W związku z ofensywą Armii Czerwonej i wkroczeniem na terytorium Słowacji wojsk niemieckich – które miały zamiar rozbroić Armię Słowacką – z inicjatywy Słowackiej Rady Narodowej 29 sierpnia 1944 roku o godzinie 20.00 wydano rozkaz: Začnite s vysťahovaním(zaczynajcie wypędzanie). Szef sztabu generalnego wojsk lądowych Armii Słowackiej, będący równocześnie dowódcą konspiracyjnego Centrum Wojskowego na Słowacji, podpułkownik Ján Golian w ten sposób dał umówiony sygnał do rozpoczęcia antynazistowskiego powstania.
Golian, 5 września 1944 roku mianowany na stopień generała, został dowódcą wojskowym powstania. Funkcję tą sprawował do 6 października 1944 roku, kiedy został zastąpiony przez przerzuconego z Londynu via Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich generała dywizji Rudolfa Viesta. Najwyższa władza spoczywała w rękach Słowackiej Rady Narodowej, na której czele stanęli we wrześniu 1944 roku profesor Vavro Šrobár i Karol Šmidke. Pełnili ono funkcję współprzewodniczących Słowackiej Rady Narodowej. Za stolicę obrano opanowaną 30 sierpnia 1944 roku Bańską Bystrzycę. To właśnie w tym mieście ulokowano władze polityczne i sztab wojskowy.
(Zdj. Wikimedia Commons)
Walki powstańcze toczyły się głównie we wschodniej części kraju, a także na obszarach górskich. Nie udało się jednak objąć powstaniem całej Słowacji i Bratysławy, a teren działań zbrojnych liczył sobie około 20 tysięcy km kw., zamieszkiwany przez 1,7 miliona ludzi. Powstańcom nie udało się także połączyć swoich sił z Armią Czerwoną i Czechosłowackim Korpusem Armijnym, które zostały powstrzymane na Przełęczy Dukielskiej. Dodatkowo na osłabienie sił powstańców wpłynął fakt, że Niemcom udało się rozbroić właściwy trzon Armii Słowackiej, w skład którego wchodziły 2 dywizje piechoty, które zgodnie z planem powstańczego dowództwa miały obsadzić Przełęcz Dukielską, która była kluczową pozycją umożliwiającą połączenie się z wojskami sowieckimi.
Siły słowackie liczyły 18 tysięcy żołnierzy z oddziałów partyzanckich oraz Armii Słowackiej, która po mobilizacji osiągnęła około 46 tysięczny stan osobowy. Pozwoliło to na utworzenie 1 Armii Czechosłowackiej. Powstanie zyskało także pomoc ze strony ZSRS – na tereny zajęte przez powstańców przerzucono 2 Czechosłowacką Samodzielną Brygadę Desantową, dokonywano zrzutów broni, a także dylokowano na opanowane lotnisko czechosłowacki pułk lotnictwa. Powstańcy dysponowali 46 tysiącami karabinów, 4 tysiącami pistoletów maszynowych, 2700 karabinami maszynowymi, 200 działami i moździerzami, 24 czołgami, 4 działami pancernymi, 3 improwizowanymi pociągami pancernymi i pułkiem lotnictwa (34 samoloty). Szacuje się, że około jednej czwartej żołnierzy nie miało broni.
Słabo uzbrojone oddziały partyzantów musiały zmierzyć się z siłami niemieckimi liczącymi około 48 tysięcy żołnierzy z dwóch dywizji grenadierów ludowych, 14 i 18 dywizji Waffen-SS, 36 Dywizji Grenadierów SS Dirlewangera wspomaganych przez oddziały słowackiej Gwardii Hlinkowej, SS-Jagdgruppe 232 Slowakei, a także Abehrgruppe 218. Dysproporcja uzbrojenia i wyszkolenia umożliwiła oddziałom niemieckim zdobycie Bańskiej Bystrzycy 27 października 1944 roku. To właśnie w tym miejscu 30 października 1944 roku kolaboracyjny prezydent ksiądz Józef Tiso odprawił mszę dziękczynną za zdławienie powstania.
Końcem października odbył się ostatnie posiedzenie Słowackiej Rady Narodowej i Sztabu 1 Armii Czechosłowackiej. Armii został wydany rozkaz o przejściu do działań partyzanckich, a regularne walki ostatecznie ustały z dniem 1 listopada 1944 roku. Dowódcy powstania, generałowie Golian i Viest, zostali wzięci do niewoli. Ich dalsze losy nie są znane. Istnieje wiele teorii na temat ich śmierci. Większość Armii Słowackiej dostała się do niewoli lub rozproszyli się.
(Zdj. Wikimedia Commons)
Nowe dowództwo powstańcze przeniosło się w Niżne Tatry. Na początku listopada 1944 roku w zamknięciu Doliny Łomnistej utworzono siedzibę Sztabu Głównego wojsk powstańczych. Warunki bytowe w obliczu nadchodzącej zimy były bardzo ciężkie. Niemieckie akcje odwetowe i walki partyzanckie trwały właściwie do wyzwolenia terenu Słowacji przez Armię Czerwoną i 1 Czechosłowacki Korpus Armijny.
W powstaniu, oprócz Słowaków, wzięli udział przedstawiciele 27 narodowości, między innymi 800 Węgrów, 250 Polaków, 3 tysiące Czechów. Wojska powstańcze straciły 1720 zabitych, 3600 rannych 10 tysięcy pojamnych w regularnych walkach, a także do 12 tysięcy zabitych lub zaginionych podczas działań partyzanckich. Niemcy zdławienie powstania okupili 4200 zabitymi, 5 tysiącami rannych i 300 pojmanymi.
Daria Czarnecka
Bibliografia:
Jašek Peter, Kinčok Branislav, Lacko Martin, Slovenskí Generáli 1939-1945, Praha 2013.
Kościelak Lech, Historia Słowacji, Wrocław 2010.
Slovenské národné povstanie 1944 súčsť európskej antifašistickej rezistencie v rokoch druhej svetovej vojny, red. Peknik Miroslav, Bratislava 2009.
Tekst powstał w kooperacji z enrs.eu 
