciu 10-letniej służby wojskowej.

– DYKTATOR – był to człowiek, któremu w okresie szczególnego zagrożenia republiki senat nadawał specjalne uprawnienia. Dyktator posiadał władzą absolutną, którą nadawano mu na okres 6 miesięcy. Z czasem jednak kolejni politycy, którzy uzyskiwali ten tytuł wydłużali okresy swojej władzy. Za wzór Dyktatora uchodził Lucjusz Kwinkcjusz Cyncytatus, rolnik, który został powołany na urząd podczas wojny z Ekwami. Po jej zakończeniu natychmiast oddał władzę i wrócił do uprawiania roli. Nadużywanie władzy dyktatorskiej i dążenie do wydłużenia okresu dyktatury w I w. p.n.e. doprowadziło do upadku Republiki.

NAJBARDZIEJ ZNANI DYKTATORZY

– Marek Furiusz Kamillus – sprawował urząd dyktatora 5-krotnie. Z racji wielkich zwycięstw odnoszonych na polu bitwy nazywano go czasem „drugim założycielem Rzymu”.

– Appiusz Klaudiusz „Ślepy” – jako konsul doprowadził do budowy najstarszego akweduktu i słynnej Via Appia (Drogi appijskiej). Brał czynny udział w wojnach, które prowadził Rzym przeciw Etruskom, Sabinom i Samnitom. Pod koniec życia stracił wzrok, stąd przydomek „Ślepy”.

– Fabiusz Maksimus – został dyktatorem po przegranej przez Rzymian bitwie nad Jeziorem Trazymeńskim (217 r. p.n.e.). Dowodził armią rzymską podczas walk z Hannibalem (II Wojna Punicka). W związku z preferowanym przez niego ostrożnym sposobem walki, przylgnął do niego przydomek Kunktator.

– Lucjusz Korneliusz Sulla – w wyniku walk toczonych ze sprzymierzeńcami Rzymu i przeciwnikami politycznymi przejął dyktaturę na czas nieograniczony. Jego rządy upłynęły pod znakiem krwawego rozprawiania się z przeciwnikami politycznymi. Po trzech latach sprawowania władzy ustąpił i odszedł na polityczną emeryturę.

– Gajusz Juliusz Cezar – był wybitnym przywódcą wojskowym i znanym działaczem politycznym, z potężnego rodu Juliuszów, który wywodził swoje pochodzenie od mitycznego Eneasza i bogini Wenus. Urząd dyktatora sprawował od 49 r. p.n.e. aż do swojej śmierci w Idy marcowe w 44 r. p.n.e.. Jego rządy przyczyniły się do ostatecznego upadku Republiki i powstania pryncypatu.

GOSPODARKA RZYMSKA

Ważnym elementem funkcjonowania gospodarki starożytnego Rzymu byli niewolnicy. Niewolnictwo nabrało szczególnego znaczenia pomiędzy III w. p.n.e., a II w. n.e., kiedy to cena niewolników znacznie spadła. Wynikało to z licznych wojen prowadzonych przez Rzym, które zapewniały stały napływ nowych niewolników, których wykorzystywano we wszystkich gałęziach gospodarki. Oprócz zwycięskich wojen prowadzonych przez Rzym, dużą rolę w zapewnianiu regularnych dostaw niewolników odgrywało również korsarstwo. Piraci napadali na statki pływające po Morzu Śródziemnym i niewielkie osady położone w pobliżu wybrzeża, skąd porywali ludność, którą następnie sprzedawano na targach niewolników.

O skali zjawiska może świadczyć fakt, iż bogate rodziny rzymskie posiadały nawet do kilkudziesięciu tysięcy niewolników. Z reguły pracowali oni w latyfundiach (dużych posiadłościach ziemskich położonych na wsi), jako służba domowa, gladiatorzy. Szczególnym uznaniem cieszyli się wykształceni niewolnicy, którzy często pełnili funkcje nauczycieli, zarządów majątków, aktorów. Wśród niewolników zdarzali się również filozofowie. Wielu, zwłaszcza niewykształconych, niewolników trafiało do kopalń, gdzie wiedli szczególnie ciężki żywot. Nieludzie warunki egzystencji, brak poszanowania dla ich życia oraz chęć odzyskania osobistej wolności doprowadziły do wybuchu wielu powstań.

Do największych powstań niewolników należały powstania sycylijskie ( I Powstanie Sycylijskie 138 – 132 r. p.n.e., II Powstanie Sycylijskiej 103 – 100 r. p.n.e.) oraz najbardziej znane i do dnia dzisiejszego obecne w kulturze popularnej Powstanie Spartakusa (73 – 71 r. p.n.e.). Spartakus był nauczycielem fechtunku w znajdującej się w Kapui szkole gladiatorów, gdzie stanął na czele spisku, w wyniku, którego niewolnikom udało się uciec na zbocza Wezuwiusza, skąd dokonywali napadów rabunkowych i zwalczali oddziały armii rzymskiej. Sukcesy odniesione przez niewolników zaowocowały opanowaniem przez nich Kampanii i Lukani. Rzymianie wystawili przeciwko zbuntowanym niewolnikom dwie armie konsularne, które zostały jednak pokonane. W 72 r. p.n.e., od armii niewolników odłączyły się plemiona celtycko – germańskie, na czele których stanął Kriksos (jeden z bliskich współpracowników Spartakusa). Armia Kriksosa została rozbita przez Rzymian w bitwie pod Apulią.

Jednocześnie dowodzenie nad wojskami, których celem było zdławienie powstania Spartakusa objął Krassus, który pokonał armię niewolników w bitwie nad rzeką Silarus w 71 r. p.n.e.. W bitwie zginął Spartakus, którego śmierć oznaczała koniec powstania. Powstanie przyniosło zniszczenie znacznych obszarów Italii – wiele majątków należących do bogatych Rzymian zostało zniszczonych. Udział w walkach po stronie niewolników wzięła również uboga ludność wiejska z Italii. Obawa przed buntem niewolników po zakończeniu powstania stała się bardzo realna wśród Rzymian, którzy od tego czasu, pomni niedawnych doświadczeń zaczęli nieco zmieniać swoją politykę w stosunku do niewolników, obawiając się kolejnych buntów.

CHCESZ WIEDZIEĆ WIĘCEJ?

DO POCZYTANIA:

Jaczynowska, Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.

Jaczynowska, M. Pawlak, Starożytny Rzym, Warszawa 2008.

Zieliński, Rzeczpospolita Rzymska, Katowice 1989.

DO OBEJRZENIA:

Spartakus, reż. Stanley Kubrick (1960).

Juliusz Cezar, reż. Uli Edel (2004).

Rzym, serial telewizyjny (2005 – 2007).

DO… POGRANIA:

ROME TOTAL WAR I

ROME TOTAL WAR II

EUROPA UNIVERSALIS: ROME

oprac. Piotr Rapiński