Stosunki izraelsko-irańskie przed i po Rewolucji Islamskiej

Relacje izraelsko-irańskie to nie tylko wroga rywalizacja między państwami. Przez wiele lat oba kraje współpracowały, utrzymując przyjazne stosunki, które były dla nich konieczne w regionie zdominowanym przez Arabów. Rewolucja Islamska przyniosła zmiany, które przekreśliły rozwój niearabskiego sojuszu na Bliskim Wschodzie. 

Źródeł stosunków izraelsko-irańskich możemy doszukiwać się jeszcze w czasach opisanych w Biblii, gdzie władca Persji Cyrus Wielki uwolnił Żydów z niewoli babilońskiej[1].  W okresie formowania się współczesnego państwa Izrael, społeczeństwo żydowskie pozytywnie odnosiło się do Iranu, ze względu na te historyczne aspekty. Dążenia tej społeczności do utworzenia własnego państwa, począwszy od wydania „Państwa żydowskiego” przez Teodora Herzla w 1896 roku, po porozumienie MacMahon-Szarif Husajn w 1915 roku oraz Deklaracji Balfoura w roku 1917, aż do walk na terenie Mandatu Palestyny, skutkują ogłoszeniem niepodległości nowego państwa Izrael w 1948 roku[2]. W tym czasie Iran przeżywał kryzys naftowy, który spowodował ingerencję Stanów Zjednoczonych w wewnętrzną politykę kraju. W efekcie tego doszło do zamachu stanu w 1953 roku. Obalony rząd Mosaddeqa został zastąpiony przez Mohammada Reza Pahlawiego[3], sprzyjającego zachodnim interesom. Od tej pory rozpoczęła się współpraca izraelsko-irańska.

Koncepcja polityki Izraela w latach 50. XX wieku, odwoływała się do szukania sojuszników regionalnych w państwach niearabskich. Idealnym kandydatem był Iran. Pozytywny wpływ na nawiązanie przyjaznych relacji, miał „Kryzys Sueski”, który zmienił stosunek sił na Bliskim Wschodzie. Prezydent Nasser stał się przywódcą panarabskiego i palestyńskiego dążenia do dominacji w regionie. Państwa niearabskie takie jak Izrael i Iran musiały przeciwstawić się temu zjawisku oraz wzrastającym wpływom radzieckim na Bliskim Wschodzie[4].  Wspólne zagrożenie oba państwa widziały również w Iraku, w którym zaczęto wspierać zbrojnie Kurdów, tworzących siłę destabilizującą władze irackie. Koniec lat 50. XX wieku to również nawiązanie współpracy wywiadów. MOSAD i SAWAK wspólnie z wywiadem Tureckim utworzyły partnerstwo „Trident”. Jego celem było między innymi przeciwdziałanie tworzącej się jedności arabskiej pod Egipskim sztandarem[5].

Rozwój i pogłębienie relacji izraelsko-irańskich nastąpił po „białej rewolucji”. Nazwa ta odnosi się do reform gospodarczych wprowadzanych przez Szacha od 1963 roku[6]. Od tej pory przez lata 60-te i 70-te XX wieku rozwijała się współpraca gospodarcza. Dodatkowo Izrael szkolił perskich studentów oraz oficerów, aby wzmocnić rozwój i modernizację między innymi rolnictwa w Iranie[7]. Duży nacisk stawiano też na pogłębianie się sojuszu ekonomicznego polegającego głównie na wymianie energetycznej. Handel ropą był podtrzymywany przez Izrael i „National Iranian Oil Company”  od 1970 roku. Obaj partnerzy wybudowali również rurociąg na linii Ejlat-Aszkelon. Wpłynęło to na wzrost rocznego importu i eksportu towarów w tym surowców energetycznych między Iranem i Izraelem, gdzie Izraelski import z Persji w okresie 1969-1975 wzrósł prawie dwukrotnie, a eksport ponad czterokrotnie[8]. Mimo zmian gospodarczo-politycznych jakie wprowadził w Iranie Mohammad Reza, kraj powoli zmierzał w stronę rewolucji, która zmieniła relacje z Izraelem i Stanami Zjednoczonymi. Współpraca militarno-gospodarcza i idea zachodnich żandarmów na Bliskim Wschodzie dobiegała końca.

Koniec lat 70-tych XX wieku to nasilenie protestów społecznych w Iranie. Ludność wyrażała swoje niezadowolenie poprzez otwarte listy pisane między innymi przez prawników i twórców kultury, domagających się wprowadzenia poprawek do konstytucji, zaniechania łamania jej zapisów i praw człowieka. Odwoływano się również do zapaści gospodarczej, za którą obarczano Szacha. Na przełomie 1977 i 1978 roku, strajki wybuchły w środowisku akademickim, przy czym opór opozycji liberalnej malał, a główną rolę zaczęła sprawować opozycja religijno-lewicowa prowadzona przez Chomejniego. Próby ratowania swojej pozycji Szach ograniczał do zmian w rządzie, które nie przynosiły większych korzyści. W odpowiedzi na zwiększające się protesty grup społecznych, od stowarzyszeń zawodowych po grupy artystyczne, rząd ogłosił we wrześniu 1978 roku stan wyjątkowy. Doszło w ten sposób do wielotysięcznego protestu w stolicy państwa, który przerodził się w bitwę między wojskiem a demonstrantami. Wydarzenia z Teheranu obudziły, mocno zakonspirowane jednostki partyzanckie w kraju, zarówno te lewicowe-marksistowskie i maoistowskie, jak i religijne. Środowiska laickie zaczęły inspirować się szyickim podejściem do protestu, wyrażając niechęć do zachodniej kultury. W obliczu skomplikowanej sytuacji, Mohammad Reza został przekonany do opuszczenia kraju i udania się z rodziną do Egiptu pod przykrywką wyjazdu wypoczynkowego. Na początku 1979 roku do kraju wrócił Chomejni, który stanął na czele zmian ustrojowych w państwie. 1 kwietnia proklamowano Islamską Republikę Iranu, opartą o zasady zwierzchnictwa teologa-prawnika nad państwem, określając powinność przestrzegania muzułmańskich zachowań społeczeństwa[9].  

Burzliwy okres rewolucji początkowo nie zmieniał perspektywy postrzegania sojuszu ze strony Izraela, gdzie władze dalej określały bliskie relacje z Iranem jako strategiczne, które potrzebne są zarówno jednej, jak i drugiej stronie[10]. Jednak irańska strona sama zdecydowała się opowiedzieć po stronie palestyńskiej i zerwała formalne kontakty z Izraelem, ogłaszając sprzeciw reżimowi syjonistycznemu[11]. W latach 80-tych dochodziło do współpracy, w niektórych obszarach. Szczególnie podczas wojny Iranu z Irakiem, która wybuchła we wrześniu 1980 roku[12]. Stany Zjednoczone za pośrednictwem Izraela sprzedawały broń stronie Irańskiej, aby zachować równowagę sił w regionie i zagwarantować sobie korzyści w Libanie, ze strony irańskich bojówek[13]. Izrael zaangażowany sprawą palestyńską i konfliktem za północną granicą swojego państwa nie postrzegał Iranu jako zagrożenia. Zmieniło się to dopiero w latach 90-tych XX wieku, gdzie elity izraelskie ostrzegały przed zmianą swojej retoryki wobec irańskiego zaangażowania w badania nad technologią jądrową. Po dziesięciu latach wywiad izraelski rozpoczął proces tworzenia planów mających na celu uniemożliwienie pozyskania broni jądrowej przez Iran. Przez kolejne lata wzajemna niechęć obu stron narastała. Izrael zmagał się z problemem Intifady oraz walki z Hezbollahem. Jednocześnie w tle tych wydarzeń istniał dalej problem dotyczący broni jądrowej. Samo pozyskanie takiej broni, jak i nośnika w postaci rakiet tworzy realne zagrożenie dla bezpieczeństwa Izraela, dodatkowo pojawia się obawa o możliwość łatwej proliferacji tego rodzaju broni na Bliskim Wschodzie[14].

Perspektywa Izraela w polityce Iranu, również zmieniła się po rewolucji. Oprócz konfliktu na tle kulturowym, główną rolę odgrywał konflikt arabsko-izraelski dotyczący kwestii palestyńskiej. Przy czym problem odmienności religijnej nie tworzy samego konfliktu, ale jest on wykorzystywany do szyickiej retoryki bratniego męczeństwa, co pozwala wpływać na społeczeństwo jednoczące się w obliczu wspólnego wroga. Ten sposób manipulacji społeczeństwa dla zdobycia własnego poparcia był wykorzystywany od lat 90-tych XX wieku, przy odbudowie państwa po wojnie z Irakiem, która zakończyła się w 1988 roku[15]. Dodatkowo konflikt palestyński pełni jedynie instrumentalną rolę w polityce Irańskiej. Stając się obrońcą Palestyny, Islamski Iran miał nadzieję stanąć na czele ruchu arabskiego. Ta doktryna automatycznie prowadziła do konfliktu z Izraelem. Relacje irańsko-izraelskie były też funkcją stosunków irańsko-amerykańskich. Rewolucja Irańska toczyła się pod hasłem ani Wschód, ani Zachód, co oznaczało ambicje przewodzenia światem państw niezaangażowanych. Chomejni dystansował się więc od ZSRR i jednocześnie Stanów Zjednoczonych, których uczynił swoim największym wrogiem, wielkim szatanem. W rezultacie Izrael jako najbliższy sojusznik USA na bliskim wschodzie stał się małym szatanem. Antyizraelska retoryka była prowadzone przez kolejne dziesięciolecia, przy czym jej natężenie zmieniało się wraz z prezydenturą Iranu[16].

Oba państwa prowadzą szereg działań pośrednich, wymierzonych w siebie. Strona izraelska przeciwdziała budowie potencjału irańskiej broni jądrowej poprzez sankcje gospodarcze i technologiczne. Prężnie działają również grupy lobbingowe, które mają zdyskredytować perską stronę. Efektem tego ma być podniesienie kosztów pracy nad projektem jądrowym do takiego poziomu, który uniemożliwi dalszą kontynuację jego rozwoju. Oprócz tego, głównym zadaniem w walce z władzami z Teheranu jest wspieranie irańskiej opozycji, która dąży do obalenia ajatollahów. Bezpośrednie działania strony izraelskiej wymierzone w Iran, to przede wszystkim interwencje na morzu i w swoim bezpośrednim sąsiedztwie. Można tu wymieniać działania takie jak wykrywanie i przechwytywanie statków transportujących broń z irańskich portów do stref konfliktu oraz bezpośrednie ataki w cele wojskowe Islamskiego Dżihadu, Hamasu i Hezbollahu w Strefie Gazy i Syrii. Do działań bezpośrednich dochodzi również na terenie Iranu, za które odpowiadają izraelskie służby wywiadowcze[17].

Irańskie starania wymierzone przeciw Izraelowi opierają się również na aspektach bezpośrednich i pośrednich, chociaż jasne wskazanie tych pierwszych może być trudne ze względu na niejednoznaczne stanowisko oficjalnych władz. Pośrednio Iran skupia się na retoryce antyizraelskiej, która ma dwa cele. Po pierwsze angażuje wcześniej opisane społeczeństwo do współpracy wobec zagrożenia, po drugie Teheran dąży do osiągnięcia dominującej pozycji lidera w walce ze światem zachodnim  i Izraelem, jednocześnie tworząc wrażenie przywódcy zjednoczonego świata islamu. Akcje bezpośrednie wymierzone w Izrael to również interwencje zbrojne, przy czym nie zostają wykorzystane oficjalne siły. Podobnie jak w przypadku Izraela, wywiad irański podejmuje szereg zadań mających zaszkodzić przeciwnikowi, lecz ich weryfikacja jest trudna. Elementem różniącym kwestie bezpośrednie jest wykorzystanie sieci terrorystycznych. Określenie tego zjawiska jako nie tylko pośredniego działania, jest spowodowane przez sterowanie tymi organizacjami przez Iran, a nie jedynie dozbrajanie czy finansowanie. Zarządzanie i określanie celów wiąże się z wykorzystaniem sił, które można określić jako własne[18], dlatego zaliczone są do działań bezpośrednich, chociaż władze Iranu dystansują się od oskarżeń wspierania terrorystów.

Zdjęcie 3

Zażyłości i napięcia, które w przyszłości mogą prowadzić do otwartego konfliktu między Iranem a Izraelem, nie są spowodowane historycznymi waśniami stron. Do czasu rewolucji islamskiej, stosunki były pozytywne. Obie strony chciały zbliżyć się do Zachodu, będąc częścią Bliskiego Wschodu. Współpraca tworzyła się na płaszczyźnie gospodarczej, jak również militarnej. Sojusz niearabskich państw w takim miejscu był kwestią, która mogła równoważyć wpływy na Bliskim Wschodzie w czasie „zimnej wojny”. Sytuacja ta zmieniła się po rewolucji w Iranie, przy czym nie od razu stanowiło to problem dla strony izraelskiej. Sam konflikt, który teraz trwa, w swoich korzeniach był bardziej napędzany przez decydentów politycznych, niż społeczeństwa. Antyizraelska narracja w Iranie pozwala zbudować pozycje władzy, natomiast dodając do tego próby pozyskania broni jądrowej, stworzyła się realna groźba, która napędza antyirańskie działania w Izraelu. Od tego czasu konflikt między dawnymi sojusznikami wzrasta.

Stanisław Waszczykowski

Bibliografia:

Czulda R., Polityczny i wojskowy wymiar konfliktu Izraela z Iranem, Kwartalnik Stosunki Międzynarodowe, Scholar Nr 3 Tom 51, 2015,

Deszczyński M., Kupiecki R., Moszczyński T., Historia polityczna świata. Kalendarium wydarzeń 1945-1994, MOREX, Warszawa 1994,

 Keddie N., Współczesny Iran. Źródła i konsekwencje rewolucji, UJ, Kraków 2007

Krasnowolska A., Historia Iranu, OSSOLINEUM, Wrocław 2010,

Nye jr. J., Konflikty międzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009

Netografia

Kaye D., Nader A., Roshan P., Israel and Iran. A Dangerous Rivalry, RAND 2011, dostępny
w Internecie https://www.rand.org/pubs/monographs/MG1143.html (dostęp: 29.12.2019)

Weisser A., Israel and Iran: Past, Present and Future, Georgetown University, Washington D.C. 2016, dostępny w Internecie  https://repository.library.georgetown.edu/bitstream/handle/10822/1042906/Weisser_georgetown_0076M_13483.pdf?sequence=1&isAllowed=y (dostęp:29.12.2019)

http://iranicaonline.org/articles/israel-i-relations-with-iran (dostęp:29.12.2019)

Przypisy:

[1] A. Krasnowolska, Historia Iranu, OSSOLINEUM, Wrocław 2010, s.78

[2] J. Nye jr., Konflikty międzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Wydawnictwo Akademickie
i Profesjonalne, Warszawa 2009, s.278

[3] N. Keddie, Współczesny Iran. Źródła i konsekwencje rewolucji, UJ, Kraków 2007, s.120-125

[4] D. Kaye, A. Nader, P. Roshan, Israel and Iran. A Dangerous Rivalry, RAND 2011, s.10, dostępny w Internecie https://www.rand.org/pubs/monographs/MG1143.html (dostęp: 29.12.2019)

[5] A. Weisser, Israel and Iran: Past, Present and Future, Georgetown University, Washington D.C. 2016, s.6-7,
dostępny w Internecie  https://repository.library.georgetown.edu/bitstream/handle/10822/1042906/Weisser_georgetown_0076M_13483.pdf?sequence=1&isAllowed=y (dostęp:29.12.2019)

[6] N. Keddie, Współczesny Iran…, op.cit.,s.137

[7] http://iranicaonline.org/articles/israel-i-relations-with-iran (dostęp:29.12.2019)

[8] Ibidem (dostęp:29.12.2019)

[9] A. Krasnowolska, Historia Iranu…, op.cit., s.859-886

[10] D. Kaye, A. Nader, P. Roshan, Israel and Iran. A Dangerous Rivalry, RAND 2011, s.12, dostępny w Internecie https://www.rand.org/pubs/monographs/MG1143.html (dostęp: 29.12.2019)

[11] R. Czulda, Polityczny i wojskowy wymiar konfliktu Izraela z Iranem, Kwartalnik Stosunki Międzynarodowe, Scholar Nr 3 Tom 51, 2015, s.160

[12] M. Deszczyński, R. Kupiecki, T. Moszczyński, Historia polityczna świata. Kalendarium wydarzeń 1945-1994, MOREX, Warszawa 1994, s.371-372

[13] A. Krasnowolska, Historia Iranu…, op.cit., s.897

[14]  R. Czulda, Polityczny i wojskowy wymiar konfliktu Izraela z Iranem, Kwartalnik Stosunki Międzynarodowe, Scholar Nr 3 Tom 51, 2015, s.161-163

[15] A. Krasnowolska, Historia Iranu…, op.cit., s.899

[16] Najbardziej skrajne środowisko zajął Ahmadineżad, który nawoływał do wymazania Izraela z mapy świata.

[17]  R. Czulda, Polityczny i wojskowy wymiar konfliktu Izraela z Iranem, Kwartalnik Stosunki Międzynarodowe, Scholar Nr 3 Tom 51, 2015, s.168-173

[18] Ibidem, s.173-177