Zapisy Terroru tom 4. Zbrodnie niemieckie w Śródmieściu podczas Powstania Warszawskiego – Tomasz Stefanek, Leszek Zaborowski
Zeznania składane przed prokuratorami, sędziami i pracownikami Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, choć wstrząsające, często pozostają na marginesie dyskursu historycznego. Tym większa jest zasługa pomysłodawców serii Zapisy Terroru.
Okupacja niemiecka to nieprzerwane pasmo martyrologii narodu polskiego oraz innych narodów deportowanych na podzielone przez III Rzeszę ziemie Polski w celu eksterminacji. Gdy tylko ucichły wojenne strzały do pracy ruszyli pracownicy dwóch komisji: Polsko-Radzieckiej Komisji dla Zbadania Zbrodni Popełnionych w Obozie Koncentracyjnym na Majdanku oraz Miejskiej i Wojewódzkiej Komisji do Badania Zbrodni Niemieckich w Warszawie. W 1949 r. zostały one zastąpione przez Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce.
Choć dokumenty wytworzone przez GKBZHwP znajdują się obecnie w zasobie Instytutu Pamięci Narodowej, a skorzystanie z nich nie nastręcza większych problemów niż z innych przechowywanych tam akt, to dość rzadko są one wykorzystywane w pracach historycznych. I pomimo tego, że ten sam wstęp poprzedził recenzję pierwszego tomu Zapisów Terroru, po raz kolejny go powtarzam, bo nigdy dość przypominania jak cennym, a niedocenionym materiałem źródłowym dysponujemy.
Kolejnym oddanym do rąk czytelnika tomem są zapisy zbrodni niemieckich zbrodni w Śródmieściu podczas trwania Powstania Warszawskiego. Usystematyzowana i metodycznie przeprowadzona pacyfikacja tej warszawskiej dzielnicy w dużym stopniu została przykryta męczeństwem ludności z Woli i Ochoty. Wybór relacji poprzedzają wprowadzenie autorstwa Tomasza Stefanka i Leszka Zaborowskiego oraz tekst Terror w centrum miasta Grzegorza Jasińskiego.
Prezentowane w recenzowanym tomie relacje podzielono na następujące bloki tematyczne: I – Pacyfikacja Śródmieścia – logika zbrodni; II – „Żywe tarcze” – żywe tarcze; III – Oś śmierci – Teatr Wielki, Ogród Saski, Hale Mirowskie; IV – Ruiny GISZ-u – centrum eksterminacji; V – Epilog – Śródmieście w gruzach. W każdym z wyżej wymienionych bloków czytelnik znajdzie wstrząsające relacje osób, które doświadczyły każdego z aspektów wojny totalnej prowadzonej nie tylko z powstańcami, ale przede wszystkim z ludnością cywilną. Można przeczytać nie tylko o masowych rozstrzelaniach, rabunkach i gwałtach, ale przede wszystkim o bestialskim wykorzystaniu pojmanych cywilów, jako „żywych tarcz”. Ludzie ci, pędzeni, jako osłona dla niemieckich czołgów i oddziałów niejednokrotnie przeżyli własną śmierć. Dodatkowo wiedzieli, że w ich sytuacji nie ma dobrego wyjścia. Ukrywanie się Niemców za ludnością cywilną zaburzało również i tak bardzo kruchą równowagę psychiczną powstańców.
Tomy Zapisów Terrroru, oprócz przedstawienia szerokiemu gronu odbiorców zasobu Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, ukazują wielowymiarowość prowadzonej walki. To nie tylko próba zdławienia zbrojnego oporu, ale również przykład największego bestialstwa i pogardy dla ludzkiego życia oraz międzynarodowych konwencji.
Bardzo się cieszę z inicjatywy OBnT i mam nadzieję, że kolejne tomy obejmą również inne miasta okupowanej Polski.
Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego
Ocena recenzenta: 6/6
Daria Czarnecka
